عمر بن خطاب

عمر بن خطاب
نام	عمر بن خطاب
کنیه	ابوحفص
نام پدر	خطاب بن نفیل بن عبدالعزى‌
نسب/قبیله	قریش / بنی عدی
زادروز/زادگاه	سیزده سال پس از عام الفیل/مکه
سال وفات	۲۳ هجری قمری
مدت زمان خلافت	۲۳-۱۳ هجری
همسران	زینب بنت مظعون و ام کلثوم بنت جرول و ...
فرزندان	عبدالله بن عمر، عبد الرحمن، زید، عبید الله و حفصه
جنگ ها	جنگ نخیله، جنگ قادسیه، جنگ نهاوند، جنگ یرموک، فتح بیت المقدس و مرج الصفّر
علت مرگ	به دست فیروز (ابولؤلؤ) غلام مغیرة بن شعبة به قتل رسید.
جانشین	عثمان بن عفان
مدفن	مدینه

عمر بن الخطاب (متوفی ۲۳ ق)، خلیفه دوم از خلفای نخستین است. وی بنا به وصیت خلیفه اول، به مدت ۱۰ سال (۱۳-۲۳ ق) خلیفه مسلمانان بود. در زمان او، اعراب موفق شدند بخش های عظیمی از امپراطوری ساسانی و امپراطوری روم را به تصرف خود درآوردند.

شیعیان به دلیل برخی اقدامات وی، مانند غصب خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام و هتک حرمت حضرت زهرا سلام الله علیها در ماجرای غصب فدک و هجوم به خانه آن حضرت که منجر به شهادت ایشان شد، وی را شایسته نکوهش می دانند.

معرفی اجمالی

نام او عمر بن خطاب بن نفیل بن عبد العزى بن ریاح بن عبد الله بن قرط بن رزاح بن عدى بن کعب است و کنیه ‏اش ابو حفص و مادرش حنتمه دختر هاشم بن مغیرة بن عبد الله بن عمر بن محزوم می باشد. البته مورخان، نفیل، جد عمر را نه از قبیله قریش بلکه از احفاد قبیله می دانند. تاریخ تولد وی را سال ۱۳ عام الفیل ذکر کرده اند.

در زمان جاهلیت شغل عمر بن خطاب را مسؤول کرایه دادن حیواناتی مانند شتر و الاغ به مردم ذکر کرده اند. عبدالرحمن بن حاطب می گوید با عمر به منطقه ضجنان رسیدیم عمر گفت: اگر مرا در اینجا میدیدی درحالیکه شترهای خطاب که مردی خشن، تندخو و سنگدلی بود را می چرانیدم، مرتبه ای بر شتر هیزم بار میزدم و مرتبه ای دیگر برگ درختان را جمع می کردم. اما امروز به آنجا رسیدم که -در اطراف من با ذلت و خواری شلاق بر سر صورت مردم فرود می آید- و احدی از من برتر و بالاتر نیست. همچنین در حدیثی آمده است که عمر در دوران جاهلیت مبرطش بوده، یعنی کسی که شتر و الاغ و استر افراد را به مردم کرایه می داده و در مقابل مبغلی جهت دلالی می گرفته است.

سیمای ظاهری

در شکل و شمایل عمر نوشته‌اند: عمر مردی بسیار قد بلند و درشت هیکل بود. عمر سرش به شدّت طاس بود، یعنی هیچ مویی بر سرش دیده نمی‌شد. رنگ چهره‌ی عمر سیاه و قرمز بسیار تند و تیره بوده است. یعقوبی می نویسد که او مردی بلند قامت، پیش سر بى ‏موى، کژچشم و سخت گندم‏گون بود، با هر دو دست کار مى ‏کرد، ریش خود را رنگ زرد مى ‏بست و بقولى آن را با رنگ و حنا تغییر مى‏ داد.

فرزندان و همسران

فرزندان عمر عبارت ‏اند از: عبدالله و عبدالرحمن و حفصه که مادرشان زینب دختر مظعون بن حبیب بن وهب بن حذاقة بن جمح است، و زید اکبر که از او فرزندى باقى نمانده است و رقیه که مادر این دو ام کلثوم دختر على بن ابى طالب (علیه السلام) است، و زید اصغر و عبیدالله که در جنگ صفین همراه معاویه بود و کشته شد و مادر این دو ام کلثوم دختر جرول بن مالک بن مسیب بن ربیعة از خزاعه است و اسلام میان عمر و ام کلثوم دختر جرول جدایى افکند، و عاصم که مادرش جمیله دختر ثابت بن ابى افلح از خاندان اوس از انصار است، و عبدالرحمن اوسط که پدر مجبّر است و مادرش کنیزى به نام لهیة است، و عبدالرحمن اصغر که مادر او هم کنیز است، و فاطمه که مادرش ام حکیم دختر حارث بن هشام بن مغیره است و زینب که کوچکترین فرزند عمر است و مادرش کنیزى به نام فکیهه است، و عیاض بن عمر که مادرش عاتکه دختر زید بن عمرو بن نفیل است‏.

البته در مسئله ازدواج ام کلثوم با عمر اختلاف هایی بین علمای شیعه و سنی وجود دارد. برخی از علمای شیعه مانند شیخ مفید بر این باورند که اصلاً ازدواجی رخ نداده است. برخی دیگر همچون آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی بنا بر روایت نووی عالم اهل سنت در کتاب تهذیب الاسماء بر این عقیده اند که ام کلثومی که با عمر ازدواج کرده است در واقع دختر ابوبکر و ربیبة حضرت علی (علیه السلام) بوده است. دسته دیگر از علمای شیعه نیز مانند رضی الدین حلی، علامه مقرّم و علامه باقر شریف القرشی اصل وجود دختری به نام امّ کلثوم را برای حضرت زهرا سلام الله علیها منکر شده اند. گروهی نیز چون سید مرتضی این ازدواج را امری اجباری و زوری تلقی کرده اند.

اسلام آوردن عمر خطاب

شکنجه مسلمانان

عمر بن خطاب پیش از آنکه اسلام بیاورد، مخالف سرسخت مسلمانان و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و اقدام به شکنجه مسلمانان قبیله خویش می کرد. عبدالله بن عامر بن ربیعه از مادرش لیلی نقل می کند که گفت: عمر از سختگیر ترین مردمان در مورد اسلام آوردن ما بود. ابن اثیر در الکامل می نویسد: «لبینة، کنیز بنى مومل بن حبیب بن عدى قبل از عمر بن الخطاب اسلام آورد. عمر او را سخت آزار میداد». ابن کثیر همچنین از کنیز دیگری به نام زنیره از طایفه بنی عدی نام می برد که توسط عمر شکنجه می شد. همچنین احمد بن حنبل در فضائل الصحابه نقل می کند که: «روزی ابوبکر کنیز مسلمانی از قبیله بنی مؤمل را دید در حالی که عمر بن خطاب او را شکنجه می کرد تا دست از اسلام بردارد و خود عمر در آن روز مشرک بود. عمر به قدری آن کنیز را شکنجه می کرد تا اینکه خسته می شد و دست از شکنجه بر می داشت. سپس می گفت: من عذر خواهی می کنم اگر دیگر نمی زنم نه اینکه دلم به حالت سوخته باشد، نه، بلکه دیگر خسته شده ام».

نحوه اسلام آوردن عمر

در منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت این چنین آمده است که عمر بن خطاب روزی تصمیم به کشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می گیرد. در راه به مردی از قبیله بنی زهره برخورد می کند که آن مرد، عمر را از اسلام خواهر و شوهرخواهر عمر آگاه می کند. عمر به سمت خانه خواهرش می رود. خباب بن ارت در آن هنگام در خانه خواهر عمر مشغول خواندن آیاتی از قرآن برای خواهر و شوهرخواهر عمر بوده است. زمانی که عمر وارد خانه می شود و پس از آنکه از اسلام خانواده خواهر خود آگاه می شود، اقدام به ضرب و شتم خواهر و شوهرخواهر خود می کند. در این میان خواهرش در حال عصبانیت می گوید: «اگر حق در غیر دین تو باشد پس من شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست.» گویا عمر خواندن می دانسته است. پس از غسل کردن و گرفتن وضو آیاتی از سوره طاها را می خواند و به سمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می رود. حمزه و طلحه و عده ای نیز درب خانه حضرت بودند؛ پس حمزه به دیگران می گوید: «این شخص عمر است که اگر خدا در مورد او خیر مقدر کرده باشد مسلمان می شود و اگر غیر این را اراده کرده باشد کشتن او برای ما آسان است». رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از خانه بیرون آمدند و به کنار عمر رسیدند. پس عمر دست به کمربند و محل بستن شمشیر برد. پس حضرت فرمودند: «ای عمر نمی خواهی بس کنی، تا اینکه خداوند همان ذلتی را که بر ولید بن مغیره وارد کرد، بر تو نیز فرود آورد؟ پس عمر گفت: «شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و اینکه تو بنده و فرستاده خدایی.»

منابع اهل سنت اغلب اسلام عمر بن خطاب را امری مهم و بزرگ برای پیشبرد اسلام معرفی کرده اند. در طبقات ابن سعد آمده است که: «عبدالله بن مسعود مى‏ گفته است اسلام عمر فتح و هجرتش پیروزى و امیرى او رحمت بود، ما نمى ‏توانستیم در مسجد الحرام و کنار کعبه نماز بگزاریم تا اینکه عمر مسلمان شد و با مشرکان به ستیز پرداخت و ما را رها کردند و نماز مى ‏گزاردیم». اما این ادعا با روایت صحیح بخاری -مهم ترین کتاب حدیثی اهل سنت- از عبدالله بن عمر در تعارض است: «عبداللّه بن عمر می گوید: عمر، در حالی که ترسیده بود، در خانه مانده بود که عاص بن وائل آمد و به او گفت: تو را چه می شود؟ گفت: قوم تو می گویند که اگر اسلام بیاورم مرا می کشند. گفت: بعد از آنکه من تو را امان دادم کسی با تو کاری ندارد. عاص خارج شد مردم را دید که به سوئی می روند گفت: کجا می روید؟ گفتند: پسر خطاب را که اسلام آورده می جوئیم گفت: کاری به او نداشته باشید؛ پس مردم بازگشتند».

عمر خطاب در مدینه

پس از آنکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمان هجرت به مدینه را صادر کردند، عمر بن خطاب همراه با عیاش بن ابى ربیعة به مدینه مهاجرت کردند و در دهکده قبا در منزل رفاعة بن عبد المنذر ساکن شدند. پس از آنکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدینه هجرت کردند و میان مسلمانان عقد اخوت خواندند، بین عمر بن خطاب و ابوبکر بن ابی قحافه پیمان برادری بستند.

عمر در غزوات و سریه‌ها

عمر بن خطاب از همان آغاز نبردهای مسلمین علیه دشمنانشان، در اکثر غزوات حضور داشت. او در غزوه های بدر، احد، خندق، فتح مکه و خیبر در سپاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بود. جز آنکه در مورادی از گزارشات تاریخی یا نقل های روایی که به فرار عده ای از مسلمانان در پاره ای از این نبردها پرداخته است از او نیز به عنوان یکی از این افراد نام برده شده است.

البته منابع اهل سنت بعضا سعی کرده اند به نحوی این موارد را نقل کنند که ساحت او در نظرشان محفوظ بماند. به عنوان نمونه فخر رازی در خصوص فرار او از جنگ احد می نویسد: از فراریان صحنه جنگ، عمر بود؛ البته جزء نخستین فراریان نبود، بالاى کوه ماند تا پیامبر هم به آن‌ها پیوست.

عمر بعد از رحلت پیامبر اکرم

عمر خطاب با وجود حضور در واقعه غدیر خم و تبریک به ولایت حضرت علی(علیه السلام)، در واقعه سقیفه سعی فراوانی برای به خلافت رسیدن ابوبکر کرد. وی همچنین پس از تجمع بنی‌هاشم در خانه حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(علیهاالسلام)، مطابق نقل اهل سنت تهدید به آتش زدن خانه کرد و مطابق نقل شیعه، درب خانه را آتش زد. و فاطمه که پشت در قرار داشت، بر اثر آتش و فشار و ضربه عمر، قنفذ و دیگر همراهان بر درب خانه، مجروح و جنینش (محسن(علیه السلام)) سقط شد.

ابن قتیبه می‌نویسد: پس از اینکه فاطمه(علیهاالسلام) از ابوبکر و عمر خشمگین شد، آن دو نفر برای خشنود کردن وی به در خانه آمدند و اذن ورود خواستند، اما فاطمه بدان‌ها اذن نداد. از این رو آنها پیش امام علی(ع) رفتند و از او کمک خواستند و حضرت آنها را به خانه نزد فاطمه برد؛ اما فاطمه روی خود را برگرداند و سلام آن دو را بی‌پاسخ گذاشت. ابوبکر سخنانی گفت و پس از آن فاطمه(س) از آنها پرسید: شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا شنیدید که رسول خدا می‌گفت: خشنودی فاطمه خشنودی من است، و خشم فاطمه خشم من است، پس هرکس فاطمه دخترم را دوست بدارد مرا دوست داشته است، و هرکس فاطمه را خشنود کند مرا خشنود کرده است، و هرکس فاطمه را خشمگین کند مرا خشمگین کرده است؟ گفتند: بله این را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدیم. فاطمه گفت: پس همانا من خدا و فرشتگانش را گواه می‌گیرم که شما دو نفر مرا خشمگین کردید، و اگر پیامبر(ص) را ببینم از شما بدو شکایت می‌برم.

حضرت فاطمه قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند. و این خود سند محکمی است بر مظلومیت و هتک حرمت فاطمه (علیهاالسلام) توسط ابوبکر و عمر، و عدم رضایت آن حضرت از آن دو.

حکومت عمر خطاب

عمر در سقیفه بنی ساعده حضور داشت و بیشترین نقش را در برگزیدن ابوبکر و بیعت مردم با او ایفا کرد. ابوبکر نیز در هنگام مرگ، وصیت کرد که عمر پس از وی خلیفه شود. از این رو عمر در سال ۱۳ هجری، پس از مرگ ابوبکر به خلافت دست یافت و لقب «امیرالمؤمنین» را برای خود برگزید. عمر ده سال و شش ماه خلافت کرد و در این مدت به تاسیس دیوان و دفتر برای حکومت همت گماشت و مقررات حکومتی بسیاری وضع کرد. بسیاری از سرزمین‌های اسلامی (مانند عراق، فلسطین، شام، مصر و بخش‌های بسیاری از ایران) در دوران خلافت او فتح شد.

یکی از اقدامات عمر، طبقه‌‌بندی اصحاب رسول خدا جهت دریافت حقوق و مزایا بود؛ البته او بعدا این اقدام را یکی از اشتباهات خویش شمرد و در سال اّخر زندگی خود با مشاهده اختلاف طبقاتی شدید بین مسلمانان گفت: «اگر سال دیگر زنده باشم، بیت المال را به روش پیامبر به طور مساوی بین مردم تقسیم می‌کنم».

در عهد او تاریخ هجرى متداول و براى مسلمانان دیوان محاسبات برگزار گردید. چنان که از تواریخ عامه برمى آید، وى در زندگى شخصى ساده و متناسب با یک حاکم اسلامى بود، و نمای ظاهری یک حاکم اسلامی را محفوظ مى داشت.

ویژگی‌های عمر خطاب

امام علی علیه السلام در خطبه شقشقیه، ضمن بیان چگونگی دست به دست شدن خلافت بعد از پیامبر اکرم، در وصف احوال عمر خطاب می فرماید:

«فَیا عَجَباً بَینا هُوَ یسْتَقیلُها فى حَیاتِهِ، اِذْ عَقَدَها لاِخَرَ بَعْدَ وَفاتِهِ. لَشَدَّ ما تَشَطَّرا ضَرْعَیها! فَصَیرَهَا فِی حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ یغْلُظُ کلْمُهَا وَ یخْشُنُ مَسُّهَا وَ یکثُرُ الْعِثَارُ فِیهَا وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا فَصَاحِبُهَا کرَاکبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَهَا خَرَمَ وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهَا تَقَحَّمَ فَمُنِی النَّاسُ لَعَمْرُ اللَّهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِرَاضٍ فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ حَتَّى إِذَا مَضَى لِسَبِیلِهِ».

شگفتا! اولى بااینکه در زمان حیاتش مى خواست حکومت را واگذارد، ولى براى بعد خود عقد خلافت را جهت دیگرى بست. چه سخت هر کدام به یکى از دو پستان خلافتت چسبیدند! حکومت را به فضایى خشن کشانیده، و به کسى رسید که کلامش درشت، و همراهى با او دشوار، و لغزشهایش فراوان، و معذرت خواهیش زیاد بود. بودن با حکومت او کسى را مى ماند که بر شتر چموش سوار است، که اگر مهارش را بکشد بینى اش زخم شود، و اگر رهایش کند خود و راکب را به هلاکت اندازد! به خدا قسم امت در زمان او دچار اشتباه و ناآرامى، و تلوّن مزاج و انحراف از راه خدا شدند. آن مدت طولانى را نیز صبر کردم، و بار سنگین هر بلایى را به دوش کشیدم.

ابن ابى الحديد معتزلى که از دانشمندان نامى اهل سنت است در توضیح سخن امام علی علیه السلام در خصوص کم اطلاعی عمر به احکام دین می نویسد: عمر مکرّراً در مورد حکمى از احکام فتوى می داد و سپس آن را نقض می نمود و برخلاف آن فتواى دیگر می داد. در مورد ارث جدّ که با برادران جمع شود این امر بتکرار اتفاق افتاد. روزى اعلام کرد که: اگر به من خبر رسد که مهر زنى از مهر زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله فراتر رفته آن را از وى بازستانم. زنى که این را شنیده بود به وى گفت: خداوند به تو چنین اجازه اى را نداده، زیرا خداوند خود فرموده: «وآتیتم احداهن قنطارا فلا تأخذوا منه شیئا اتأخذونه بهتانا و اثما مبینا». عمر چون شنید گفت: همه مردمان از عمر دانشمند ترند، حتى زنان پرده نشین. آیا تعجب نمی کنید از پیشوائى که خطا کند وزنى به صواب رود؟!

او همچنین می گوید: از جمله خصایص اخلاقى عمر این بود که وى متانت در گفتار و عفت کلام را رعایت نمی کرد و گاه سخنى را بزبان می آورد که شنونده این سخن قصدی را برای آن گمان می نمود که او این قصد را نداشت و چون براى کسى بازگو می شد وى تصور می کرد که عمر از این سخن ظاهری را قصد نموده که او آن را قصد ننموده بود. از آن بخش از سخنان اوست همان جمله معروف که در مرض موت رسول خدا صلی الله علیه و آله به زبان آورد، که پناه به خدا که او ظاهر آن را قصد نموده باشد. اما او این را به مقتضای خشونت غریزه اش گفت و خود را از آن حفظ ننمود و بهتر بود بگوید «مغمور أو مغلوب بالمرض»: بیماری او را در برگرفته یا بر او غلبه کرده و حاشا به او که غیر از این را اراده کرده باشد.

آنگاه ابن ابى الحدید به آن سخن عجیب عمر که در حدیبیه به پیامبر که گفت: «مگر تو نگفتی که ما به مکه داخل می شویم؟!» اشاره می کند و از بیان ادامه آن شرم می دارد.

قتل عمر خطاب

عمر خطاب سرانجام در ۲۷ ذی الحجه سال ۲۳ هجری به خنجر فیروز فارسى -مکنى به ابولؤلؤ غلام مغیرة بن شعبه-، در نماز صبح مجروح و پس از سه روز درگذشت.