العدة فی اصول الفقه (کتاب)


نویسنده	شیخ طوسی
موضوع	اصول فقه شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	2
تحقيق‌	محمدرضا الانصاري‌ القمي‌

العدة فی اصول الفقه

کتابی است در اصول فقه اثر شیخ طوسی، و از اولین کتابهای نوشته شده در این فن است.

محتویات

۱ مؤلف
۲ محتوا و سبک کتاب
۳ بخش های کتاب
۴ ویژگی های کتاب
۵ وضعیت نشر
۶ منابع
۷ متن کتاب العدة فی اصول الفقه

مؤلف

شیخ ابوجعفر طوسی (385-460 ق)، معروف به (شیخ الطائفه) از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعی در قرن چهارم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال 408ق به بغداد مهاجرت کرد. در آن زمان، شیخ مفید( 338-413ق) رهبری فکری شیعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت. وجود فضای فرهنگی اصیل و درعین‌حال، نوآوری‌های بسیار در بغداد، موجب جلب توجّه شیخ طوسی به بغداد و مهاجرت وی به آن شهر شد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، حسین بن عبیداللَّه غضایری و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند. وی صاحب دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" از کتب اربعه جوامع حدیثی شیعه می‌ باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.

محتوا و سبک کتاب

کتاب "العدة فی اصول الفقه" مشهور به "عدة الاصول" دربرگیرنده همه مسائل و مباحث علم اصول است و قبل از عده، کتابی به جامعیت آن نوشته نشده بود. ده‌ها نظریه اصولی از شیخ طوسی در این کتاب آمده که مختص ایشان است مانند خبر و تعریف علم و مفهوم ظن نزد شیعه و معنای دلالت و عقل و اماره و حسن و قبح و...

شیخ این كتاب را در حیات استادش سید مرتضى نوشته و حتى از كلام شیخ در مقدمه عده چنین استفاده مى شود كه وى عده را قبل از آن كه سید تذكره بنویسد، نوشته است. سید بحرالعلوم، درباره این كتاب گفته است: «هو احسن كتاب صنف فى الاصول».

در عده شیخ به طور بسیار دقیق مسائل فقهى را از مسائل اصولى جدا نموده و فرق بین این دو گونه مسایل را در تعمیم و تخصیص دانسته است؛ به این معنى كه مسائل اصولى در همه ابواب فقهى كاربرد دارد، برخلاف دلیل فقهى كه مخصوص یك باب است.

به دلیل قوت آراء شیخ طوسی و مقام والایی که در نزد شیعیان داشت، قرن‌ها نظرات اصولی وی باقی بود و شیعیان از آن بهره می‌بردند تا این که برخی از این نظرات از سوی بزرگانی همچون "علامه حلی" مورد نقد قرار گرفت. ولی این کتاب به عنوان یک کتاب مرجع در میان کتب اصولی باقی ماند و بعضی از علمای علم اصول بر آن شرح نوشته و به توضیح مسائل غامض آن پرداختند.

مصنف در خلال مباحث كتاب، متعرض آراء مجموعه‌اى از فقيهان اهل سنت نيز مى‌شود، مانند: ابوحنيفه، شافعى، داود بن على ظاهرى، مالك بن انس، ابوالحسن كرخى، محمد بن حسن شيبانى و...

چنان كه متعرض آراء جمعى از بزرگان اصولى اهل سنت هم مى‌شود مانند: ابوعبدالله بصرى، قاضى عبدالجبار، ابوعلى جبائى و فرزندش ابوهاشم، ابوالقاسم بلخى، ابوالعباس بن شريح و...

شيخ از ميان علماى شيعه نظر شيخ مفيد و سيد مرتضى را تقريباً در تمام ابواب كتاب مطرح مى‌كند و بيشتر به آراء سيد مرتضى نظر دارد و به نقل عبارت‌هاى فراوانى از سيد مرتضى بدون ذكر ماخذ مى‌پردازد و تنها به ذكر نام او اكتفا مى‌كند.

بخش های کتاب

این کتاب دارای دوازده باب است. ماهیت اصول فقه و برخی مباحث دیگر در باب اول آمده است. الکلام فی الاخبار، الکلام فی الاوامر، الکلام فی النهی و الکلام فی العموم و الخصوص، عنوان باب دوم تا باب پنجم کتاب است. باب پنجم کتاب بزرگ‌ترین بخش این کتاب است که شامل بیست و دو فصل می‌شود.

الکلام فی البیان والمجمل، الکلام فی الناسخ والمنسوخ، الکلام فی الافعال، الکلام فی الاجماع، الکلام فی القیاس، الکلام فی الاجتهاد، الکلام فی الحظر والاباحة، باب ششم تا دوازدهم کتاب را تشکیل می‌دهد.

مؤلف در ابتدای هر فصل آراء همه اصولیین شیعه و سنی و آراء ارباب مذاهبشان را ذکر کرده و سپس به بیان اشکالات آنها و مقابله آن با کتاب و سنت و لغت و ادله عقل می‌پردازد و در پایان نیز نظر خود را اعلام می‌کند.

ویژگی های کتاب

محمدرضا انصارى كتاب عده را تصحيح كرده و در مقدمه، شرح حال مبسوطى از شيخ آورده است: كتاب عده با ويژگي هاى زير به چاپ رسيده است:

ذكر اختلاف نسخه‌ها در پانوشت.
ذكر ماخذ آيات، روايات و اقوال در پاورقى.
شيخ در آغاز هر فصل آراء بسيارى از اصوليين معاصر و متقدم را ذكر مى‌كند، محقق تلاش كرده است. اقوال و آراء اصوليين ديگر را كه متقدم يا معاصر يا متاخر از شيخ بوده‌اند و شيخ يادآور آنها نشده، ذكر كند.
تعيين محل نزاع در مباحثى كه شيخ، محل نزاع را روشن ساخته است.
استفاده از «حاشية عدة الاصول‌» تاليف خليل بن غازى قزوينى در توضيح و رفع ابهام از عبارات دشوار.
معرفى اشخاص كه شيخ از آنان نام برده است.
توضيح بعضى الفاظ نامانوس.
شماره‌گذارى فصل ها.
استفاده از رسم الخط جديد عربى.
تهيه فهرست هاى متعدد: آيات، احاديث، آثار و اقوال، اعلام، فرق و طوائف و مذاهب، كتب، اشعار، اماكن و بقاع، مصادر تحقيق، محتواى كتاب.