تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة (کتاب)

تذكرة الخواص من الأمة بذكر خصائص الأئمة

«تذكرة الخواص من الأمة بذكر خصائص الأئمة»، تألیف سبط ابن جوزی (متوفی، 654 ق)، از آثار مهم حدیثی اهل‌ سنت‌ درباره مناقب و فضایل اهل‌بیت (علیهم السلام) است. تذكرة الخواص از جمله آثار بشمار می‌رود و

مؤلف

شمس‌الدین‌ ابوالمظفر یوسف‌ بن‌ قزاوغلى‌ بغدادی،‌ معروف به‌ سبط ابن جوزی در ۵۸۲ قمری‌ در بغداد به‌ دنیا آمد.

او نوه عبدالرحمان‌ بن‌ جوزی، و واعظ و مورخ‌ نامدار اهل سنت در قرن هفتم هجری و از شاگردان ابن‌ عساکر دمشقی است. مجالس وعظ و ارشاد او مقبول عام و خاص بوده است.

اللوامع فی احادیث المختصر و الجامع، مرآة الزمان‌ فى‌ تاریخ‌ الاعیان، منتهی السؤول فی سیرة الرسول و النضید فی مسائل التوحید، از دیگر تألیفات ابن‌ جوزی به شمار می‌روند.

محتوای کتاب

کتاب «تذکرة الخواص» چنان‌که نویسنده خود در مقدمه اشاره کرده است، بر اساس تعداد ائمه اطهار(ع) در دوازده فصل تنظیم و تدوین شده است. از فصل نخست تا فصل هفتم به امیرالمؤمنین(ع) اختصاص دارد. فصل هشتم و نهم به ترتیب درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. فصل دهم به محمد بن حنفیه، فصل یازدهم به حضرت خدیجه(س) و حضرت زهرا(س) و فصل دوازدهم به شرح حال دیگر ائمه(ع)؛ یعنی از امام سجاد(ع) تا حضرت حجت(ع) اختصاص یافته است. بنای نویسنده‌ بر آن بوده که‌ اخبار‌ را به‌صورت مسند ذکر‌ کند.

مطالب ابواب کتاب به ترتیب عبارتند از:

• باب اول: نسب امام علی(ع) و نام، کنیه، صفت، پدر، مادر، برادران و خواهران‌ او.
• باب‌ دوم: فضایل‌ امام‌ علی(ع). پس از ذکر آیات‌ نازل در شأن آن حضرت، احادیث مشهور و متواتر در فضیلت حضرت ذکر شده است.
• باب‌ سوم: خلافت‌ امام على(ع). عمده اخبار این بخش به‌ سه‌ جنگ‌ مهم‌ در‌ دوران خلافت امام(ع)؛ یعنی‌ جمل‌ و صفین و نهروان اختصاص دارد.
• باب چهارم: ورع امام علی(ع) و زهد و خوف و عبادت او. نظر‌ به‌ اینکه‌ زهد و عبادت امام علی(ع) از ویژگی‌های بارز‌ حضرت‌ است، یک‌ باب‌ به‌ اخبار‌ این دو امر اختصاص یافته است.
• باب پنجم: منتخباتی از سخنان امام(ع) است، ابتدا چند خطبه آمده و سپس سخنان دیگر آن حضرت در موضوعات مختلف گرد آمده ‌است.
• باب ششم: شهادت‌ امام علی(ع). در این باب، چگونگی شهادت، میراث حضرت، والیان حضرت هنگام شهادت، انگشتر، موالی، مسانید و همسران حضرت، تبیین شده است.
• باب هفتم: همسران و فرزندان امیر مؤمنان(ع). اگرچه عنوان باب حکایت از منحصر بـودن مطالب آن به همسران‌ و فرزندان امام(ع) است، اما پس از ذکر این امور، به معرفی جعفر بن ابی‌طالب و عبداللّه بن جعفر نیز پرداخته شده است.
• باب هشتم: شرح حال امام حسن(ع). در این باب فضایل‌ امام‌ حسن(ع)، اتفاقات پس از شهادت امام علی(ع)، وفات امام حسن(ع)، فرزندان امام(ع) و معرفی چند تن از نواده‌های او آمده است.
• باب نهم: شرح حال امام حسین(ع). این باب‌ بیشتر‌ به زندگی سیاسی امام حسین(ع) اختصاص‌ دارد. پایان‌بخش‌ این بـاب، فصلی در مورد یزید بن معاویه و جواز لعن او و بحثی درباره قیام مختار و انتقام خداوند از قاتلان امام حسین(ع) است.
• باب‌ دهم: شرح‌ حال محمد بن حنفیه. پس‌ از‌ بیان برخی ویژگی‌های او، سخنان و چگونگی وفات و فرزندان او ذکر شده است.
• باب یازدهم: شرح حال خدیجه کبری و حضرت زهرا(س). در این باب فضایل این دو شخصیت بزرگوار و چگونگی‌ وفات‌ آنها و نیز فرزندانشان بیان شده است.
• باب دوازدهم: شرح حال بقیه امامان(ع). زندگی‌نامه مختصر نه امام باقی‌مانده در آخرین باب آمده است.

ویژگی‌های کتاب

یکی از ویژگی‌های مهم این اثر، بهره‌گیری نویسنده از منابع بسیار و گوناگون در تدوین و نگارش آن است که برخی از آنها اکنون موجود نیست. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان منابع این کتاب را به دو دسته کلی تقسیم کرد:

1. منابع شفاهی که نویسنده از راویان بسیار نام برده و از آنان اخباری را با این تعابیر نقل کرده است: «أخبرنا، حدثنا، أنبأنا، قرئت علي، سمعت و...».
2. منابع مکتوب که مؤلف به سه شیوه گوناگون از آنها استفاده و آنها را یاد کرده‌ است: با تعابیری کلی و عام مانند «قال أهل السير» یا «اختلف علماء السير»؛ با ذکر نام مؤلفان بدون اشاره به نام آثارشان همانند: سعدی، شعبی؛ با ذکر نام کتاب و مؤلفان آنها که در این‌باره نزدیک به شصت منبع با نام مؤلفان آنها بیان کرده است.

به نظر می‌رسد در تدوین و نگارش چنین اثری، افزون بر آنچه نویسنده در مقدمه کتاب به آن پرداخته، دو نکته دیگر قابل توجه و تأمل است که از نوع رویکرد و شیوه انتخاب و چینش اخبار و نیز از لابه‌لای گزارش‌های کتاب می‌توان استنباط کرد:

1. ارائه دیدگاه اهل سنت معتدل درباره اهل‌بیت(ع): او در تأیید دیدگاه یادشده به دو موضوع توجه کرده است: نخست بیان مناقب و فضایل اهل‌بیت(ع) و رد تضعیفات برخی از علمای اهل سنت، به‌ویژه جدش ابن جوزی، درباره برخی از اخبار مناقب و فضایل. دوم پرداختن به برخی از مثالب و اعمال ناشایست برخی از مردان و زنان صحابی که چنین رویکردی تلویحاً و غیر مستقیم، نظریه عدالت صحابه نزد اهل سنت را به چالش کشیده است.
2. برائت از دیدگاه بنی‌ امیه و اهل ‌سنت افراطی نسبت به اهل‌بیت(ع) که اکنون در فرقه وهابیت نمود یافته است.

یکی دیگر از ویژگی‌های مهم و نقاط قوت کتاب، پاسخ‌گویی نویسنده به تضعیف و نقد برخی از اخبار، به‌ویژه اخبار مربوط به مناقب اهل‌بیت(ع) است. نکته شایان توجه در این‌باره آن است که مؤلف کوشیده بر اساس شیوه مقبول محدثان و مورخان اهل سنت، تضعیفات سندی و در برخی موارد، نقد محتوایی آنان را به شیوه‌های گوناگون پاسخ دهد. او در جاهایی، تضعیف سندی آنان را مردود دانسته است؛ چنان‌که در جاهای دیگر، اخبار یادشده را با سلسله سندی بیان کرده است که دیگر نمی‌تواند از سوی محدثان و مورخان اهل ‌سنت مخدوش گردد. برای نمونه، او به تضعیفات سندی و محتوایی آنان درباره احادیث مؤاخات، منزلت، حدیث غدیر، طیر مشوی، سد ابواب و... پاسخ داده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رنجبر، محسن، معرفی و بررسی کتاب تذكرة الخواص نگاشته سبط ابن جوزی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پاییز و زمستان 1392، شماره 35.
3. خوش‌نژادیان، صدیقه، تذكرة الخواص، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله کتاب‌های اسلامی، پاییز و زمستان 1384، شماره 22 و 23، صفحه 117 تا 122

منبع

ویکی نور

دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل: ابن جوزی.