حاج شیخ عباس قمی
حاج شیخ عباس قمی (۱۳۵۹-۱۲۹۴ ق)، عالم و محدث بزرگ شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان میرزا حسین نوری بود. محدث قمی در زمان خود، از مربیان و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‌های علمیه شناخته می شد. مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال از مشهورترین تألیفات اوست.
 | |
| نام کامل | شیخ عباس قمی |
| زادروز | ۱۲۹۴ قمری |
| زادگاه | قم |
| وفات | ۱۳۵۹ قمری |
| مدفن | نجف، حرم امام علی علیه السلام |
|
| |
| اساتید |
میرزا محمد ارباب قمی، میرزا حسین نوری، سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی،... |
| شاگردان |
سید علی‌نقی فیض‌الاسلام، حیدرقلی خان سردار کابلی، سید محمدهادی میلانی، سید مصطفی صفایی خوانساری،... |
| آثار |
مفاتیح الجنان، سفینة البحار، منتهی الآمال، نفس المهموم، تتمة المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء،... |
محتویات
ولادت
شیخ عباس قمی در سال ۱۲۹۴ قمری در شهر قم متولد شد. پدرش حاج محمدرضا قمی مردی کاسب بود که مردم او را نیک مردی باتقوا و آشنا به مسائل دینی می شناختند و برای یادگیری احکام دین به نزد وی می رفتند.
تحصیلات و استادان
شیخ عباس قمی دروس مقدماتی را در زادگاهش شهر قم نزد استادانی بزرگ فراگرفت و بیشترین بهره را از محضر عالم آگاه آیت الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (متوفی ۱۳۴۱ ق) برد. عالم فرزانه و پرهیزگاری که در هیچ حال امر به معروف و نهی از منکر را ترک نمی کرد و در هر محفل و مجلسی این دو فریضه را متذکر می شد.
شیخ عباس در سال ۱۳۱۶ ق. به دنبال فراگیری بیشتر دانش عازم نجف اشرف گردید.[۱] از آن جا که او اشتیاق وصف ناپذیری به شناخت راویان و محدثان راستگو و نقل اخبار اهل بیت علیهم السلام داشت، استادی را برگزید که از کوثر حدیث سیرابش سازد. از این رو از همان ابتدای ورود به نجف اشرف شیفته عالم آگاه، محدث و محقق بزرگ، حاج میرزا حسین نوری (متوفای ۱۳۲۰ ق) گشت و در درس او شرکت جست.[۲] شیخ عباس قمی بر آن بود تا آن چه را از استاد فرار می گیرد بی کم و کاست بنویسد و همانند استاد بازگویش کند. به همین سبب طولی نکشید که به کمک حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد خود دست یافت. تا آن جا که در همان ایام، استنساخ کتاب باارزش استادش مستدرک الوسائل را در اختیار گرفت و به خوبی از عهده این کار بزرگ برآمد. همچنین وی در تألیفات دیگر استاد از کمک شایسته به وی دریغ نداشت. محدث قمی درک محضر این استاد بزرگ را منت خداوند می داند و می نویسد: «...پس خداوند متعال به من منت گذارد به ملازمت شیخنا الاجل الاعظم ثقه الاسلام النوری الطبرسی انار الله برهانه. مستدرک الوسائل را برای او استنساخ می کردم که بفرستد برای طبع به ایران و در خدمت او بودم تا سنه ۱۳۱۸ ق».[۳] وی چهار سال در محضر محدث نوری بود.
برخی از دیگر اساتید او در شهر نجف عبارتند از:
- سید محمد کاظم طباطبائی یزدی صاحب کتاب فقهی العروة الوثقی
- میرزا محمدتقی شیرازی مشهور به میرزای دوم
- سید حسن صدر کاظمی
شیخ عباس در سال ۱۳۲۲ ق به قم بازگشت و مشغول تألیف و تدریس و وعظ و ارشاد مردم شد و تا سال ۱۳۲۹ ق در این شهر مذهبی اقامت داشت. وی در سال ۱۳۳۲ ق به مشهد مقدس مهاجرت کرد و در آن جا سکونت گزید.[۴]
شاگردان
برخی از شاگردان و راویان محدث قمی عبارتند از:
- آقا بزرگ طهرانی (اجازه روایت)
- حیدر قلی خان سردار کابلی
- سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
- عبدالحسین فقیهی رشتی
- سید علی‌نقی فیض‌الاسلام
- سید محمدهادی میلانی
- سید مصطفی صفایی خوانساری.
آثار و تألیفات
آثار محدث قمی در علوم مختلف مانند تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و علم حدیث نشان از روح تلاشگر و عظمت علمی این عالم ژرفنگر دارد. از جمله مهمترین آثار ایشان عبارتند از:
- کلمات لطیفه (در علم اخلاق)
- الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم
- کُحل البصر فی سیرة سید البشر
- کتاب نقد «الوسائل» شیخ حر عاملی
- تقسیم بدایة الهدایة شیخ حر عاملی
- شرح «الوجیزه» شیخ بهائی
- فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر
- علم الیقین (خلاصه «حق الیقین» علامه مجلسی)
- مقالید الفلاح فی عمل الیوم واللیله
- مقلاد النجاح (خلاصه کتاب یاد شده)
- سفینةالبحار و مدینة الحکم والآثار (تدوین موضوعی «بحارالانوار» علامه مجلسی و تلخیص آن که در مدت بیست سال انجام یافته است).
- خلاصه جلد یازده بحارالانوار علامه مجلسی
- شرح کلمات قصار امام علی علیه السلام که در آخر نهج البلاغه آمده است.
- هدیة الانام الی وقایع الایام (خلاصه کتاب فیض العلوم)
- فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (درباره وقایع ماهها و روزها)
- تحفة الاحباب فی تراجم الاصحاب: (درباره اصحاب حضرت محمد صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام به زبان فارسی)
- فوائد الترجبیه: (وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه‌های عربی)
- الدرة الیتیمه فی تتمات الدرة الثمینه: (شرح فارسی نصاب الصبیان و تتمیم شرح نصاب فاضل یزدی)
- هدیة الزائرین و بهجة الناصرین: (درباره زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السلام و ثواب آن و تعیین قبور علما و مؤمنان مشهور و مدفون در کنار مشاهد مشرف امامان)
- اللئالی المنثوره: (در مورد دعا و سایر مستحبات)
- الفصول العلیه فی المناقب المرتضویه: (شامل مناقب و مکارم اخلاقی امام علی علیه السلام)
- سبیل الرشاد
- حکمة بالغه و مأة کلمة جامعه: (سخنان کوتاه علی علیه السلام در عقاید و اصول دین)
- ذخیرة الابرار فی منتخب انیس التجار: (خلاصه انیس التجار ملا مهدی نراقی، در مورد معاملات)
- غایة القصوی فی ترجمة العروة الوثقی: (ترجمه فارسی العروه الوثقی آیت الله سید محمدکاظم یزدی)
- مفاتیح الجنان و الباقیات الصالحات: (کتاب مشهوری که در اکثر مشاهد مشرف و خانه های شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی نیز ترجمه گردیده است. این کتاب شریف در جایگاه خود کم نظیر است. زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار علیهم السلام را در یک جا گردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است).
- التحفة الطوسیه والنفغة القدسیه: (درباره زیارت امام رضا علیه السلام و بعضی فواید مربوط به آستان مقدسش)
- رساله دستورالعمل حضرت سیدالشهداء علیه السلام
- نفس المهموم (در مقتل حضرت سیدالشهداء علیه السلام)
- نفثة المصدور: (در تکمیل نفس المهموم اخیراً به ضمیمه نفس المهموم منتشر شده است.)
- الانوار البهیه فی تاریخ الحجج الالهیه: (در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم علیهم السلام)
- رساله ای در گناهان کبیره و صغیره
- منازل الآخره: (بررسی مراحل دشوار سفر آخرت بر اساس روایات)
- ترجمه «مصباح المتهجد» مرحوم شیخ طوسی
- نزهةالنواظر: (ترجمه «معدن الجواهر» اثر محمد بن علی کراجکی)
- مقامات علیه: (خلاصه «معراج السعاده» مرحوم ملا احمد نراقی)
- ترجمه «جمال الاسبوع» سید بن طاووس
- الباقیات الصالحات (در حاشیه مفاتیح الجنان چاپ شده است.)
- منتهی الآمال فی تاریخ النبی و الآل: (در مورد زندگانی حضرات ائمه اطهار و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و دختر گرامیش حضرت زهرا علیهاالسلام و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها)
- تتمة المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء
- ترجمه مسلک دوم «لهوف» سید بن طاووس (به خط خود مؤلف در حاشیه یکی از چاپ‌های لهوف چاپ شده است.)
- تتمیم تحیة الزائر محدث نوری (این کتاب با رحلت علامه نوری ناتمام مانده بود و شیخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند.)
- چهل حدیث
- الکنی و الالقاب: (درباره زندگانی علما و شعرا و غیر ایشان)
- هدیة الاحباب فی المعروفین بالکنی والالقاب: (خلاصه کتاب الکنی و الالقاب)
- فواید الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه
- بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان
- شرح حکم نهج البلاغه.
دغدغه محدث از راهیابی تحریف در آثارش:
محدث قمی، از راهیابی و رخنه تحریف و خرافه بر کتابهای خویش اندیشناک بود و دغدغه آن را داشت که همان بلایی که بر سر مفتاح الجنان آمده بر سر کتاب مفاتیح الجنان نیز بیاید؛ از این رو، در آغاز ملحقات مفاتیح الجنان هشدار می دهد: «این گنهکار روسیاه عباس قمی، عفی اللّه عنه، بعد از آن که به عون اللّه تعالی کتاب مفاتیح الجنان را تألیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، به خاطرم رسید که در طبع دوم آن، بر آن زیاد کنم دعای وداعی برای ماه رمضان و خطبه روز عید فطر و زیارت جامعه ائمة المؤمنین و دعای اللهم اِنّی زُرتُ هذا الامام که در عقب زیارات خوانده می شود و زیارت وداعی که هریک از ائمه(ع) را به آن وداع کنند و رقعه ای که برای حاجت می نویسند و دعایی که در غیبت امام عصر، عجل اللّه فرجه، باید خوانده شود و آداب زیارت به نیابت، به واسطه کثرت حاجت به اینها؛ ولکن دیدم هرگاه این کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این، در آن کتاب بعضی از ادعیه دیگر بیفزایند، یا از آن کم کنند و به اسم مفاتیح الجنان در میان مردم رواج دهند؛ چنانکه در مفتاح الجنان مشاهده می شود؛ لاجرم کتاب را به همان حال خود گذاشتم و این هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتیح، ملحق به آن نمودم و به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح تصرف کند.
خصوصیات اخلاقی و روحی
محدث قمی در زمان خود یکی از مربیان بزرگ و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه های علمیه شناخته می شد و از شهرت ویژه ای برخوردار بود. در این بخش به پاره ای از خصوصیات اخلاقی ایشان اشاره می کنیم:
الف) انس با کتاب:
یکی از ویژگی‌های محدث قمی علاقه فراوان به نوشتن و مطالعه کتاب بود به طوری که می توان گفت او در کتاب و قلم خلاصه شده بود. محدث نوری یا در کتابخانه بود یا با کتاب. کمتر دیده می شد که او مشغول مطالعه و بررسی کتابی نباشد. زمانی که برای زیارت به کشورهای دور مسافرت می کرد اوقات فراغت خود را با کتاب سپری می نمود. «او با عده ای از تجار به سوریه مسافرت کرد. آنان می گفتند هر وقت ما به سیاحت می رفتیم ایشان می نشست و مشغول مطالعه و تألیف می شد و هر چه اصرار می کردیم که با ما بیرون بیاید امتناع می ورزید و شب‌ها هم که ما به خواب می رفتیم او مشغول مطالعه و تألیف می شد».[۵]
ب) تواضع:
از دیگر ویژگی‌های محدث قمی تواضع بسیار ایشان بود. در خانه، مدرسه و خیابان هر کسی را که می دید - چه کوچک و چه بزرگ - احترام می کرد. در نزد علما و از بین آنان به ویژه در حضور کسانی که با حدیث و اخبار اهل بیت علیهم السلام سروکار داشتند، اوج فروتنی و تواضع را به نمایش می گذارد. هیچگاه در مجالسی که وارد می شد در صدر نمی شست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی داشت. وی از خودستایی و خودپسندی به شدت احتراز می کرد و به هیچ وجه غرور نداشت.
ج) امر به معروف و نهی از منکر:
او خود هرگز گرد گناه نمی گشت و در ذهنش هم فکر گناه را جای نمی داد. از منکرات ناراحت می شد و دیگران را از ارتکاب آن بازمی داشت. کسی جرأت غیبت در محضر او نداشت و از دروغ گفتن ناراحت می شد.[۶] در یک کلام محدث قمی آن چه می گفت با آن چه عمل می کرد و آنچه مردم از رفتار و کردارش درک می کردند یکی بود. از این رو سخنش در دل شنوندگان اثر شگرف داشت. آنانی که در درس اخلاق و نصایح او شرکت می جستند و گوش و جان به این سروش اخلاص فرامی دادند نقل می کنند که سخنان نافذ او چنان بود که آدمی را از گناهان و پندارهای بد دور می ساخت و متوجه خدا و عبادت می کرد.
د) زهد:
زندگی محدث قمی بسیار ساده بود به طوری که از حد زندگی یک طلبه عادی هم پایین‌تر بود. لباسش عبارت بود از یک قبای کرباسی بسیار نظیف و معطر و تمیز. چند سال زمستان و تابستان را با آن قبای کرباسی می گذرانید. هیچ گاه در فکر لباس و تجمل نبود. فرش خانه اش گلیم بود. از سهم امام استفاده نمی کرد و می گفت: من اهلیت ندارم از آن استفاده کنم!
وفات
مرحوم محدث قمی پس از عمری تلاش و خدمت به اسلام و مسلمین و تحمل سختی ها و مرارات زمان به ویژه در اواخر عمر که مصادف با توطئه های دشمنان اسلام و دین زدایی رضاخانی بود، در شب ۲۲ ذی الحجه سال ۱۳۵۹ ق. بدرود حیات گفت و در صحن مطهر امام علی علیه السلام در جوار استادش مرحوم حاجی نوری به خاک سپرده شد.
پانویس
- ↑ علمای معاصرین، ص ۱۸۱، تاریخ قم، ص ۲۷۴، خاتمه نفس المهموم، شکرانی.
- ↑ علمای معاصرین، ص ۱۸۱.
- ↑ علمای معاصرین، ص ۸۲-۱۸۱، ریحانه الادب، مدرس تبریزی.
- ↑ تاریخ قم، ۲۷۴؛ مقدمه فواید الرضویه، ص ۲. نقباء البشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج ۳، ص ۹۹۹.
- ↑ پندهایی از رفتار علمای اسلام، ص ۱۷.
- ↑ محدث قمی حدیث اخلاص، ص ۴۱-۴۶، خلیل عبدالله‌زاده به نقل از حاج شیخ عباس قمی مرد تقوی و فضیلت.
منابع
- مجموعه گلشن ابرار، جلد ۲، زندگی نامه "محدث قمی" از سعید عباس‌زاده.
- غلام فدکی، دغدغه های محدث قمی از گسترش خرافه و تحریف، مجله حوزه، پاییز و زمستان ۱۳۸۸، شماره ۱۵۳ و ۱۵۴، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲.
آرشیو عکس و تصویر
قبور حسین نوری و عباس قمی، از علمای مدفون در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام
.jpg)
