فهرست شیخ طوسی (کتاب)

نویسنده	شيخ طوسى
موضوع	محدثان شیعه / علم الرجال
زبان	عربی
تعداد جلد	1
محقق	جواد القیومی
الفهرست

کتاب «الفهرست» تألیف شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى (۳۸۵- ۴۶۰ هجرى)، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجرى است. این کتاب در بیان اسامى مصنفین شیعه و کتاب هایى که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسى به آنهاست می باشد. کتاب فهرست توسط شیخ طوسى براى فرزند فقیه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد. ابو على نیز آن را براى ابن رطبۀ سوراوى قراءت نمود. وى نیز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قراءت کرد. نسخۀ حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در ۱۶ جمادى الأولى سال ۵۸۷ هجرى آن را املاء نموده است.

فهرست نویسی

فهرست نویسى را مى‌توان یکى از بخش هاى علم رجال به حساب آورد؛ چرا که معمولا بیشترین حجم کتاب هاى ذکر شده در فهرست ها را کتب روایى تشکیل مى‌دهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر یک ذکر مى‌شود. از میان پنج کتاب اصلى رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب دیگر در موضوع فهرست مى‌باشند. کتب رجال عبارتند از:

۱- رجال کشى‌

۲- رجال شیخ طوسى‌

۳- رجال ابن غضائرى‌

و دو کتاب فهرست عبارتند از:

۱- فهرست نجاشى با نام «فهرست اسماء مصنفی الشیعه» که به رجال نجاشى نیز معروف است.

۲- فهرست شیخ طوسى (کتاب حاضر)

البته این پنج کتاب اولین کتابهاى نوشته شده در این فن نیستند; بلکه اولین متن‌هاى موجود در زمان ما مى‌باشند و الا چندین عنوان کتاب دیگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تألیف شده که متن هیچیک به دست ما نرسیده است.

اصول پنج گانۀ رجالی فوق معتبرترین منبع براى دستیابى به اطلاعات رجالى محسوب مى‌شوند و آنچه در این کتب پیرامون شخصیتى آمده بهترین دلیل بر وثاقت یا عدم وثاقت اوست. بنابراین به استثناى رجال ابن غضائرى که در صحت مطالب آن تردیدهایى شده، هیچ شبهه‌اى در سندیت منقولات کتب چهارگانۀ رجال وجود ندارد و این بالاترین درجۀ اعتبارى است که براى یک کتاب فرض مى‌شود. نزدیکى زمان نگارش این کتب به عصر روات نیز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مى‌افزاید، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.

انگیزۀ نگارش

شیخ طوسى، در مقدمه فهرست، علت اقدام خویش به نوشتن این کتاب را چنین بیان مى‌کند: «من دیدم عده‌اى از بزرگان امامیه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تألیف شده در شیعه، نوشته‌اند; اما هیچیک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانۀ خویش و آنچه اجازۀ روایتش را گرفته نقل کرده است. در این میان تنها ابو الحسین احمد بن حسین (ابن غضائرى) چنین کارى کرده و دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى کتب و دیگرى اسامى اصول و متأسفانه این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثۀ او از بین رفتند...».

ویژگى‌های کتاب

۱- این کتاب در ردیف مهمترین منابع براى شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمده‌ترین منابع است.

۲- هدف اصلى از تألیف کتاب معرفى مؤلفین شیعه و کتب آنها است، لذا راویانى که کتابى ننوشته‌اند نامشان در این کتاب نیامده است.

۳- در این کتاب بعضى از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند(مانند آنها که شیخ طریقى به آنها ندارد).

۴- در ضمن بیان شرح حال بعضى، جرح و تعدیلى نسبت به برخى دیگر از روات ذکر شده، مانند: تضعیف کثیر بن عیاش قطّان در ترجمۀ زیاد بن منذر(شماره ۲۹۳).

۵- شیخ طوسى عناوین مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، کنیه‌ها و اختلافات پیرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است.

۶- در جاى جاى فهرست، هنگام ذکر یک نام، تاریخ‌هایى مانند ولادت و وفات و... نیز آمده است.

۷- تذکراتى مانند عرضۀ کتاب بر معصومین علیهم السلام و تصحیح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر یک کتاب و یا روایات کسى مانند مراسیل ابن ابى عمیر و... نیز از مطالب موجود در این کتاب مى‌باشد.

دو نکتۀ مهم:

۱- شیخ در برخى موارد مى‌گوید:«أخبرنا عدة من أصحابنا» و یا«جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور کرده‌اند در این موارد طریق شیخ مجهول است. جواب آن است که چنین نیست; زیرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مى‌داند شیخ عمدۀ نقلش در این کتاب از ۵ نفر است: شیخ مفید- ابن غضائرى- ابن حاشر- ابن ابى جید و ابن صلت اهوازى و از غیر اینها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مى‌آید که«عده» و«جماعت» معمولا شامل شیخ مفید است و دیگران. بنا بر این شبهه‌اى در وثاقت روایات کتاب وجود نخواهد داشت.

۲- شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد. پس آمدن نام افراد در این کتاب یک مدح عام را از جانب شیخ شامل او مى‌کند. (رجال نجاشى و فهرست منتجب الدین و معالم العلماء نیز اینچنین هستند).

ترتیب کتاب

کتاب«الفهرست» داراى چنین ترتیبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌اى آن را مرتب نموده‌اند از جمله: ۱- توسط شیخ على بن عبدالله مقشاعى بحرانى، متوفاى ۱۱۲۷ هجرى. ۲- بوسیلۀ مولى عنایة الله قهپایى، متوفاى بعد از ۱۱۲۶ هجرى.(ایشان متن کتاب را در مجمع الرجال خویش هم آورده است). ۳- در سال ۱۰۰۵ هجرى به ترتیب الفبایى کامل در آمده که ظاهرا چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.

کتاب حاضر که داراى ترتیب الفبایى است در مجموع ۸۸۸ نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است. البته به این تعداد باید کسانى که در ضمن ترجمۀ دیگرى نام برده شده اند نیز اضافه شود که در مجموع نزدیک به ۹۰۰ نفر مى‌شود.

تلخیص و تکمیل کتاب

کتاب شریف «الفهرست» توسط محقق حلى، ابو القاسم جعفر بن حسن بن یحیى، صاحب شرایع الإسلام(متوفاى ۶۷۶ هجرى) تلخیص شده و نام کتاب ها و سندهاى شیخ به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفین را با خصوصیاتشان باقى گذاشته است. ایشان کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است. همچنین شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانى ماحوزى(متوفاى ۱۱۲۱ هجرى) کتاب را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.

همچنین فهرست شیخ به جهت اهمیت و اعتبارى که داشته توسط برخى از بزرگان تکمیل شده و تتمه‌اى بر آن نگاشته‌اند، از جمله:

۱- شیخ منتجب الدین، متوفاى بعد از ۵۸۵ هجرى کتاب فهرست خویش را به عنوان تتمه‌اى بر فهرست شیخ نوشته و در آن اسامى مؤلفین شیعه را از زمان شیخ طوسى تا عصر خویش آورده است. ۲- معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى(متوفاى ۵۸۸ هجرى) تألیف شد و ۳۰۰ مصنف را به فهرست شیخ اضافه نمود.

نسخۀ کتاب

در اعتبار اصل کتاب هیچ شبهه‌اى نیست; اما دو نکته پیرامون نسخه‌هاى کتاب قابل توجه است: اول اینکه: در بین چند نسخۀ خطى موجود از کتاب یک نسخه تفاوت کلى و عمده‌اى با بقیۀ نسخه‌ها دارد. ظاهرا مسئله چنین است که شیخ طوسى ابتدا نسخه‌اى از کتاب نوشته و زمانیکه براى بار دوم کتاب را مى‌نگاشته تغییراتى در آن داده است و احتمالا عده‌اى، از همان نسخۀ اول استنساخ کرده‌اند. از قرائن پیداست نسخۀ تنها، ابتدا نوشته شده و بقیۀ نسخه‌ها از نسخۀ دوم شیخ مى‌باشند. مثلا در نسخۀ اول پس از ذکر نام سید مرتضى دعا براى طول عمرش شده(طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه)، و در بقیۀ نسخه‌ها(رضى الله عنه) آمده و تاریخ وفات او نیز ذکر شده است.

دوم اینکه: از کتاب دو نسخۀ چاپى متفاوت در دست است. یکى چاپ نجف اشرف از سال ۱۳۵۶ هجرى و دیگرى چاپ هند مربوط به سال ۱۲۷۱ هجرى. در چاپ نجف ترتیب اصلى کتاب حفظ شده و داراى اشکالات کمى است، اما در چاپ هند ترتیب کتاب را به صورت الفبایى درآورده‌اند و متأسفانه در آن تصرفاتى کرده‌اند که کتاب از اعتبار و ارزش افتاده است. بنابراین چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بیشترى است.

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت ۲ [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

الفهرست (شیخ طوسی)