منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال (کتاب)

نویسنده	میرزا محمد استرآبادی
موضوع	رجال شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۷

«منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال» تألیف میرزا محمد استرآبادی (متوفى ۱۰۲۸ ق)، از جامع‌ترین کتب نوشته شده در فن رجال است. در شرح و حاشیه بر این کتاب، آثار متعددی توسط علمای شیعه نگارش شده، از جمله «التعلیقة البهبهانیة» وحید بهبهانی و «منتهی المقال» ابوعلی حائری.

مؤلف

میرزا محمد استرآبادی (متوفای ۱۰۲۸ ق)، فقیه اصولی و محدث رجالی معروف شیعه در قرن یازدهم قمری و از شاگردان مقدس اردبیلی است. محمدامین استرآبادی از مبتکرین مکتب اخباری نیز شاگرد و داماد اوست.

علامه مجلسى در وصف او می گوید: «سید سند، میرزا محمد استرآبادی، صاحب فضل و برخوردار از تقوای والا و ورع است». شیخ حر عاملی نیز در اَمل آمل او را عالمی فاضل و محققی با دقت و پارسائی پرهیزکار و مورد اطمینان معرفی می کند.

میرزا محمد استرآبادى در علم حدیث و رجال تخصص کامل داشت. برخی از تألیفات او عبارتند از: منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال یا رجال کبیر، تلخیص الاقوال (المقال) فی معرفة الرجال یا رجال وسیط، توضیح المقال موسوم به رجال وجیز یا صغیر، آیات الاحکام، حاشیه علی التهذیب.

معرفی کتاب

کتاب «منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال» معروف به رجال کبیر، یکی سه اثر رجالی میرزا محمد استرآبادی در کنار «تلخیص الاقوال فی معرفة الرجال» یا رجال وسیط، «توضیح المقال» یا رجال صغیر است.

استرآبادى تألیف کتاب «منهج المقال» را در ۹۸۶ ق. در نجف به پایان برده است. کتاب رجالی او از بهترین و جامع ترین کتب فن رجال محسوب می شود.

اگرچه متقن‌ترین و مهم‌ترین کتاب رجالى قدما، رجال نجاشى است که پایه کتاب‌هاى رجالى بعد از خود در میان شیعیان است، اما جامع‌ترین کتاب رجالى، «منهج المقال» است که به‌واسطه تألیف آن، مؤلفش را به «صاحب رجال» شهرت داده و بازمى‌شناساند. کثرت تعلیقات و حواشى که بر کتاب زده شده، حکایت از اهمیت این کتاب و پذیرش آن از سوى محققین دارد.

محدث نوری صاحب مستدرک الوسائل می گوید: «...منهج الرجال میرزا محمد خیلی مورد توجه وحید بهبهانی قرار گرفت و او تحقیقات رجالی خود را بر پایه کتاب میرزای مذکور استوار نمود». و آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة»، این کتاب را با عنوان «الرجال الکبیر» و نیز با عنوان‌های «رجال السید المیرزا محمد» و «الوجیز الکبیر» فهرست نموده است.

محتوای کتاب

کتاب «منهج المقال»، شامل سه جزء است که در آن نام‌ها به ترتیب حروف الفباى حرف اول و دوم، تنظیم شده‌اند. دو جزء اول، حرف همزه و جزء سوم، حرف باء تا حاء را در بر گرفته است. در مجموع، ۱۳۲۸ نفر در «منهج المقال» و ۴۱۶ نفر در «التعلیقة البهبهانیة» وحید بهبهانی معرفى شده‌اند. در چاپ حاضر از کتاب، در بالاى صفحه متن «منهج المقال» و در ذیل صفحه، تعلیقه وحید بهبهانى بر کتاب آمده است.

در این کتاب، نام کتاب‌هاى رجالى مورد استفاده و استناد نویسنده، ذکر شده و براى آنها رمزهایى تعیین شده است. همچنین در ابتداى کتاب، علائم اختصارى که در سراسر کتابِ خود براى اهل بیت(علیهم السلام) ساخته است و مدارک مورد استناد خود را ذکر مى‌کند. کتاب، داراى خاتمه‌اى شامل ده فائده رجالى است.

در ابتداى کتاب، مقدمه‌اى تحقیقى آمده است که در آن شرح حال نویسندگان دو کتاب «منهج» و «تعلیقه» آن و مطالبى درباره این دو کتاب و نیز شیوه تحقیقى گروه تحقیق کتاب ذکر شده است. پس از آن تصاویر صفحات متعددى از نسخ کتاب ارائه شده است. پس از مقدمه فوق و پیش از شروع متن کتاب، پنج فائده به قلم وحید بهبهانی آمده که در آن نیاز به علم رجال، گروهى از اصطلاحات فن رجال، اَمارات وثوق، مدح و قوّت راوى، برخى اصطلاحات این کتاب و چگونگى شناخت حال راوى بیان شده است.

متن کتاب، در بردارنده شرح حال رجال حدیث بر اساس ترتیب حروف الفبا با استناد به کلمات علمای متقدم و متأخر شیعه و اهل سنت است. در ذیل نام بسیاری از راویان، نام مصدر مورد مراجعه در اخذ مطالب، به همراه توثیق، تضعیف، ضبط بعضی از اسامی، فهرست تألیف‌ها، تاریخ زندگی، طریق‌های ذکر شده، شامل: راوی و مروی عنه و روایاتی که از معصومان (علیهم‌السّلام) در خصوص شخص مورد نظر وارد شده، آورده شده است.

خاتمه کتاب، شامل چند فایده رجالی است و بعضی از اصطلاحات موجود در اسناد کتاب‌های حدیثی، شرح حال بعضی از نواب اربعه در زمان غیبت صغری، اسامی و شرح حال مختصر مدعیان نیابت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، اسامی و شرح حال اشخاصی که صاحب توقیع بوده‌اند، آورده شده است. در پایان، طریق شیخ طوسی و شیخ صدوق در مشیخه به هر یک از مشایخ این دو مؤلف که در صدر اسناد کتاب‌های تهذیب الاحکام، الاستبصار و کتاب من لا یحضره الفقیه آمده، بیان شده است. همچنین روایات نقل شده از رجال کشی که در بیان جریان‌ها و مذاهب مختلف به طور عام وارد شده‌اند و طرق علامه به شیخ طوسی و شیخ صدوق، ابوعمرو کشی و احمد بن علی نجاشی آورده شده است.

شروح و حواشی کتاب

مرحوم وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق) در شرح کتاب «منهج المقال»، تعلیقه‌هایی به همراه پنج فایده رجالی تألیف نموده است که تعلیقه‌های وی، مشهور به «التعلیقة البهبهانیة» و «حاشیة علی منهج المقال» است. همچنین ابوعلی حائری (م ۱۲۱۶ ق) در شرح و تکمیل «منهج المقال»، کتاب «منتهی المقال» را تألیف نمود.

حاشیه‌های متعددی نیز بر این کتاب نوشته شده که عبارت‌اند از:

• حاشیه مؤلف (میرزا محمد استرآبادی) (م ۱۰۲۸ ق).
• حاشیه محمد بن حسن عاملی شامی (محمد سبط) (م ۱۰۳۰ ق).
• حاشیه ابوالحسن ابوعبدالله (زنده در ۱۰۵۱ ق)، با عنوان «رجال المولی ابی‌الحسن».
• حاشیه نعمة الله نصیری شیرازی (زنده در ۱۰۵۱ ق).
• حاشیه علی‌اصغر شامی عاملی (ق ۱۱).
• حاشیه عنایت الله قهپایی (م ق ۱۱).
• حاشیه میرزا عبدالله افندی (م ۱۱۳۰ ق).
• حاشیه محمدجعفر خراسانی اصفهانی (زنده در ۱۱۵۱ ق)، با عنوان «اکلیل المنهج».
• حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق).
• حاشیه نصیرالدین رشتی (م ۱۲۷۰ ق) با عنوان «کتاب الرجال».
• حاشیه علی حکیم نجفی (م ۱۳۰۰ ق).
• حاشیه احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق).
• حاشیه شرف الدین علی بن محمد مرعشی تبریزی (م ۱۳۱۶ ق).
• حاشیه میرزا محمدعلی مدرس چهاردهی نجفی (م ۱۳۳۴ ق).
• حاشیه سید محمد علم الهدی نقوی کابلی (م ۱۳۶۸ ق).
• حاشیه فضل‌الله زنجانی (م ۱۳۷۰ ق).
• حاشیه سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۰ ق).

منابع

• نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• "علم رجال و کتاب‌شناسى علم رجال"، ناهید باقرى خرم‌دشتى، فصلنامه کتاب، شماره ۶۱، بهار ۱۳۸۴.
• "تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری"، سایت اندیشه قم.
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد هشتم، تهران، ۱۳۷۷.