التوحید (کتاب)
 | |
| نویسنده | شیخ صدوق |
| موضوع | توحید |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| تحقیق | سید هاشم حسینی تهرانی |
|
| |
کتاب «التوحید» از تألیفات شیخ صدوق (م، ۳۸۱ ق) که روایات در باب توحید را با دسته بندی موضوعی در خود جمع نموده است.
مؤلف
محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (۳۰۵ -۳۸۱ ق) معروف به شیخ صدوق و ابن بابویه، متولد شهر قم، از بزرگترین محدّثین قرن چهارم هجری به شمار می‌آید. از اساتید وی می توان به محمد بن حسن بن ولید اشاره کرد و شیخ مفید از شاگردان مبرز اوست.
کتاب «من لایحضره الفقیه» از کتب اربعه شیعه اثر اوست. و از آثار دیگر وی: التوحید، کمال‌الدین و تمام النعمة، الخصال، معانی الأخبار، عیون أخبار الرضا، أمالی شیخ صدوق، المقنع فی الفقه می باشد.
شیخ صدوق -که خود یکى از بزرگترین روات شیعه به شمار مى‌آید- عمر خود را صرف شنیدن و نقل روایات اهل بیت عصمت و طهارت نمود تا سخنان گهربار آن بزرگواران را به گوش دیگر انسان‌ها و آیندگان برساند. وی در سال ۳۸۱ ق. وفات نمود و در شهر ری به خاک سپرده شد.
معرفی كتاب
كتاب «التوحید» مشهور به «توحید صدوق» شامل روایات رسول خدا صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام درباره توحید، شناخت ذات، صفات، اسماء و افعال خداوند متعال و دیگر مباحث مهم كلامی است.
كتاب «التوحید» در شناخت خدا و معرفی دیدگاه شیعه درباره مباحث توحیدی اثر ارزشمندی است و مانند دیگر كتابهای شیخ صدوق پیوسته مورد توجه علماء و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه بشمار می آید. روایات آن نیز در بسیاری از مجموعه های روایی شیعه مانند بحارالانوار آمده و به آنها استناد شده است.
شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این كتاب می گوید: «امری كه موجب گشت تا این كتاب را به رشته تحریر درآوردم، این بود كه دیدم برخی از مخالفان، به علمای شیعه نسبت تشبیه و جبر می دهند. دلیل آنان روایاتی بود كه در كتاب های شیعه دیده بودند و با ناآگاهی از معانی و تفسیر آنها، معانی غلط برای آنها بیان می كردند و با این كار چهره مذهب ما را در برابر مردم، زشت و ناپسند نشان می دادند. من هم به قصد قربت به درگاه الهی اقدام به نگارش این كتاب در توحید و نفی تشبیه و جبر نمودم».
محتوای کتاب
در این کتاب با همه تبحر و چیره دستی خود به دسته بندی و تنظیم احادیث نبوی و اهل بیت علیهم السلام در زمینۀ ابعاد توحید خداوند پرداخته است. او کتاب التوحید را در یک مقدمه و شصت و هفت باب مرتب کرده و در ذیل هر باب از یک تا سی و هفت حدیث مسند را گرد آورده است. او در مجموع حدود ششصد حدیث مسند را در این ابواب آورده و در لابلای آنها حدود بیست حدیث مُرسل را نیز گنجانده است. البته اعتبار و ارزش این احادیث (روایات مرسل) با توجه به استناد خود وی به سایر کتاب هایش مثل معانی الأخبار و یافتن آنها در سایر کتابهایش قابل اثبات است و در واقع به عنوان احادیث مسند تلقی میشود و شاید بتوان قاعده مطرح شده دربارۀ اعتبار مسند بودن مراسیل صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه را به این کتاب و سایر کتابهای او نیز سرایت داد؛ زیرا همه آثار صدوق بر منابع معتبر «اصول اربعمائة» مبتنی است.
این كتاب مشتمل بر 583 حدیث است و مؤلف آن را در 67 باب تنظیم كرده است. بعضی از عناوین كلی كتاب عبارت اند از: پاداش یكتاپرستان و عرفا، یكتاپرستی و نفی تشبیه، معنای واحد، توحید و موحد، معنای قل هو الله احد، اثبات جسم نبودن و صورت نداشتن خدا، روایاتی درباره دیدن خداوند، قدرت، صفات ذات و صفات افعال، تفسیر «كل شی هالك الاّ وجهه»، تفسیر آیه «والارض جمیعاً قبضته» (سوره زمر، آیه 67)، نفی زمان و مكان و حركت از خداوند متعال، اسماء الله، اثبات حدوث عالم و مباحث مفید و مهم فراوان دیگر.
از مهمترین ابواب کتاب توحید که مباحث بسیار مهم عقاید تشیع در زمینه مسائل اصل اساسی اسلام یعنی توحید پیش کشیده و پاسخ شبهات و تبلیغات نادرست دشمنان اهل بیت علیهم السلام بر ضد مکتب تشیع را داده است میتوان به این مسائل اشاره کرد: 1ـ توحید و نفی تشبیه؛ 2ـ معنای واحد، توحید و موحّد؛ 3ـ معنای توحید و عدل؛ 4ـ خداوند جسم و جسمانی نیست؛ 5ـ احادیث مربوط به رؤیت خداوند؛ 6ـ بابهای مربوط به تأویل صفات تشبیهی مانند یدالله، وجه الله، نورالله، نسبت نسیان و آمدن به خداوند و سایر صفاتی که در قرآن آمده است؛ 7ـ رد ثنویت، تثلیث، مجوس و مادّه پرستی؛ 8ـ معانی تسبیح و تکبیر خداوند؛ 9ـ احادیث جبر و تفویض؛ 10ـ بداء؛ 11ـ قضا و قدر؛ 12ـ کلمات توحیدی و نورانی عالم آل محمد صلی الله علیه و آله امام رضا علیه السلام.
نویسنده در لابلای احادیث برخی از بابها، به توضیح مطالب مربوطه پرداخته و با عنوان «قال مصنف هذا الکتاب» نکاتی را از جهات مختلف تاریخی، لغوی و عقیدتی یادآور شده است که برای بازشناسی و تصنیف نظرات خود او شایان توجه میباشد.
این کتاب از زمان تألیف مورد توجه دانشمندان حدیث و کلام شیعه بوده و تعالیق و حواشی متعددی بر آن نوشته شده است. همچنین این کتاب از منابع و مستندات متأخرانی مثل علامه مجلسی، علامه حلی و فیض کاشانی برای تدوین مجموعههای حدیثی و کلامی به شمار می رود.
منابع کتاب
مهمترین منابع شیخ صدوق برای گردآوری مجموعه نفیس و گرانسنگی مثل کتاب «التوحید» عبارتند از: 1ـ «التوحید» احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، 2ـ «التوحید» ابوسهل اسماعیل بن علی نوبخت؛ 3ـ «التوحید» اسماعیل بن محمد هلال مخزومی؛ 4ـ «التوحید» حسین بن عبیدالله سعدی؛ 5ـ «التوحید سهل بن زیاد آدمی؛ 6ـ «التوحید» فضل بن شاذان نیشابوری؛ 7ـ «التوحید» محمد بن ابی عمیر ازدی؛ 8ـ «التوحید» محمد بن حسین بن ابی الخطاب زیات؛ 9ـ «التوحید» مفضل بن عمر جعفی، 10ـ «التوحید» هشام بن حکم؛ 11ـ «التوحید» علی بن ابراهیم قمی.
علاوه بر این اصول، کتابهای احمد بن محمد بن خالد برقی نقش بسزایی در شکل گیری آثار شیخ صدوق و سایر محدثان متقدم شیعه به ویژه تألیف «التوحید» داشته است.
شرح و ترجمه کتاب
شروح و ترجمه های متعددی بر این کتاب نوشته شده است، از جمله:
- شرح قاضی محمد سعید قمی شاگرد فیض كاشانی؛ این کتاب مفصل ترین تصنیف قاضى سعید و در چند مجلد است و در سال ۱۰۷۹ ق. تألیف آن آغاز گشته و تا سال 1099 ق. تحریر آن به درازا کشیده است.
- شرح امیر محمدعلی نائب الصدارة
- شرح فارسی مولا محمدباقر سبزواری (م، 1090 ق)
- شرح سید نعمت الله جزایری، با عنوان «انس الفرید فی شرح التوحید»
- ترجمه فارسى توحید صدوق، به قلم محمدعلى سلطانى.
منابع
- کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري، ص 257-258.
- "معرفی کتاب التوحید صدوق"، آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی، دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
