تفسیر تربیتی

«تفسیر تربیتی» یعنی کشف و پرده برداری از ابهامات واژه‌ها و جمله‌های قرآن کریم در حوزه تربیت و توضیح مقاصد و اهداف آیات قرآن بر اساس یافته های علوم تربیتی. در واقع در تفسیر تربیتی، مفسر علاوه بر ایضاح و بیان نقطه‌های مشکل قرآن، حتی در قصه‌های تاریخی و احکام عملی و مباحث اعتقادی، در پی نشان دادن نتیجه آیات و پیام دعوت آن‌ها است؛ زیرا قرآن کتاب هدایت است و باید مقصود آیات و جنبه هدایتگری آن روشن شود.

روش تفسیر تربیتی

همان گونه که تفسیر قرآن به طور کلی را می‌توان با روش‌های متعدد نوشت، تفسیر تخصصی تربیتی را نیز می‌شود با استفاده از شیوه‌های مختلف سامان داد. در حوزه تفسیرهای عمومی روش‌هایی مانند تفسیر قرآن به قرآن،‌ روایی، عقلی، علمی، اشاری و اجتهادی جامع وجود دارد که در طول تاریخ مفسران از آنها استفاده کرده‌اند. تفسیر تربیتی، گرایشی در حوزه تفسیر است، از این‌رو روش‌ آن در عرض روش‌های تفسیری قرآن به قرآن، روایی، عقلی و... نیست، بلکه شیوه و گرایش فرعی در حوزه روش تفسیر علمی قرآن است.

در حوزه‌ گرایش‌ها نیز گرایش اجتماعی، تربیتی، سیاسی، اخلاقی و... هست. در زمینه تفسیر تربیتی می‌توان از یک یا چند روش استفاده کرد. البته‌ عوامل متعددی نظیر مفهوم شناسی تربیت و انتخاب معنای خاص،‌ اندیشه‌های دینی و فلسفی، نگرش‌های تربیتی، امکانات و امثال آن در انتخاب روش تأثیر گذارند. به هر حال در تفسیر تربیتی از تمام روش‌های مجاز، غیر از روش تفسیر به رأی می‌توان استفاده کرد.

اسلوب تفسیر تربیتی

اسلوب و شکل تفسیر تربیتی به گونه های زیر است:

۱. ترتیبی:

نخستین شیوه در تدوین تفسیر تربیتی که به نظر می رسد مورد توجه دانش پژوهان تفسیر و تعلیم و تربیت قرار دارد، ‌تفسیر ترتیبی با نگرش تربیتی است. بدین معنا که کارشناسان تربیتی و مفسران قرآن، طرحی را مبنی بر تفسیر تربیتی همه قرآن به ترتیب قرآن موجود آماده کنند، یعنی از سوره حمد شروع کنند و به سوره ناس برسند. همچنین می‌توان برخی از سوره‌ها و آیات قرآن را با استفاده از روش ترتیبی با رویکرد تربیتی تفسیر کرد. در این صورت‌ لازم نیست همه قرآن را تفسیر کرد بلکه مفسر سوره‌ها و آیاتی را که آموزه تربیتی بیشتری دارند، با نگاه تربیتی تفسیر می‌کند.

۲. موضوعی:

شیوه موضوعی به چند صورت قابل اجرا خواهد بود:

• اول: شیوه مشهور (درون متنی): مشهور علمای تفسیر برآنند که موضوعات تفسیری را از متن قرآن بدست آورند و آیات مربوط به آن را بررسی و به نتیجه مورد نظر برسند. به عبارت دیگر می‌خواهند حکم و موضوع را از متن قرآن بدست آورند و آیات پیرامون آن موضوع را از سراسر قرآن گردآورند و تجزیه و تحلیل کنند. برای نمونه «نقش خانواده در تربیت فرزند» را که در بسیاری از آیات قرآن بدان اشاره شده است، می توان در نظر گرفت و آیاتی را که در ارتباط با والدین و فرزندان یا زن و شوهر سخن می‌گویند، بررسی و نظر قرآن را درباره نقش خانوده در تربیت فرزند بیان کرد؛ چنان که در باب عبادات چنین روشی معمول است و فقها موضوعاتی مانند نماز و‌ روزه را محور بحث قرار می‌دهند و آیات مربوط به آن را بررسی می‌کنند. ‌این روش، درون متنی و مبتنی بر گزاره‌های قرآنی است و توجهی به غیر قرآن ندارد.

• دوم: شیوه برون متنی: شهید محمدباقر صدر شیوه برون متنی را مطرح کرد. بر اساس این روش، موضوعات نو در عرصه علم و صنعت و تعلیم و تربیت و یا تحولات اجتماعی بر قرآن عرضه و نظر قرآن را درباره آن جستجو می‌شود. برای نمونه، نظریه تکامل داروین را بر قرآن عرضه می‌کنیم و با بررسی آیات موافق و مخالف، دیدگاه قرآن را بدست می‌آوریم. امروزه در حوزه تعلیم و تربیت، موضوعاتی چون مبانی، اهداف،‌ اصول،‌ روش، مراحل و‌ ابعاد تعلیم و تربیت مورد توجه پژوهشگران علوم تربیتی است، پس دانش پژوهان این رشته باید این موضوعات را از دیدگاه قرآن بررسی کنند و نظریه اسلام را در مورد آن بدست آورند.

۳. میان رشته‌ای:

منظور از «رشته» در شیوه میان رشته‌ای، رشته‌های مرتبط با موضوعات و مسائل تفسیر و علوم قرآن است، یعنی یک مسئله از دیدگاه دو دانش مورد بررسی قرار می‌گیرد. چون بسیاری از بررسی موضوعات قرآنی چند تباری است، لازم است به صورت میان رشته‌ای مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند. این روش در برابر روش «تک رشته‌ای» است و منافاتی با شیوه درون قرآنی و برون قرآنی ندارد بلکه چه بسا استفاده از شواهد درون قرآنی و برون قرآنی در این شیوه ضرورت داشته باشد. در شیوه مشهور و شهید صدر توجه اصلی به درون و برون قرآن بود و در این شیوه تمرکز بر رشته‌های مرتبط با مسئله مورد بحث است و با دو شیوه یاد شده، قابل جمع خواهد بود.

از آنجا که علوم تربیتی خود از شاخه‌های میان رشته‌ای علوم انسانی است؛ ‌یعنی رشته‌ای است که با استفاده از یافته‌های رشته‌های دیگر (مانند: روانشناسی،‌ جامعه شناسی، تاریخ، اقتصاد و...) بهره می‌جوید؛ باید تفسیر قرآن کریم با این نگرش با چنین شیوه‌ای به انجام برسد. بهره‌گیری از رهیافت‌های دانش تربیت و علوم قرآنی به خصوص علم تفسیر و‌ قواعد و روش‌های آن،‌ زمینه تدوین تفسیر تربیتی جامع و قابل قبولی را فراهم می‌سازد زیرا نگاه یک سویه به دانش تعلیم و تربیت یا علوم قرآن نمی‌تواند انتظار دانش پژوهان رشته‌های مختلف را از تفسیر تربیتی برآورد.

از این رو ‌نگرش دو سویه به موضوعات تفسیری تربیتی ـ یافته‌های علوم تربیتی و دانش‌های مرتبط و داده‌های علوم قرآنی ـ در تهیه و تدوین تفسیر تربیتی مفید به نظر می‌رسد. برای مثال مراحل رشد انسان را با دو رویکرد تربیتی و قرآنی می‌توان بررسی کرد و با تحلیل و مقایسه داده‌ها به تولید علم جدید در این‌باره رسید.

۴. تطبیقی:

شیوه تطبیقی را این گونه تعریف کرده‌اند: «شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه (فهم و تبیین مواضع خلاف و وفاق)» برای نمونه دیدگاه دو مفسر قرآن کریم، علامه طباطبایی و شهید صدر بررسی و تفاوت‌ها و اختلاف‌های آن دو با استفاده از این روش ارائه می‌گردد. این شیوه در بیشتر علوم بشری رایج است و پژوهش‌هایی بر اساس آن به انجام رسیده است. این روش در قلمرو تعلیم و تربیت نیز کم و بیش مورد توجه است و در فلسفه تعلیم و تربیت و رویکردهای تربیتی، مقایسه‌هایی میان نظریات دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و یا دیدگاه‌های نظریه پردازان مسلمان غیرمسلمان در میان خودشان، از این روش استفاده می شود.

در تفسیر تربیتی هم جا دارد از روش تطبیقی استفاده شود. به نظر می‌رسد کاربست این روش در تفسیرهای تخصصی بسیار مفید و کارساز باشد، چرا که بهره بردن از این روش،‌ مستلزم آگاهی کافی از نظریات کارشناسان تربیتی و دانشمندان علوم قرآنی است تا مقایسه‌ای درخور میان آن‌ها صورت گیرد؛ مقایسه میان دیدگاه‌های پژوهش‌جویان تربیتی و علوم قرآنی میان خودشان از یک سو و مقایسه این دو گروه با طرف مقابل از سوی دیگر.

۵. تلفیقی:

در نهایت مناسب است روشی را که به نظر می‌رسد در تدوین تفسیر تربیتی بیش از همه برای تفسیر پژوهان تربیتی مفید است و به آن‌ها یاری می‌رساند، پیشنهاد و معرفی کنیم. مناسب‌ترین روش در پژوهش تفسیر تربیتی، روش تلفیقی است؛ روشی مرکب از روش ترتیبی و موضوعی، بدین طریق که تفسیر پژوهان تربیتی، طرحی را برای تدوین تفسیر تربیتی آماده می‌سازند و تمام قرآن را با دید تربیتی تفسیر می‌کنند و در اجرای این طرح تعدادی از آیات قرآن را مطرح و درباره نکات و آموزه‌های تربیتی آن بحث و آیات مرتبط با محتوای آن آیات را از سراسر قرآن بررسی می‌کنند.

به عنوان نمونه آیات اوائل سوره بقره ـ درباره مؤمنان ـ را مطرح می‌سازند و دیگر آیه‌های مربوط به اهل ایمان را نیز می‌آورند و در مجموع عناصر نظام تربیت اسلامی را در این زمینه از درون آن آیات متعدد استخراج می‌کنند. عناصر اصلی یک نظام تربیتی عبارتند از: مبانی، اهداف، اصول،‌ روش‌ها، مراحل،‌ منابع، ابزار، مراتب و ابعاد تربیت.

این روش هم ترتیبی است، چون می‌خواهد همه قرآن را از اول تا آخر به ترتیب قرآن موجود تفسیر کند؛ و هم موضوعی است،‌ چون آیات مربوط به موضوع مورد بحث مانند مؤمنان یا منافقان و کافران را با نظر به آیات مرتبط با آن بررسی می‌کند. بر این اساس استفاده از روش تلفیقی نیز در تدوین تفسیر تربیتی توصیه می‌شود،‌ چون این روش در عین نداشتن کاستی‌ها، از امتیازات روش‌های دیگر برخور‌دار است. استفاده از روش تلفیقی یا ترکیبی، محدودیت‌هایی را که در روش خاص هست، ندارد و پژوهشگر آزادی عمل دارد و می تواند از دیگر شیوه‌های مفید در حوزه تفسیر و تعلیم و تربیت بهره بگیرد، مفسر تربیتی چون طبق این روش خود را محدود به شیوه معینی نمی‌بیند و می‌تواند در انجام کارش روش‌های مختلف را بکارگیرد و کار مناسبی ارائه دهد، چنان که برخی از تفسیر نویسان غیرتخصصی محصور در روش خاصی نمانده و از روش‌های عقلی، روایی، قرآن به قرآن و نظائر آن استفاده کرده‌اند.

بر اساس این شیوه،‌ می‌توان از روش‌های مختلف تفسیر درون قرآنی و برون قرآنی و شیوه‌های مختلف آن نظیر روش عقلی، روایی قرآن به قرآن و... بهره برد. همچنین از کارشناسان علوم تربیتی و دانش اندوختگان علوم قرآنی می‌توان به تناسب علم و دانش هر کدام استفاده کرد و از نظرات آن‌ها بهره جست. اگر این روش به خوبی، شیوه عملِ تفسیری قرار گیرد، یک دوره تفسیر تربیتی کامل و جامع و مفید برای نسل جوان تدوین و به جامعه علمی ارائه خواهد شد.

مهم‌ترین امتیاز تفسیر ترتیبی آن است که مجموعه آیات را کنار هم بررسی می‌کند و این امر زمینه فهم آیات به لحاظ نظم و سیاق و پیوندهای گفتاری را فراهم می‌سازد؛ چه این که درک رمز و راز چینش آیات و چگونگی کنارهم قرار گرفتن آن‌ها مهم است و هر کدام حاوی نکته یا نکاتی است که در صورت تقطیع، آن مزایا را نخواهند داشت.

منابع

• محمد احسانی، "روش شناسی تفسیر تربیتی قرآن"، دوفصلنامه قرآن و علم، شماره ۳، ۱۳۸۷، در دسترس در بانک اطلاعات نشریات کشور.
• مرکز مدارک اسلامی، ویکی اسلامی، تفسیر تربیتی.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی