مناهج الوصول الی علم الاصول (کتاب)
اثرى گرانقدر از امام خمينى رحمة الله عليه (1320-1409 هجرى) در اصول فقه
محتویات
معرفى كتاب
اين كتاب كه نوشته امام خمينى رحمة الله عليه مى‌باشد، قبل از قيام 15 خرداد سال 1342 هجرى شمسى در زمان تدريس خارج اصول در حوزه علميه قم توسط ايشان نگاشته شده است. كتاب حاضر شامل نكاتى مهم و ارزشمند در علم اصول فقه است. اين كتاب شامل بسيارى از نظريات و ديدگاههاى حضرت امام درباره مسائل اصولى است و براى دستيابى به آراء و نظريات اصولى ايشان از جايگاه ارزشمندى برخوردار است.
شيوه نگارش
حضرت امام خمينى ره در اين كتاب، آنچنان كه روش ايشان در همه تأليفاتشان است، هر مبحث اصولى را به صورت اساسى و ريشه‌اى مورد بحث قرار داده است كه آيا هر مسأله بر اساسى صحيح و قابل قبول مطرح شده يا اين كه طرح آن مسأله در علم اصول اشتباه بوده است.
حضرت امام با توجه به نكات اصلى هر مسأله، چهره آن را دگرگون ساخته طورى كه در برخى مسائل نوبت به بحث در مباحث فرعى و شاخ و برگهاى آن مسأله نرسيده است.
اين كتاب شامل نكات بسيار سودمند و مفيد و مباحثى نو و ابتكارى مى‌باشد. حضرت امام خمينى در اين كتاب به جاى تقليد از ديگر علماى علم اصول، خود به بررسى مسائل اصولى پرداخته و اين خود موجب گشته تا نظريات جديدى را در اين علم مطرح نموده و از بسيارى بحث‌هاى بيهوده پرهيز نمايند.
از ديگر ويژگي هاى اين كتاب رشد فهم اصولى و دقت نظر فراوانى است كه بعد از تحقيق در مباحث آن براى خواننده حاصل مى‌گردد.
نظريات اصولى
حضرت امام خمينى ره در اين كتاب نيز مانند ديگر آثار خويش نظريات ارزشمندى مطرح كرده كه برخى از آنها منحصر به فرد بوده و براى اولين بار توسط ايشان مطرح شده كه از جمله نظريه‌هاى ايشان است:
- «عدم انحلال خطابات عامه به خطابات كثيره» است كه از اين جهت با خطابات شخصى متفاوت هستند زيرا در خطابات شخصى علم به عدم قدرت مخاطب موجب قبح خطاب مى‌گردد در حالى كه در خطابات عامه چنين نيست و نتيجه آن، صحت امر به ضدين اهم و مهم و صحت تكليف كفار و عصيان‌گران و عدم اشتراط ابتلاء در شرايط مُنجزيت علم اجمالى است. در حالى كه شيخ انصارى و بسيارى از علماى علم اصول به آن عقيده دارند.
- از ديگر نظريات حضرت امام، نظر ايشان درباره تقسيم احكام به اقتضايى، انشايى، فعلى و تنجيزى است. وى اين تقسيمات را نمى‌پذيرد و مى‌فرمايد ما دو نوع حكم بيش نداريم:
- احكام فعلى كه به صورت قوانين اسلام مطرح شده و لازم است به آنها عمل شود.
- احكام انشايى كه در زمان ظهور حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف فعلى مى‌شود و مانند ديگر قوانين اسلام، عمل به آنها نيز واجب مى‌گردد.
- مطلب ديگر كه در اين كتاب مطرح شده درباره تقسيم اوامر به اوامر واقعى اولى و اوامر ثانوى اضطرارى و اوامر ظاهرى است. حضرت امام اين تقسيم بندى را نيز نمى‌پذيرد و مى‌فرمايد ما يك امر بيشتر نداريم و ديگر ادله، ناظر به بيان شرطيت و اكتفاء به شرط است.
مثلاً در آيه شريفه «أقيموا الصلاة» يك امر بيشتر نيست و آيه وضو و تيمم ناظر به تبيين متعلق و اشتراط آن به وضو براى واجد آب و تيمم براى فاقد آب است بدون اين كه دو امر به وجود آيد كه يكى واقعى و ديگرى ثانوى اضطرارى باشد. همچنان كه ادله حجيت بينه و اصول عمليه ناظر به جواز اكتفا به طهارت ثابت شده با دليل يا اصل است، بدون آن كه بخواهد يك امر جديد ظاهرى به وجود بياورد.
- نظريه ديگر از حضرت امام در اين كتاب نظريه استادشان شيخ آقا رضا اصفهانى در كتاب وقاية الأذهان است. وى مى‌فرمايد: مجاز استعمال در غير ما وُضع له نيست؛ بلكه مانند استعمال حقيقى، استعمال در ما وضع له است اما ادعاءً.
تاريخچه نگارش
حضرت امام در پايان نسخه خطى كتاب تاريخ پايان نگارش آن را روز شنبه 24 شوال سال 1373 هجرى قمرى ذكر فرموده، يعنى زمانى كه حضرت امام در حوزه علميه قم مشغول تدريس خارج اصول بوده‌اند.
اين كتاب در زمان حيات حضرت امام به چاپ نرسيده بود و طلاب حوزه‌هاى علميه براى دستيابى به ديدگاههاى اصولى حضرت امام در مباحث الفاظ به كتاب «تهذيب الأصول» نوشته حضرت آيت الله جعفر سبحانى كه تقريرات درس خارج اصول ايشان بود، مراجعه مى‌كردند.
مؤسّسه تنظيم و نشر آثار امام با نظارت مرحوم حجت الإسلام والمسلمين حاج سيد احمد خمينى، اين كتاب را منتشر نمود و دستيابى به نظريات اصولى حضرت امام با مطالعه اين كتاب ميسر گشت و با توجه به اين كه نوشته خود حضرت امام مى‌باشد، از ارزش و اعتبار بيشترى نيز برخوردار است.
مباحث كتاب
اين كتاب فقط شامل مباحث بخش اول علم اصول يعنى مباحث الفاظ است و حضرت امام مباحث ديگر علم اصول را در ديگر كتاب‌هاى خود مانند: الرسائل، الاستصحاب و اجتهاد و تقليد آورده است.
اين كتاب شامل يك مقدمه و پنج مقصد است. در مقدمه كتاب به اين مباحث اشاره شده است:
- مقدمه
- موضوع علم
- واضع و چگونگى وضع
- اقسام وضع
- معانى حروف
- مجاز
- وضع الفاظ
- هيئت لفظ
- علائم حقيقت و مجاز
- تعارض احوال
- حقيقت شرعى
- صحيح و اعم
- اشتراك
- استعمال لفظ در بيشتر از يك معنى
- مشتق
- مقصد اول: اوامر؛ در بخش اوامر به اين مباحث اشاره شده است:
- ماده امر
- صيغه امر
- إجزاء
- مقدمه واجب
- اقتضايا عدم اقتضاى امر به شى‌ء نهى از ضد را
- جواز امر با انتفاى شرط
- متعلق امر
- بقاى جواز بعد از نسخ وجوب
- واجب تخييرى
- واجب عينى و كفايى
- واجب مطلق و موقت
- مقصد دوم: نواهى؛ بخش نواهى شامل اين مباحث است:
- متعلق نهى
- اجتماع امر و نهى
- دلالت نهى بر فساد
- مقصد سوم: مفاهيم؛ بخش مفاهيم شامل اين مباحث است:
- دلالت مفهوم
- مفهوم وصف
- مفهوم غايت
- مفهوم استثناء
- مقصد چهارم: عام و خاص؛ بخش عام و خاص نيز شامل اين مباحث است:
- حجيت عام
- تخصيص عام
- عمل به عام قبل از فحص
- عموم خطابات
- تخصيص عام با ضمير
- تخصيص مفهوم
- استثناء بعد از چند جمله
- مقصد پنجم: مطلق و مقيد؛ در بخش مطلق و مقيد نيز به اين مباحث اشاره شده است:
- تعريف مطلق و مقيد
- اسم جنس و ماهيت
- مقدمات حكمت
- صور مطلق و مقيد
منابع
- نرم افزار اصول فقه، مرکز نور.
متن کتاب مناهج الوصول الی علم الاصول
