مقتل الحسین(علیه السلام) به روایت شیخ صدوق (کتاب)

کتاب «مقتل الحسین به روایت شیخ صدوق» یا «امام حسین و عاشورا از زبان معصومان»، اثر محمد صحتی سردرودی، کوششی است در بازآفرینی کتاب «مقتل الحسین» تألیف شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق). عمده مطالب مقتل شیخ صدوق، از احادیث و اخبار مأثورى است که از ائمه (علیهم‌السلام) نقل شده و این مقتل، از لحاظ زمانى به عصر حضور معصومین نزدیک است.

نویسنده	شیخ صدوق
موضوع	مقتل امام حسین علیه‌السلام
زبان	عربی-فارسی
تعداد جلد	۱
تحقیق و تألیف	محمد صحتی سردرودی

مؤلف

محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (۳۰۵-۳۸۱ ق) معروف به شیخ صدوق، متولد شهر قم، از بزرگ‌ترین محدّثین شیعه در قرن چهارم هجری به شمار می‌آید. از اساتید وی می توان به محمد بن حسن بن ولید اشاره کرد و شیخ مفید از شاگردان مبرّز اوست.

کتاب «من لایحضره الفقیه» از کتب اربعه شیعه اثر اوست. و از آثار دیگر وی: التوحید، کمال‌الدین و تمام النعمة، الخصال، معانی الأخبار، عیون أخبار الرضا، الأمالی، المقنع فی الفقه می باشد.

شیخ صدوق -که خود یکى از بزرگترین روات شیعه به شمار مى‌آید- عمر خود را صرف شنیدن و نقل روایات اهل بیت عصمت و طهارت نمود تا سخنان گهربار آن بزرگواران را به گوش دیگر انسان‌ها و آیندگان برساند. وی در سال ۳۸۱ ق. وفات نمود و در شهر ری به خاک سپرده شد.

معرفی کتاب

محمد صحتی سردرودی پیشینه مقتل‏ نگارى‏ پیش از شیخ صدوق را مورد بررسی قرار داده و فهرستی از آثار را به ترتیب تاریخ آنها می‌آورد. عنوان بیشتر آن‏ها «مقتل الحسین» بود و امروزه یا فقط نامى از آن‏ها در فهرست‏ها مانده و یا بخش اندکى از آن‏ها به‌صورت پراکنده در میان متون متأخر، نقل شده است. در میان کتاب‏هاى مفقودِ شیخ صدوق، کتابى نیز به نام «مقتل الحسین»(ع) نام برده شده است. او در ضمن برخى از آثار منتشرشده‏‌اش، از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است؛ چنانکه در فصل حجّ و باب زیارات کتاب «من لا یحضره الفقیه» مى‏ نویسد: «من در کتاب الزّیارات و در کتاب مقتل الحسین(ع) انواعى از زیارت‏ها را آورده ‏ام».

این پژوهش درپى آن است که به پرسش‏های زیر پاسخ دهد:

• آیا مقتل امام حسین(ع) را جز روایت «ابومخنف» - که آن‌هم تنها توسط یک تاریخ‏‌نگار غیر شیعى؛ یعنى محمد بن جریر طبری نقل شده و به دست ما رسیده است - روایت دیگرى نیست؟
• آیا گزارش مدوّن فاجعه کربلا از طریق دانشوران شیعه، منحصر به دو کتاب «اللهوف» از سید بن طاووس (۶۶۴ق) و «مثیر الأحزان» از ابن نما حلّى (۶۴۵ق) است، که پس از گذشت شش سده از تاریخ عاشورا آن را نقل کرده‏ اند؟
• اگر کسى خواست وقایع و حوادث عاشورا را به نقل از دانشوران‏ شیعى پى‏ گیرد، باید آن را در آثارى چون «الإرشاد» شیخ مفید یا «مناقب» ابن شهرآشوب و «روضة الواعظین» فتال نیشابوری جستجو کند؟ درحالى‏ که قسمت مقتل از کتاب «الإرشاد» به‌صورت مجمل بیان شده و تنها مستند به اقوال «کلبى» و «مدائنى» است و اقوال آن دو بااینکه یکى غیر شیعه است، از هم تفکیک نشده است‏ و دو کتاب دیگر (مناقب و روضةالواعظین) افزون بر اینکه هر دو مربوط به قرن ششم و متأخر از حادثه عاشورا هستند، بسیار آشفته، مجمل و مختصر و غیر مستند مى ‏باشند.
• آیا در عصر تدوین اصول و میراث شیعى، مقتل امام حسین(ع) به‌صورت مأثور و منقول از امامان معصوم(ع)، توسط محدثان و راویان متقدّم و راستین شیعه تدوین نشده بود؟
• و اینک قرائت یا قرائت‏هاى متداول و مرسوم از عاشورا، با قرائت‏هاى نخستین و مأثور آن، چه تفاوت یا تفاوت‏ها یا چه تعارض‏هایى دارد؟

نویسنده معتقد است: «مقتل شیخ صدوق، بى‏ گمان مى‏‌تواند به پرسش‏هاى مطرح ‏شده و حتى به ده‏ها پرسش دیگر درباره زندگانى و مقتل امام حسین(ع) پاسخ گوید».

محتوای کتاب

این اثر مشتمل بر مقدمه مؤلف و نه فصل است. نویسنده در نگارش فصول کتاب ترتیب زمانی را لحاظ کرده است؛ وی ابتدا امام حسین علیه السلام در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله، سپس شهادت آن حضرت و در ادامه وقایع پس از شهادت و دیگر مباحث مرتبط را مطرح کرده است.

بسیارى از احادیث و اخبارى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین(ع) آورده است، در کتاب «کامل الزیارات» نیز روایت شده است. ابن قولویه، هم‏ عصر شیخ صدوق در چندین شیخ از مشایخ خویش با او، مشترک است. او در «کامل الزیارات» از پدر شیخ صدوق (على بن الحسین بن بابویه) روایات بسیارى نقل کرده است؛ همچنان‏که خود شیخ صدوق نیز در آثار خود، روایات بسیارى را به نقل از پدرش آورده است.

برخی از مزیت‌های کتاب حاضر عبارتند از:

• عمده مطالب این مقتل از احادیث و اخبار مأثورى است که از پیشوایان دینى و چهارده معصوم(ع) به‌‏ویژه امام سجاد، امام صادق و امام رضا(علیهم السلام) نقل شده است.
• همه اخبار و احادیث این مقتل به‌صورت مستند و با ثبت دقیق اسناد و سلسله راویان، نقل شده است. البته نویسنده به ذکر اسامى معصومان(ع)، که گاه روایتى را نسل به نسل از یکدیگر نقل کرده ‏اند و همچنین نام نزدیک‏ترین راوى - یعنى کسى که سخن را از گوینده اصلى یا امام معصوم(ع) شنیده است - بسنده کرده‏ است؛ زیرا با ذکر منابع و مآخذ در پاورقى ‏ها نیازى به این کار دیده نشده است. افزون بر این، مُعَنعَن‏ نویسى در صدر احادیث و اخبار، خواننده فارسى‏ زبان را خسته مى‌‏کند.
• این مقتل، از لحاظ زمانى به عصر حضور امامان معصوم(ع) نزدیک است. شیخ صدوق که در نیمه نخست سده چهارم هجرى مى ‏زیست، گاه به‌واسطه پدر و دو یا سه واسطه دیگر که همگى شناخته‌شده و موثّق هستند، به اصل سخن و منبع روایات مى‏‌رسد. مقتل او از این نظر نیز، بى ‏مانند و بى ‏نظیر است.
• این کتاب به دلیل نزدیکى آن به عصر و زمان حضور ائمه، از پیش‌داورى‌‏ها و تحلیل‏ها و ارزش‌گذارى‏ هاى ایدئولوژیکى و سیاسى، خالى است. از آنجا که شیخ صدوق در آثارش تنها به آوردن متن احادیث و اخبار بسنده کرده و حتى عناوین فصول و ابواب را از متن روایات برگزیده است، مقتلش بیش ‏از هر چیز، به اصول اعطایى پیشوایان معصوم مبتنى است.

از جمله مطالب جالب توجهی که در فصل هفتم کتاب آمده، پیش‌بینی امام على(ع) از اقبال مردم به کربلا است. شیخ صدوق با اسناد خود از امام على(ع) نقل مى‌‏کند که: «کاخ‏هایى را مى‏ بینم که پیرامون قبر حسین(ع) ساخته شده ‏اند و کجاوه ‏هایى که از کوفه به‌سوى قبر حسین(ع) بیرون مى ‏روند. شب‏ها و روزهاى زیادى نمى‏ گذرد که از آفاق عالم، به‌سوى او مى ‏آیند و آن زمانى است که حکومت فرزندان مروان، پایان پذیرد».

منابع

• نرم افزار مقتل الحسین علیه‌السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.