علی صفایی حائری

آیت الله علی صفائی حائری (۱۳۳۰ - ۱۳۷۸ ش)، نویسنده، مجتهد، عارف و اندیشمند شیعه معاصر و از شاگردان آیت الله سید مهدى روحانى بود. از آیت الله صفایى حائرى بیش از پنجاه عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف: معارف اسلامی، روش تدریس، نقد مکاتب و پاسخ به شبهات، مباحث تربیتی، اجتماعی و اخلاقی، که همه به محوریت مسائل روز جامعه اسلامی است، منتشر شده است.

نام کامل	علی صفائی حائری
زادروز	۱۳۳۰ شمسی
زادگاه	قم
وفات	۱۳۷۸ شمسی
مدفن	گلزار شهداى قم
اساتید	سید مهدى روحانى، مرحوم محقق داماد، شیخ مرتضى حائرى، محمد فاضل لنکرانى،...
آثار	روش برداشت از قرآن، تطهیر با جارى قرآن، پاسخ به پیام نهضت آزادى، انسان در دو فصل، مسئولیت و سازندگى،...

ولادت و خاندان

على صفایى حائری در سال ۱۳۳۰ ه.ش (۱۳۷۰ ق) در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود. پدرش آیت الله شیخ عباس صفایى حائرى از افاضل علماى زمان خود بشمار مى رفت. پدر بزرگش مرحوم آیت الله محمدعلى صفایى حائرى قمى، از فحول علماى نجف و از شاگردان آخوند خراسانى بود که به دعوت مرحوم آیت الله حائرى یزدى، از نجف به قم هجرت نمود و عهده دار تدریس و تربیت طلاب شد.

تحصیلات و اساتید

على صفایى پس از اتمام تحصیلات ابتدایى، به فراگیرى علوم اسلامى پرداخت. وى ادبیات و بخشى از سطح را نزد مرحوم حاج شیخ نصرت میانجى و آیت الله جلیلى آموخت. شرح لمعه را نزد شهید محراب، مرحوم آیت الله مدنى و آیت الله میرزا ابوالفضل موسوى تبریزى و آیت الله موسوى اردبیلى، کتاب رسائل را نزد آیت الله سید مهدى روحانى و مکاسب و کفایه را نزد آیت الله ستوده، آیت الله میرزا حسین نورى و آیت الله فاضل لنکرانى فراگرفت.

مرحوم صفایى از استعدادى فوق العاده و هوشى سرشار برخوردار بود؛ به همین جهت در مدتى کوتاه توانست مدارج ترقى را پیموده، دروس سطح را با فراست و دقت پشت سر گذاشته و به درس خارج فقه و اصول راه پیدا کند. اساتید او در درس خارج فقه و اصول، حضرات آیات عظام آقایان: مرحوم محقق داماد و شیخ مرتضى حائرى و مرحوم پدرش آیت الله شیخ عباس صفایى حائرى بودند.

عمده ترین استاد او در این مقطع، مرحوم پدرش بود. وى مراحل عالى فقه و اصول را با کنجکاوى و ذکاوت خاص خود در محضر پدر طى نمود، تا آن جا که به حلقه مباحثات علمى ایشان راه پیدا کرد و در عنفوان جوانى به مقام شامخ اجتهاد نایل آمد. مرحوم صفایى این راه را نه از روى احساس و غریزه و نه به عنوان یک شغل برگزیده بود، بلکه اندیشه اى عمیق و فکرى بلند در این انتخاب، محرک او بود. روش و منش پدرش که عالمى وارسته و عاشقى راه رفته بود، بزرگترین الگوى او بود.

آثار و تألیفات

آیت الله صفایى در اوج خفقان نظام ستم شاهى و در آستانه به ثمر رسیدن انقلاب اسلامى، همزمان و در کنار تدریس کتاب هاى درس حوزه، با نثر شیوا و قلم رساى خود آثار ارزشمندى را در زمینه هاى علوم اسلامى پدید آورد. اولین ویژگى آثار آیت الله صفایى، کلیدى بودن آنهاست. او در هر زمینه اى که دست به تألیف زده، سعى کرده است روش هاى مؤثر در شناخت موضوع و راه هاى پیشبرد اهداف و آثار آن را فرا راه پویندگان آن علم قرار دهد. از دیگر ویژگى هاى آثار آن فقید سعید، مبارزه با التقاط، مادیگرى، مرزبندى و جداسازى پاسخ به شبهات و اشکالاتى است که از سوى منحرفان و مخالفان مطرح شده و او با ذهن کنجکاو و فراست خاص خود، با پاسخ هاى صحیح علمى و قانع کننده به رفع و دفع آن ها پرداخته است. تنوع آثار بجا مانده از مرحوم صفایى، نمایانگر وسعت اطلاعات و احاطه او در حوزه هاى مختلف علوم است. ذیلاً به معرفى مهمترین آثار چاپ شده استاد صفایى مى پردازیم:

الف) روش تربیتى اسلام:

آن چه در سیره علمى و عملى مرحوم صفایى کاملاً مشهود و شاخص بود، نگاه و توجه او به مسائل تربیتى و ثمرات عملى آن بود. او نقطه آغاز سازندگى افراد را با برخوردهاى سازنده تربیتى مى دانست و مسائل تربیتى را مقدم بر سایر مباحث مى شناخت و خود به عنوان یک مربى که رسالتى را بر دوش دارد، این روش را در همه ابعاد زندگى‌اش بکار مى بست و بدان توجه داشت. او به آن چه معتقد بود و مى گفت، عیناً در برخوردها و رفت و آمدهایش عمل مى کرد و آن ها را بکار مى بست. بر همین اساس دیدگاه خود را درباره آثارش در نوشته اى چاپ نشده این گونه بیان کرده است:

«...من در نوشته‌هایم بر اساس همان طرح کلى که در ذهن داشتم و نظام تربیتى را مقدم بر نظام هاى فکرى، عرفانى، اخلاقى، حکومتى، سیاسى، اقتصادى، حقوقى، قضایى و جزایى مى دانستم، از «مسئولیت و سازندگى» آغاز کردم و به خاطر این که نوشته ها در قضاوت، مستقل مطرح شوند و پیش داورى ها و بدبینى ها و خوش بینى ها نسبت به نویسنده و نوشته ها اثر نگذارد، آن را با اسم «عین-صاد» یعنى چشم جلوگیر که مخففى از على صفایى هم بود، منتشر کردم و سپس «دیدار»ها، «روش»ها و «تطهیر»ها و در ضمن شعرها که خلاصه اى از وضع فکرى و اعتقادى و آرمانى من هم بودند و یا نوشته‌هایى از تاریخ و ولایت مثل «غدیر» و «عاشورا» و یا نوشته ها و بحث هاى مقطعى مثل «بررسى» منتشر شده اند».

مهمترین آثار او در زمینه مسائل و روش تربیتى اسلام به شرح زیر است:

• ۱- انسان در دو فصل (اشاره به دو دوران قبل از بلوغ و بعد از بلوغ)، انتشارات هجرت: این کتاب حاصل یک سخنرانى استاد در تالار وحدت است که در سال ۱۳۶۱ ایراد شده و سپس به وسیله آن مرحوم به نگارش درآمده و در سال ۱۳۶۵ انتشار یافته است. کتاب در دو فصل شکل گرفته که فصل اول آن شامل مباحثى چون: محیط هاى تربیتى، شکل هاى تربیتى، عوامل تربیتى و وسایل تربیت و فصل دوم شامل: انسان در چهار حوزه معرفت، احساس، عمل و علوم است.

• ۲- مسئولیت و سازندگى، در دو جلد، انتشارات هجرت: کتاب مسئولیت و سازندگى از نخستین آثار چاپ شده اوست که در بردارنده مهمترین مسائل و روش هاى تربیتى است و بارها چاپ شده است. هم اکنون این اثر همراه با کتاب انسان در دو فصل با حروفچینى و ویرایش جدید و در یک جلد به چاپ رسیده است.

ب) روش تدریس:

مرحوم صفایى از همان آغاز با توجه به تجربیاتى که در این زمینه داشت، خود اقدام به تألیف آثارى در مسئله استاد و روش تدریس کرد که متأسفانه تنها دو جلد از آن ها به چاپ رسید و برخى از آن ها به صورت دست نویس باقى مانده که امیدواریم در آینده چاپ و در اختیار دانش پژوهان قرار گیرد. اما آنچه چاپ شده، به شرح زیر است:

• ۳- استاد و درس و روش تدریس، انتشارات هجرت: این کتاب شامل دو بخش است: الف: مسائل کلى آموزش و روش تدریس؛ که بیشتر به بیان ویژگى هاى استاد و نحوه اثرگذارى او در شاگردان پرداخته است. ب: صرف و نحو؛ شامل مباحث مقدماتى علم ادبیات و آن چه لازم است یک طلبه علوم دینى از صرف و نحو فراگیرد.

• ۴- استاد و درس، ادبیات، هنر و نقد، انتشارات هجرت: در این کتاب استاد مباحث فصاحت، بلاغت، بدیع، معانى و آن چه را که در حوزه هنر ادبى مطرح است، بیان کرده است.

ج) تفسیر و علوم قرآن:

در این زمینه تحت عنوان هاى، روش برداشت از قرآن، دیدارى تازه با قرآن و تطهیر با جارى قرآن سلسله کتاب هایى از آن مرحوم به چاپ رسیده است. استاد در این آثار براى اولین بار در سال هاى ۵۶ و ۵۷ روشى نوین را در برخورد با قرآن و فهم آن مطرح و پایه گذارى نمود که ثمراتى پربار را به همراه داشت. در این سلسله نوشته ها او تلاش مى کند روشى را به دست دهد تا خواننده پا به پاى او به فهم درستى از قرآن دست یابد، نه این که تنها معلوماتى را در حافظه خود گردآورى کند. او هیچ گاه نمى خواست آن چه را خود تنها مى داند، در نوشته هایش به اطلاع دیگران برساند تا محفوظات آن ها، افزایش یابد، بلکه مى خواست تا دیگران نیز چون او، خود به بینشى قرآنى برسند، و همیشه مى گفت: «قرآن وسیله کار است، راه است و نه هدف».

با این بینش در زمینه استفاده از این چشمه فیاض، آثار ذیل از آن مرحوم چاپ شده است:

• ۵- روش برداشت از قرآن، انتشارات هجرت: (شامل: مقدمه اى در ارتباط با فهم قرآن و برداشت صحیح از مفاهیم آیات آن، و بیان ترجمه، تفسیر، ظهر، بطن، تأویل، تنزیل، روح، نور و در نهایت ارائه راه با تفسیر سوره قیامة، سوره ص و سوره صافات).

• ۶- رشد (دیدارى با سوره العصر)، انتشارات هجرت.

• ۷- صراط (دیدارى با سوره حمد)، انتشارات هجرت.

• ۸- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۱) تفسیر سوره فلق و سوره ناس، انتشارات هجرت.

• ۹- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۲) تفسیر سوره اخلاص، انتشارات هجرت.

• ۱۰- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۳) تفسیر سوره لهب، انتشارات هجرت.

• ۱۱- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۴) تفسیر سوره نصر، انتشارات هجرت.

• ۱۲- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۵) تفسیر سوره کافرون، انتشارات هجرت.

• ۱۳- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۶) تفسیر سوره کوثر، انتشارات هجرت.

• ۱۴- تطهیر با جارى قرآن، جلد (۷) تفسیر سوره الهمزة، سوره فیل، سوره قریش و سوره ماعون، انتشارات هجرت.

د) روش نقد مکتب ها:

در مورد نقد و ارزیابى مکتب هاى فکرى - جدا از آثار چاپ نشده - پنج جلد کتاب از استاد منتشر شده است. عمده این آثار با توجه به شرایط زمانى مربوط به سال هاى ۵۷ و ۵۸ و اوج تضاد فکرى و خودنمایى بحث هاى عقیدتى صاحبان مکاتب مختلف بود که با درک ضرورت پاسخگویى علمى به آن ها، مرحوم صفایى به نگارش این آثار پرداخت. مهمترین ویژگى این آثار، روشمند بودن آن هاست که استاد در ضمن آن ها با ارائه نمونه ها و نحوه برخورد با طرز تفکر دیگران و ارزیابى و نقد آن ها، روشى را ارائه مى دهد که مى تواند راهگشا و الگویى مناسب باشد. این آثار با نام هاى ذیل بارها چاپ و به بازار عرضه شده است:

• ۱۵- روش نقد، جلد (۱) نقد هدف ها و مکتب ها، انتشارات هجرت.

• ۱۶- روش نقد، جلد (۲) نقد مکتب ها، آرمان آزادى، انتشارات هجرت.

• ۱۷- روش نقد، جلد (۳) نقد مکتب ها، آرمان آگاهى و عرفان، انتشارات هجرت.

• ۱۸- روش نقد، جلد (۴) نقد مکتب ها، آرمان تکامل، مارکسیسم، انتشارات هجرت.

• ۱۹- روش نقد، جلد (۵) نقد مکتب ها، آرمان تکامل، اگزیستانسیالیزم، انتشارات هجرت.

هـ) بررسى هاى اسلامى:

در فرصت ها و مناسبت هاى مختلف و براساس نیاز و ضرورت‌هایى که احساس مى شد، مرحوم صفایى در زمینه برخى مسائل تاریخى، اخلاقى و عقیدتى آثارى به شرح زیر نگاشته است که بارها چاپ شده:

• ۲۰- فقر (مباحثى در زمینه اقتصاد اسلامى)، انتشارات هجرت.

• ۲۱- انفاق (نگاهى به بحث انفاق و اثرات سازنده آن)، انتشارات هجرت.

• ۲۲- غدیر (بحثى فشرده در زمینه مسأله ولایت و رهبرى)، انتشارات هجرت.

• ۲۳- اى قامت بلند امامت (تحلیلى کوتاه از مسأله انتظار در زمان غیبت)، انتشارات هجرت.

• ۲۴- عاشورا (نگاهى به مسأله قیام امام حسین علیه السلام)، انتشارات هجرت.

• ۲۵- بشنو از نى (بحثى در مورد دعا، زیارت و شرحى بر دعاى ابوحمزه ثمالى)، انتشارات هجرت.

• ۲۶- بررسى (مباحث این کتاب عمدتاً به نقد مکتب مارکسیسم مى پردازد و ضمن بیان مسائلى درباره تاریخ، طبیعت، آزادى، زن، حجاب و مالکیت اسلامى، پاسخ هاى لازم را در مورد این زمینه ها بیان مى کند.)، انتشارات هجرت.

و) درس‌هایى از انقلاب:

پاسخ مجموعه سوالاتى که از طرف دانشجویان و انجمن هاى اسلامى دانشجویان در آغاز انقلاب مطرح شده، حاصل آن به صورت کتاب‌هایى تحت عنوان درس هایى از انقلاب به قلم مرحوم صفایى نوشته و چاپ شده که به شرح زیر است:

• ۲۷- دفتر اول: تعریف انقلاب اسلامى و آرمان انقلاب، انتشارات هجرت .

• ۲۸- دفتر دوم: بینات، انتشارات هجرت.

• ۲۹- دفتر سوم: بینش و آگاهى، انتشارات هجرت.

• ۳۰- دفتر چهارم: مسئله انتظار، انتشارات هجرت.

• ۳۱- دفتر پنجم: میزان، انتشارات هجرت.

• ۳۲- دفتر ششم: ولایت فقیه، انتشارات هجرت.

• ۳۳- دفتر هفتم: عمل در ارتباط با معرفت و محبت، انتشارات هجرت.

• ۳۴- دفتر هشتم: مفهوم تقیه، انتشارات هجرت.

• ۳۵- دفتر نهم: ضرورت تقیه، انتشارات هجرت.

• ۳۶- دفتر دهم: موارد تقیه و احکام تقیه، انتشارات هجرت.

• ۳۷- دفتر یازدهم: ائمه و تقیه، انتشارات هجرت.

• ۳۸- دفتر دوازدهم: قیام، انتشارات هجرت.

ز) ادبیات و شعر:

مرحوم صفایى از قریحه اى سرشار برخوردار بود. او به شعر جدید و قدیم علاقه داشت و خود در این زمینه به خلق آثارى پرداخت که به قول خودش بیشتر آن ها سیر روحى و آرمان‌هایش را بیان مى کنند. عمده آن ها به شرح زیر است:

• ۳۹- فریاد (شعرى بلند در زمینه توحید و خداشناسى)، انتشارات هجرت.

• ۴۰- آرامش (مجموعه شعر)، انتشارات هجرت.

• ۴۱- تابوت (مجموعه شعر)، انتشارات هجرت.

• ۴۲- پیروز (مجموعه شعر)، انتشارات هجرت.

• ۴۳- وداع (مجموعه شعر)، انتشارات هجرت.

• ۴۴- شعرهاى شهادت (مجموعه شعر)، انتشارات هجرت.

ح) مسائل متفرقه:

• ۴۵- پاسخ به پیام نهضت آزادى، انتشارات هجرت: (این اثر پاسخى است از مرحوم استاد به نامه نهضت آزادى که در سال ۱۳۶۵ انتشار یافته است.) اصل نامه از طرف نهضت آزادى در محکومیت جنگ ایران و عراق براى مرحوم امام نوشته شده است که استاد به آن پاسخ داده است.

• ۴۶- ذهنیت و زاویه دید (این اثر به نقد ادبیات داستانى معاصر مى پردازد و در آن مجموعاً ۱۱ اثر از نویسندگانى چون: حسن عابدینى، سیمین دانشور، محمود دولت آبادى، رضا براهنى، اسماعیل فصیح، شهرنوش پارسى پور، تقى مدرسى و گابریل گارسیامارکز مورد نقد و ارزیابى قرار گرفته است. این کتاب از طرف انتشارات کوبه در تهران با نام على حائرى در سال ۱۳۶۹ و در تیراژ ۵۵۰۰ نسخه انتشار یافته است).

• ۴۷- از زلال ولایت (بررسى چهل حدیث از سخنان امام حسین علیه السلام) چاپ انتشارات مسجد جمکران قم.

• ۴۸- تعدادى از نامه ها و طرح ها و نوشته هاى پراکنده در موضوعات مختلف که همگى در حال جمع آورى است.
• ۴۹- روش برداشت از نهج البلاغه، شامل بررسی دیدگاه‌های استاد صفایی حائری، در مورد فهم و برداشت از کتاب شریف «نهج البلاغه» است که به زبان فارسی تدوین شده است.

ط)‌ آثار خطى و چاپ نشده:

از مرحوم صفایى در زمینه هاى مختلف آثارى برجاى مانده است که برخى از آن ها به صورت دست‌نویس باقى مانده و هنوز چاپ نشده است و برخى دیگر به صورت نوار کاست یا ویدیویى است که در مناسبت هاى مختلف مثل ماه هاى محرم (دهه عاشورا) و رمضان (شب هاى قدر) در موضوعاتى خاص و سلسله‌وار مطرح و نگهدارى شده است. آن چه از آثار فوق تا این تاریخ (۷۸/۷/۲۴) جمع آورى شده، به شرح زیر است:

• ۱- از معرفت دینى تا جامعه و حکومت دینى (در دست چاپ).

• ۲- طرحى در زمینه روحانیت، مسائل حوزه و تبلیغ.

• ۳- طرحى در زمینه مسائل فقه.

• ۴- تقریرات درس فقه.

• ۵- تقریرات درس اصول.

• ۶- تفسیر سوره بقره، سوره انعام، سوره آل عمران، سوره لقمان، سوره مدثر و سوره علق (دنباله مباحث تطهیر با جارى قرآن که آماده چاپ است).

• ۷- پنج نامه بلند به فرزندانش قبل از بلوغ.

• ۸- نوشته اى در ۴۶ صفحه که قبل از رفتن به جبهه در سال ۱۳۶۵ نوشته و طرح هاى کلى و آراء و عقاید خود را در آن بیان داشته است.

• ۹- وصیت نامه او.

• ۱۰- نزدیک به ۳۰۰ نوار کاست و ویدیویى از سخنرانى هاى مختلف او درباره مباحث کلامى، اخلاقى، تاریخى، تفسیر و فقه.

همگام با انقلاب اسلامی

آیت الله صفایى حائرى از حامیان نظام مقدس اسلامى بود و در این راه فرزندش نیز در حلبچه به شهادت رسید. وى درباره امام خمینی، تعبیرى داشت و مى فرمود: «ایشان امام حادثه هاست، حادثه ایشان را نمى شکند بلکه از حادثه ها بهره مى گیرند. بعضى در حادثه ها کنار مى کشند».

مرحوم صفایى از قبل از انقلاب ارتباط تنگاتنگى با نیروهاى انقلابى و پیروان امام داشت. او در مقابل جریان هاى التقاطى چون نهضت آزادى و جبهه ملى ایستادگى کرد. در شروع پیروزى انقلاب به بچه هایى که در طول انقلاب زحمت زیادى کشیده بودند و پس از پیروزى انقلاب احساس آرامش مى کردند، مى گفت: «تازه کار شروع شده است.» و شعار ایشان این بود: «بردن باطل، یک ضرورت و آوردن حق، رسالتى بزرگ و بسیار مشکل است».

آیت الله صفایى حائرى در سال ۱۳۵۹ طرح حمایت از نظام را مطرح مى کرد و مى فرمود: «وقتى اهداف مقدس است، باید کمک کرد.» و این عبارت قصار معروف ایشان است که: «... با کمبودها باید ساخت. اگر نیرو نیست، تربیت کن! اصلاً خود تو نیروى خوبى باش...».

ویژگى‌هاى اخلاقى

چهره بشاش او، نگاه با نفوذش، لبخند معنادارش و سخنان آرام بخش و دلنشینش لحظه اى از یاد نمى رود. در سختى ها بسیار شکیبا و خویشتن دار بود و براى همه در این میدان بهترین اسوه و الگو بود.

در بین جمع، برخوردهایش به گونه اى بود که به همه زوایاى مجلس توجه داشت. محروم ترها در نزد او محبوب تر بودند و ناتوان ها در کنارش خود را تواناتر احساس مى کردند. در دید و بازدیدها، رفت و آمدها و همنشینى ها، کمبودها و خلأها را شناسایى و به موقع به تکمیل آن ها مى پرداخت.

هر کس مشکلى داشت، ایشان را مشکل گشا مى دانست. در همنشینى و مصاحبت بسیار خوش محضر و متواضع بود. از تعین و تشخص شدیداً پرهیز داشت.

نفس مؤثرى داشت، هیچگاه نشد معاند و لجوج و متحیر و منکرى با او بنشیند و فریفته اش نشود. محضرش قلب هاى سنگ را نرم مى کرد، سخنش چشم هاى خشک را تر مى نمود.

در خصوص زهد اسلامى مى فرمود: «دنیا با همه عظمت و جلوه و جلالش براى انسان عاشق کم است نه بد، که باید از دنیا گرفت براى غیر دنیا «خُذوا من ممرّکم لمقرّکم»؛ زهد اسلامى، گرفتن از بازار براى ایستگاه است نه رها کردن و از جامعه بریدن و صوفى گرى راه انداختن».

وفات

سرانجام این مشعل فروزان در سحرگاه روز سه شنبه بیست و دوم تیر ماه ۱۳۷۸ شمسی در حالى که طبق عادت همیشگى با تنى چند از دوستان و شاگردان خود عازم زیارت مرقد مطهر حضرت ثامن الائمه علیه السلام بود، در سانحه تصادف جان به جان آفرین تسلیم کرد.

پیکر آن فقید سعید به قم منتقل شد و پس از اقامه نماز توسط آیت الله سید مهدى روحانى، از حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها تا گلزار شهداى قم تشییع و در جوار قبر فرزند شهیدش محمد صفایى به خاک سپرده شد.

منابع

• محمد نقدى و محمدتقى مظفرى، ستارگان حرم، جلد ۱۰.
• مهدی نوری، علی صفایی حائری، کتاب نیوز، بازیابی: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۳.