محمدعلی حائری قمی

آیةاللّه محمدعلی صفایی حایری قمی (۱۳۵۸-۱۲۹۱ ق)، از فقیهان و محدّثان شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان آخوند خراسانی بود. آن فقیه بزرگ، به جز تدریس و تربیت شاگردان، دارای تألیفات بسیاری در فقه و اصول است. وی عالمی عامل بود و از حیث مقام علم و زهد و تقوا در مرتبه ای بلند قرار داشت و از ریاست و مرجعیت دوری می جست.

نام کامل	محمدعلی حائری قمی
زادروز	۱۲۹۱ قمری
زادگاه	قم
وفات	۱۳۵۸ قمری
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه
اساتید	سید صادق قمی، آخوند خراسانی، میرزا محمد حسن آشتیانی، میرزا محمدتقی شیرازی،...
شاگردان	ابراهیم ریاضی نجف آبادی، سید سجاد علوی گرگانی، محمد فکور یزدی، محمدباقر شریعتی اصفهانی،...
آثار	مختارات الاصول، حاشیه بر کفایةالاصول، ردّ بر وهابیت، اجتهاد و تقلید، رسالة فی العصمة،...

تحصیلات و اساتید

محمدعلی حایری قمی، در سال ۱۲۹۱ ق. در قم زاده شد. وی در ایام نوجوانی خواندن و نوشتن و قرآن مجید را در مکتب خانه فرا گرفت و سپس آموختن علوم دینی از جمله: ادبیات و سطوح فقه، اصول و حدیث را در محضر علمای بزرگ قم، به خوبی فراگرفت. برخی اساتید او در قم، عبارتند از آیات عظام:

• حاج میرزا محمد ارباب قمی (۱۲۷۳-۱۳۴۱ ق)
• حاج سید صادق قمی (۱۲۵۳ - ۱۳۳۸ ق)
• شیخ محمدحسن وزوایی قمی (م: ۱۳۱۰ ق)
• شیخ محمدحسین پایین شهری قمی (معروف به متکلم)
• میرزا ابوالقاسم طباطبایی قمی (م: ۱۳۳۳ ق)، برادر آیة اللّه حاج آقا حسین قمی

شیخ حایری قمی برای کسب علم به شهرهای متعددی هجرت کرد و از اساتید معروف آن سامان بهره گرفت. او در حدود سال ۱۳۱۳ ق، رهسپار تهران شد و از محضر آیات عظام: میرزا محمدحسن آشتیانی (م: ۱۳۱۹ ق) و میرزا ابوطالب زنجانی (م: ۱۳۲۹ ق)، سطوح عالی فقه و اصول را به خوبی فرا گرفت.

ایشان پس از ۵ سال اقامت در تهران، در سال ۱۳۲۸ ق، راهی نجف شد و در درس های اساطین حوزه علمیه نجف شرکت جست و به تقریر درس آنان پرداخت. اساتید ایشان در نجف عبارتند از آیات عظام:

• آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (م: ۱۳۲۹ ق)، صاحب «کفایة الاصول»
• حاج آقا رضا همدانی (م: ۱۳۲۲ ق)، صاحب کتاب های «مصباح الفقیه فی شرح شرایع الاسلام» و «حاشیة المکاسب»
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (م: ۱۳۳۷ ق)، صاحب «عروة الوثقی»
• شیخ هادی بن محمدامین تهرانی (م: ۱۳۲۱ ق)، صاحب کتاب های «محجة العلماء»، «تفسیر آیة النور» و «ودایع النبوة».

حائری قمی در میان اساتید خود، بیشتر دلبسته آخوند خراسانی بود. لذا بیشترین استفاده را از محضر شریف وی برد و تقریرات درس اصول (قطع و ظن، برائت و استصحاب) وی را به زیبایی به رشته تحریر درآورد.

آیة اللّه حایری قمی پس از شش سال اقامت در نجف، در سال ۱۳۲۴ ق، همزمان با اوج گیری نهضت مشروطه، رهسپار سامرا گردید تا از محضر آیة اللّه میرزا محمدتقی شیرازی بهره مند شود. در سامرّا مورد اکرام و احترام بسیار میرزا قرار گرفت و ضمن شرکت در مجلس درس استاد، خود به تدریس سطوح پرداخت.

با شروع جنگ جهانی اول، که سامرّا محل تجمّع لشکر عثمانی و پادگان نظامی گردید، درس های حوزه تعطیل شد و میرزای شیرازی به کربلا مهاجرت نمود. به این علت، آیة اللّه حایری به کاظمین کوچ کرد و مدّت ها از محضر آیة اللّه سید حسن صدر کاظمی (م: ۱۳۵۴ ق) بهره برد؛ امّا پس از مدتی، بنا به دعوت استادش، در سال ۱۳۳۶ ق، به کربلا هجرت کرد و مرحوم میرزای دوم، احتیاطات خویش را بدو ارجاع نمود.

پس از وفات استاد بزرگوارش در سال ۱۳۳۸ ق، در صحن حرم مطهر امام حسین (ع)، به جای میرزای شیرازی به اقامه جماعت پرداخت و به این ترتیب در حوزه های علمی شیعه، شهرت یافت و از علمای بزرگ کربلا به شمار می رفت.

تدریس و شاگردان

آیة اللّه حایری قمی، در سال ۱۳۴۹ ق که پنجاه ساله بود، به قصد زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع)، به سوی ایران حرکت کرد و در مشهد مقدس، چندی نزد مرحوم آیة اللّه آقا حسین طباطبایی قمی میهمان بود. مرحوم طباطبایی قمی، وی را به بازگشت به زادگاهش - که در آن زمان دارای حوزه ای باشکوه و آبرومند گردیده و از طرفی با توطئه های گوناگون رژیم پهلوی برای تضعیف و نابودی آن، رو به رو بود - بسیار ترغیب نمود. این عوامل باعث شد که ایشان در همان سال، به قم بازگردد و به درخواست زعیم حوزه، آیة اللّه حایری یزدی، در قم ماندگار شود و به خدمات دینی بپردازد.

برنامه مرحوم آیة اللّه حاج شیخ محمدعلی حایری قمی از همان اوان ورود به قم، این بود که شب ها به اقامه نماز در مدرسه فیضیه و پس از نماز به تدریس خارج فقه و اصول می پرداخت. در این زمینه علامه تهرانی می گوید: «... وی شأن و جایگاهی بلند در حوزه داشت و طلّاب به وی، علاقه فراوان و به درس و بحثش، شوق بسیار داشتند...». مرحوم ناصر الشریعه هم می نویسد: «... وی از بزرگان علما و مدرسین این سرزمین بود.... جماعتی زیاد به درس و نماز او حاضر می شدند...».

برخی از شاگردان آن فقیه بزرگ که در «آینه دانشوران» آمده است، عبارتند از:

• شیخ ابراهیم ریاضی نجف آبادی
• شیخ مرتضی انصاری قمی (۱۳۲۲-۱۳۹۱ ق)
• حاج سید سجاد علوی گرگانی (۱۳۲۲-۱۴۰۷ ق)
• شیخ محمد فکور یزدی
• شیخ محمدباقر شریعتی اصفهانی
• سید مهدی هاشمی شاهرودی
• شیخ عباس صفایی حایری قمی، فرزند معظم له (۱۳۳۲ - ۱۳۹۹ ق)
• میرزا علی اصغر شفیعی همدانی
• میرزا محسن ضیایی همدانی
• شیخ محمدباقر سعیدی رانکوهی
• شیخ ابوالقاسم فروغی شاهرودی
• سید شفیع واحدی رشتی
• شیخ محمدتقی لنگرودی املشی
• سید محمدباقر سلطانی طباطبایی (۱۳۳۲-۱۴۱۸ ق).

آثار و تألیفات

آن فقیه بزرگ، به جز تدریس و تربیت شاگردان، دارای تألیفات بسیاری در فقه و اصول است که عبارتند از:

1. «مختارات الاصول»، یک دوره اصول به سبک جدید است و در دو جلد به چاپ رسیده است.
2. «حاشیه بر کفایه»، (دو جلد و مطبوع سال ۱۳۴۴ ق). این حاشیه بر آمده از درس اصول میرزا تقی شیرازی و آخوند خراسانی است.
3. «ردّ بر وهّابیت» (چاپ شده)
4. «تقریرات درس اصول آخوند خراسانی» (اصول عملیه)
5. «اجتهاد و تقلید»، این کتاب همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسیده است.
6. «تعادل و تراجیح» که همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسیده است.
7. «رساله در بطلان ترتّب»
8. «کتاب الطهارة»
9. «کتاب الصلاة»
10. «کتاب الزکاة»
11. «کتاب الخمس»
12. «شرح استدلالی تبصرة المتعلمین»؛ که ظاهراً همان کتاب های فقهی بالا باشد.
13. «رسالة فی الرضاع» که اتمام آن در سامرا، در سال ۱۳۲۶ ق. بوده است.
14. «رسالة فی العدالة»
15. «رسالة فی الوقف»
16. «رسالة فی العصمة»: این نوشتار، پیرامون عصمت امامان علیهم السلام بوده و آن را در ۱۳۴۳ ق، تالیف کرده است.

این قبیل کتاب ها باعث شد تا آن مرحوم، پس از وفات آیة اللّه شیخ عبدالکریم حایری از سوی برخی، به عنوان مجتهد اعلم مورد توجه و عنایت قرار گیرد و چشم های حوزه علمیه برای زعامت و مرجعیت شیعه، به سوی وی متوجه شود؛ اما افسوس که اجل بدو مهلت نداد و چندی پس از درگذشت آیة اللّه حایری، او هم بدرود زندگی گفت.

از مرحوم آیة اللّه حایری قمی، به جز تألیفات و تربیت شاگردان، آثار دیگری هم بر جای مانده است؛ از جمله: «مسجد نو» در مقابل قبرستان شیخان قم قرار گرفته است.

وفات

آیة اللّه محمدعلی حائری قمی، در ۶۷ سالگی، در ۲۲ ربیع الثانی ۱۳۵۸ ق (برابر با ۱۳۱۸ ش) دار فانی را بدرود گفت. پیکر مطهر آن فقیه ربانی، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س)، در جانب بالای سر آیة اللّه حایری، به خاک سپرده شد.

منابع

• اختران فضیلت، ناصرالدین انصاری قمی، به نقل از سایت دبیرخانه کنگره بزرگداشت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، تاریخ بازیابی: ۶ مهر ۱۳۹۸.