الحقائق فی محاسن الأخلاق (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۲۶: | سطر ۲۶: | ||
{{مقاله از یک نشریه}} | {{مقاله از یک نشریه}} | ||
| − | ''' | + | '''«الحقائق في محاسن الأخلاق؛ قرة العيون في المعارف و الحكم؛ مصباح الأنظار»''' تألیف [[فیض کاشانی|ملا محسن فيض كاشانى]] (م، ۱۰۹۱ ق)، مجموعه‌اى شامل سه كتاب مؤلف پيرامون علم [[اخلاق]] و عقايد به زبان عربى است. |
==مؤلف== | ==مؤلف== | ||
| − | + | محمد بن مرتضى مشهور به [[فیض کاشانی]] (۹۷۷-۱۰۹۱ ق)، حکیم، [[محدث]]، مفسر، عارف، شاعر، و یکى از علما و فقهاء اخباری دوره [[صفویه]] در قرن یازدهم هجری است. | |
| − | + | از اساتید برجسته او می توان به [[ملاصدرا|ملاصدرای شیرازی]]، [[محمدتقی مجلسی]]، [[شیخ بهایی]]، [[میرفندرسکی]] و [[میرداماد]] اشاره کرد. فیض خود استاد علمای بزرگی چون [[علامه مجلسی]]، [[سید نعمت الله جزایری]] و [[قاضی سعید قمی]] بود. | |
| − | کتاب | + | فیض کاشانی به دلیل شخصیت جامع الاطرافش، نزدیک به دویست کتاب و رساله نفیس در علوم مختلف از قبیل [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، [[حدیث]]، [[فقه]] و [[عرفان]]، از خود به یادگار گذاشت. برخی از آثار مهم ایشان عبارتند از: [[تفسیر صافی]]، [[تفسیر اصفی]]، [[الوافى (کتاب)|الوافی]]، [[نوادر الاخبار فيما يتعلق باصول الدين]] و [[المحجة البیضاء]]. |
| − | + | ==معرفی کتاب== | |
| − | |||
| − | |||
| − | + | مجموعه حاضر متشکل از سه کتاب مستقل: «الحقائق» در شش مقاله، «قرة العيون» در دوازده مقاله و «مصباح الأنظار» مشتمل بر سه بخش است. | |
| − | * مقاله اول در سه باب: علم، عقاید و معرفت نفس را در ضمن فصولی به بحث کشیده است. | + | كتاب اول كه «الحقائق في أسرار‌الدين» نيز ناميده شده، در واقع خلاصه ای است از كتاب مهم و گرانقدر مؤلف، یعنی «[[المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء (کتاب)|المحجة البيضاء]]» و از شمار آثاری است که [[فیض کاشانی]] (م، ۱۰۹۱ ق) آن را در واپسین سال زندگی پر برکتش به زبان عربی نگاشته است. |
| − | * مقاله دوم از مبادی اخلاق و خوبهای ناشایسته و راه پیرایش آنها از صفحه جان سخن گفته است. | + | |
| − | * مقاله سوم، عمده در تبیین دیدگاه اسلام درباره دنیا، حب مال و راه مبارزه با فریفتگی های آن دواست و در ضمن آن از زهد، جور، بخل و... بحث شده است. | + | «الحقائق» کتابی است جامع و مختصر در بیان [[اخلاق]] و اعمال نیک و بد، مبنی بر قواعد عقلی و مأثورات شرعی. مؤلف در این کتاب به بیان اصول ملکات فضایل و رذایل و آداب عبودیت و اسرار عبادت پرداخته و ریشه‌های فضایل و رذایل انسانی و احکام و عبادات ربانی را بازگو کرده است. |
| − | * در مقاله چهارم، مکارم اخلاق بحث شده | + | |
| − | * و در مقاله پنجم عبادات و اسرار آنها و با مقاله ششم که بیانگر دیگر اعمال صالحه است و ضمن آن از توبه، محاسبه و مراقبه، تفکر و تدبر، یاد مرگ و برادری و دوستی سخن به میان آمده است، کتاب پایان یافته است. | + | |
| + | کتاب به تعبیر مولف در 6 مقاله تدوین شده است. | ||
| + | |||
| + | *مقاله اول در سه باب: علم، عقاید و معرفت نفس را در ضمن فصولی به بحث کشیده است. | ||
| + | *مقاله دوم از مبادی اخلاق و خوبهای ناشایسته و راه پیرایش آنها از صفحه جان سخن گفته است. | ||
| + | *مقاله سوم، عمده در تبیین دیدگاه اسلام درباره دنیا، حب مال و راه مبارزه با فریفتگی های آن دواست و در ضمن آن از زهد، جور، بخل و... بحث شده است. | ||
| + | *در مقاله چهارم، مکارم اخلاق بحث شده | ||
| + | *و در مقاله پنجم عبادات و اسرار آنها و با مقاله ششم که بیانگر دیگر اعمال صالحه است و ضمن آن از توبه، محاسبه و مراقبه، تفکر و تدبر، یاد مرگ و برادری و دوستی سخن به میان آمده است، کتاب پایان یافته است. | ||
کتاب دوم در ضمن 12 مقاله یک دوره عقاید، فشرده، استوار و گویا به بحث گذاشته است و بالاخره کتاب سوم دستورالعمل گونه ای است در قالب گفتگوی عالمی ناصح و صالح که مرحوم فیض در آغاز آن نگاشته اند: این کتاب، مجموعه ای است گفتگویی از عالمی ناصح صالح هر که بدان عمل کند از عذاب جهنم در امان بوده و به رضایت خداوند دست خواهد یافت مجموعه آنچه یاد شد، پیش تر به تصحیح سید ابراهیم میانجی منتشر شده بود. محقق محترم همان تصحیح را با حروفچینی جدید و افزودن حواشی و تعلیقات و ارجاع آیات و احادیث به منابع آنها منتشر ساخته است. | کتاب دوم در ضمن 12 مقاله یک دوره عقاید، فشرده، استوار و گویا به بحث گذاشته است و بالاخره کتاب سوم دستورالعمل گونه ای است در قالب گفتگوی عالمی ناصح و صالح که مرحوم فیض در آغاز آن نگاشته اند: این کتاب، مجموعه ای است گفتگویی از عالمی ناصح صالح هر که بدان عمل کند از عذاب جهنم در امان بوده و به رضایت خداوند دست خواهد یافت مجموعه آنچه یاد شد، پیش تر به تصحیح سید ابراهیم میانجی منتشر شده بود. محقق محترم همان تصحیح را با حروفچینی جدید و افزودن حواشی و تعلیقات و ارجاع آیات و احادیث به منابع آنها منتشر ساخته است. | ||
| − | == | + | = |
| + | |||
| + | |||
| + | «الحقایق فی اسرار الدین» یا «الحقایق فی محاسن الاخلاق» | ||
| + | |||
| + | کتاب حقایق، از آخرین نگاشته های فیض کاشانی(ره) بوده و به شیوه اخلاقی ـ عرفانی نگارش یافته است. وی با تمرکز بر موضوع هایی مانند تزکیه نفس و محبت و عشق به خداوند، عبودیت و اسرار آن، فضای کتاب را از بحث های صِرف عقلی به جنبه های عرفانی عبادت کشانده است. با این همه، فضایل و رذائل اخلاقی بر اساس اصولی عقلی و دلایل شرعی و روایی، به گونه ای جامع و فشرده مطرح شده است. | ||
| + | |||
| + | این کتاب، در شش مقاله و هر مقاله، در چندین باب و اصولی، به شرح زیر تنظیم یافته است: | ||
| + | |||
| + | مقاله اول: در علم، عقاید و معرفت نفس؛ | ||
| + | |||
| + | مقاله دوم: در بیان رذایل اخلاقی و کیفیت تهذیب؛ | ||
| + | |||
| + | مقاله سوم: در نکوهش دل بستگی به دنیا و مظاهر آن از قبیل مقام و مال؛ | ||
| + | |||
| + | مقاله چهارم: در بیان مکارم الاخلاق؛ | ||
| + | |||
| + | مقاله پنجم: در اسرار عبادات؛ | ||
| + | |||
| + | مقاله ششم: در اعمال صالحه همچون تفکر، محاسبه، مراقبه، توبه، آداب دوستی و معاشرت. | ||
| + | |||
| + | فیض، مطالب و محتوای کتاب را از اثر معروف خود المحجه البیضاء، در سال 1090 هـ. ق گزینش کرده است. از محاسن این کتاب آن است که فضایل در کنار رذایل و اخلاق نظری در کنار اخلاق عملی بیان شده و راه های عملی آراسته شدن به فضایل اخلاقی، به دنبال راه های عملی تخلیه روح و نفس از رذایل اخلاقی آمده است. منتخبی از کتاب حقایق با عنوان «اخلاق حسنه» به فارسی برگردان شده است. | ||
| + | |||
| + | = | ||
| + | |||
| + | کتاب در شش مقاله، و هر مقاله مشتمل بر ابواب و فصولی است، به این ترتیب: | ||
| + | |||
| + | مقاله اول: در علم و عقاید و معرفت نفس ؛ دوم: در بیان مساوی اخلاق و کیفیت تهذیب؛ سوم: در نکوهش دلبستگی به دنیا و مال و جاه دوستی؛ چهارم: در بیان مکارم اخلاق ؛ پنجم: در اسرار عبادت ؛ ششم: در اعمال صالحه از تفکر و تدبر و محاسبه و مراقبه و توبه و آداب دوستی و معاشرت. | ||
| + | <br /> | ||
| + | ----<br /> | ||
| + | |||
| + | === ۲.۱ - مقاله اول === | ||
| + | مقاله اولی در بیان اموری است که نازل منزله اصول است و در این سه باب است: | ||
| + | |||
| + | باب اول: در بیان علم و معرفت و باب دوم: در بیان اعتقادات، باب سیم: در شناخت نفس، و مراد وی از نفس آن گوهر لطیفی است که از عالم غیب است و این بدن جسمانی را در حاجت‌هایی که می‌دارد، خدمت می‌فرماید و این بدن فرمانبردار او شده، مانند مولایی که خادمان را فرمانبردار خود ساخته باشد. و آن عبارت است، از ذات آدمی و حقیقت آن که علم به معلومات دارد. | ||
| + | |||
| + | === ۲.۲ - مقاله دوم === | ||
| + | مقاله دوم در بیان خلق‌های ناپسند و پاکیزه کردن نفس از آنها و در چهار باب است: | ||
| + | |||
| + | باب اول: در معنای خلق و پاکیزه کردن آن، باب دوم: در آنچه به خلق‌های بد می‌کشاند، از بطن و فرج و زبان ، باب سیم: در غضب و کینه و حسد می‌باشد. | ||
| + | |||
| + | === ۲.۳ - مقاله سوم === | ||
| + | مقاله سیم در مذمت دنیا و فریفته آن شدن و در پنج باب است: | ||
| + | |||
| + | باب اول: در شناختن دنیا و آخرت است که وی می‌فرماید: بدان که دنیا و آخرت تو عبارت است، از دو حالت از احوالات قلب تو، و حالت نزدیک به تو که ما قبل مرگ باشد، دنیا نامیده می‌شود و حالت دورتر و واپس تر که ما بعد مرگ باشد، آخرت خوانده می‌شود، پس هرچه تو را در آن بهره و نصیبی و غرضی و خواهشی و لذتی در حالت نزدیک پیش از مرگ باشد، آن چیز در حق تو دنیاست. | ||
| + | |||
| + | === ۲.۴ - مقاله چهارم === | ||
| + | مقاله چهارم در خلق‌های پسندیده و کیفیت تحصیل آن هاست و در شش باب است. | ||
| + | |||
| + | === ۲.۵ - مقاله پنجم === | ||
| + | مقاله پنجم در عبادات و اسرار آنها و در هفت باب است. | ||
| + | |||
| + | === ۲.۶ - مقاله ششم === | ||
| + | مقاله ششم در سایر عمل‌های صالح است و در پنج باب است. | ||
| + | |||
| + | === ۲.۷ - خاتمه === | ||
| + | مؤلف در خاتمه کتاب می‌گوید: بدان که آنچه ما در این کتاب ایراد نموده‌ایم و در این مقاله‌ها و باب‌ها از اسرار دینی و معارف یقینی تحقیق کرده‌ایم و آنچه از رموز اعتقادات اشاره به آن کرده‌ایم و آنچه بسط کلام در آن نموده‌ایم، از بیان اخلاق پسندیده و ناپسندیده و از اظهار اسرار عمل‌های حسنه و سیئه، کمی از این‌ها در غیر این کتاب به این تنقیح و پاکیزگی و به این توضیح و ترتیب یافت می‌شود با آن که بنای ماخذ جمله آنها بر اصل‌های اصیلی است که اعتمادی نیست مگر بر آنها و وثوقی نیست مگر به آنها؛ مانند قرآن و سنت پیغمبر و احادیث اهل بیت نبوت سلام‌الله‌علیهم ، نه مانند رای‌های مردمی که صاحبان وسواس شیطانند؛ آن چنان شیطانی که در دل‌های مردم وسوسه می‌کند، خواه شیطان جن و خواه شیطان انس. | ||
| + | |||
| + | و نیز در خاتمه چنین می‌آورد: «و اما فایده این جمع و تالیف و منفعت آن آن است که مطلع شود، بر آن هر کسی که اهل آن باشد و از جانب خدا این توفیق روزی او شده باشد و همت وی قوی و سعی او به نهایت رسیده باشد تا عمل کند به مقتضای آن و رستگار شود، به آنچه مطلوب است از آن. و هر کسی که در آن رتبه نباشد، عمل نماید به قدر مقدور و آن مقدار که وی را میسر شود. و هم چنین تا برسد به کسی که به اندکی از آن منتفع شود و نصیب آن از این کتاب مثل نصیب خوشه چین باشد، از خرمن عظیم.» | ||
| + | <br /> | ||
| + | ---- | ||
| + | |||
| + | |||
| + | =پ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | اين كتاب، طرح پاره‌اى از مباحث اعتقادى و اخلاقى مى‌باشد كه با استناد به آيات قرآن كريم و روايات معصومين(ع) تدوين يافته است. نویسنده، ابتدا كلياتى در باب فضيلت علم و دانش و اهميت علم فقه، علوم اعتقادى و اخلاقى ارائه كرده و سپس مباحثى را در مورد تهذيب نفس، معرفت نفس و فضايل و رذايل اخلاقى مطرح نموده است. اخلاص، غضب، شهوت، حسد، كذب، غيبت، ريا، كبر و غرور، مذمت دنياطلبى، بخل، صبر در مصايب، كسب رضا و شكر نعمت‌هاى الهى، خوف و رجاى الهى، برخى از مباحث مطرح‌شده در اين نوشتار است. | ||
| + | |||
| + | نویسنده در اين كتاب، در طى شش مقاله به شناخت منش‌هاى روا و ناهنجارى‌ها بر بنياد روش‌هاى عقلى و مأثورات شرعى پرداخته و رازورانه ريشه‌هاى فضايل و رذايل انسانى و احكام و عبادات ربانى را بازگو ساخته است. پايه و دست‌مايه او در سرشت اين اثر، همان كتاب «محجة البيضاء في تهذيب الإحياء» بوده كه در آن، به پاکسازى و نونگارى «إحياء علوم الدين» غزالى بر سازواره آموزه‌هاى شيعه، پرداخته است. | ||
| + | |||
| + | مقاله اول، در سه باب: علم، عقايد و معرفت نفس را در ضمن فصولى به بحث كشيده است. از جمله مباحث مطرح شده در اين فصول، عبارت است از: فضيلت علم؛ علم كلام؛ علامات علم نافع؛ طريقه فهم عقايد؛ تقليد عوام از علما؛ نتايج تسليم بودن در برابر شهوت و غضب. | ||
| + | |||
| + | مقاله دوم كه داراى چهار باب مى‌باشد، از مبادى اخلاق و خوبى‌ها و ناشايسته‌هاى اخلاقى و راه پيرايش آنها از صفحه جان سخن گفته است. | ||
| + | |||
| + | عمده مطالب مقاله سوم، پيرامون تبيين ديدگاه اسلام درباره دنيا، حب مال و راه مبارزه با فريفتگى‌هاى آن دو است و در ضمن آن از زهد، جود، بخل، مال مذموم و ممدوح، فوايد و آفات مال، حب جاه، طرق كمال، حب مدح و ثناء، غرور و... بحث شده است. | ||
| + | |||
| + | در مقاله چهارم، از مكارم اخلاق و کیفیت تحصيل آنها بحث شده است. از جمله اين مكارم، عبارتند از: صبر، رضا و شكر، رجا و خوف، محبت و انس، يقين و توكل و صدق و اداى امانت. | ||
| + | |||
| + | در مقاله پنجم، از عبادات و اسرار آنها از جمله نيت و اخلاص، طهارت و پاکيزگى، نماز و ذكر، تلاوت قرآن، زكات و انفاق، روزه، حج و زيارت مشاهد مشرفه، سخن به ميان آمده است. | ||
| + | |||
| + | مقاله ششم كه بيانگر ديگر اعمال صالحه است و ضمن آن از توبه، محاسبه و مراقبه، تفكر و تدبر، ياد مرگ و كوتاه گردانيدن آرزو و برادرى و دوستى با مؤمنان، بحث شده، كتاب الحقائق پایان يافته است. | ||
| + | |||
| + | يكى از محاسن كتاب حاضر، در اين است كه فضايل اخلاقى در كنار رذايل اخلاقى، بيان گرديده و در كنار اخلاق نظرى، اخلاق عملى نيز بيان شده است و راه‌هاى عملى آراسته شدن به فضائل اخلاقى به دنبال راه‌هاى عملى تخليه روح و نفس از رذائل اخلاقى آمده است و دستورالعمل مفيد جهت خودسازى و تزكيه نفس مى‌باشد. | ||
| + | |||
| + | در كتاب دوم كه «قرة العيون في المعارف و الحكم» يا «قرة في أعز الفنون» نام دارد، در ضمن 12 مقاله، يك دوره عقايد، فشرده، استوار و گويا به بحث گذاشته شده است. عناوين مقالات به ترتيب زير است: شناخت خداوند؛ صفات و اسماء خدا؛ صنع و ابداع؛ نفوس و اشباح؛ حدوث عالم؛ قضا و قدر؛ حجت خداوند بر خلق؛ فتنه‌ها؛ علم و ايمان؛ برزخ و متعلقات آن؛ قيامت و بعث و حشر. | ||
| + | |||
| + | كتاب سوم كه «مصباح الأنظار» نام دارد، دستورالعمل گونه‌اى است در قالب گفتگو و سؤال و جواب عالمى ناصح و فردى صالح كه بر او وارد شده است. مرحوم فيض در آغاز اين كتاب، به اين نكته اشاره دارد كه هركس به مطالب و نصايح آن عمل كند، از عذاب جهنم در امان بوده و به رضايت خداوند دست خواهد يافت.در ادامه مطالب اين كتاب، روايتى از اميرالمؤمنين على(ع) و روايت اصعمى از امام زين‌العابدين(ع) نقل شده است. | ||
| + | |||
| + | == ترجمه‌های كتاب == | ||
| + | به دليل ارزش و اهميتى كه اين اثر داشته، برخی به ترجمه فارسی آن همت گماشته‌اند، كه از جمله آنها، مى‌توان از شمس الفصحاء ميرزا محمد محيط قمى و شيخ محمدباقر ساعدى نام برد. همچنين ابراهیم بن معصوم قزوينى، [[تقریظ|تقريظى]] به سال 1126ق، بر آن نوشته است. ظاهراً نخستين ترجمه آن، به قلم برادر مؤلف، علامه مولى نورالدين محمد بن مرتضى كاشانى، معروف به نورالدين اخبارى باشد، چرا كه كار خود را در شب بيست‌وچهارم ماه ربيع‌الاول 1098ق، به پایان برده است. | ||
| + | |||
| + | ==منابع== | ||
*کتابخانه حوزه، حوزه، شماره 36، بهمن و اسفند 1368، صفحه 173. | *کتابخانه حوزه، حوزه، شماره 36، بهمن و اسفند 1368، صفحه 173. | ||
| + | *[https://hawzah.net/fa/Article/View/99414/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%81%DB%8C%D8%B6-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C(%D8%B1%D9%87)?rcIds=98789 "معرفی آثاری از علامه فیض کاشانی"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه]. | ||
| + | *[[نرم افزار مجموعه آثار فیض کاشانی]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | ||
{{حدیث}} | {{حدیث}} | ||
نسخهٔ ۱۴ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۵۰
 | |
| نویسنده | فیض کاشانی |
| موضوع | اخلاق اسلامی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| تحقیق | محسن ع‍ق‍ی‍ل |
|
| |
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
«الحقائق في محاسن الأخلاق؛ قرة العيون في المعارف و الحكم؛ مصباح الأنظار» تألیف ملا محسن فيض كاشانى (م، ۱۰۹۱ ق)، مجموعه‌اى شامل سه كتاب مؤلف پيرامون علم اخلاق و عقايد به زبان عربى است.
محتویات
مؤلف
محمد بن مرتضى مشهور به فیض کاشانی (۹۷۷-۱۰۹۱ ق)، حکیم، محدث، مفسر، عارف، شاعر، و یکى از علما و فقهاء اخباری دوره صفویه در قرن یازدهم هجری است.
از اساتید برجسته او می توان به ملاصدرای شیرازی، محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میرفندرسکی و میرداماد اشاره کرد. فیض خود استاد علمای بزرگی چون علامه مجلسی، سید نعمت الله جزایری و قاضی سعید قمی بود.
فیض کاشانی به دلیل شخصیت جامع الاطرافش، نزدیک به دویست کتاب و رساله نفیس در علوم مختلف از قبیل تفسیر، حدیث، فقه و عرفان، از خود به یادگار گذاشت. برخی از آثار مهم ایشان عبارتند از: تفسیر صافی، تفسیر اصفی، الوافی، نوادر الاخبار فيما يتعلق باصول الدين و المحجة البیضاء.
معرفی کتاب
مجموعه حاضر متشکل از سه کتاب مستقل: «الحقائق» در شش مقاله، «قرة العيون» در دوازده مقاله و «مصباح الأنظار» مشتمل بر سه بخش است.
كتاب اول كه «الحقائق في أسرار‌الدين» نيز ناميده شده، در واقع خلاصه ای است از كتاب مهم و گرانقدر مؤلف، یعنی «المحجة البيضاء» و از شمار آثاری است که فیض کاشانی (م، ۱۰۹۱ ق) آن را در واپسین سال زندگی پر برکتش به زبان عربی نگاشته است.
«الحقائق» کتابی است جامع و مختصر در بیان اخلاق و اعمال نیک و بد، مبنی بر قواعد عقلی و مأثورات شرعی. مؤلف در این کتاب به بیان اصول ملکات فضایل و رذایل و آداب عبودیت و اسرار عبادت پرداخته و ریشه‌های فضایل و رذایل انسانی و احکام و عبادات ربانی را بازگو کرده است.
کتاب به تعبیر مولف در 6 مقاله تدوین شده است.
- مقاله اول در سه باب: علم، عقاید و معرفت نفس را در ضمن فصولی به بحث کشیده است.
- مقاله دوم از مبادی اخلاق و خوبهای ناشایسته و راه پیرایش آنها از صفحه جان سخن گفته است.
- مقاله سوم، عمده در تبیین دیدگاه اسلام درباره دنیا، حب مال و راه مبارزه با فریفتگی های آن دواست و در ضمن آن از زهد، جور، بخل و... بحث شده است.
- در مقاله چهارم، مکارم اخلاق بحث شده
- و در مقاله پنجم عبادات و اسرار آنها و با مقاله ششم که بیانگر دیگر اعمال صالحه است و ضمن آن از توبه، محاسبه و مراقبه، تفکر و تدبر، یاد مرگ و برادری و دوستی سخن به میان آمده است، کتاب پایان یافته است.
کتاب دوم در ضمن 12 مقاله یک دوره عقاید، فشرده، استوار و گویا به بحث گذاشته است و بالاخره کتاب سوم دستورالعمل گونه ای است در قالب گفتگوی عالمی ناصح و صالح که مرحوم فیض در آغاز آن نگاشته اند: این کتاب، مجموعه ای است گفتگویی از عالمی ناصح صالح هر که بدان عمل کند از عذاب جهنم در امان بوده و به رضایت خداوند دست خواهد یافت مجموعه آنچه یاد شد، پیش تر به تصحیح سید ابراهیم میانجی منتشر شده بود. محقق محترم همان تصحیح را با حروفچینی جدید و افزودن حواشی و تعلیقات و ارجاع آیات و احادیث به منابع آنها منتشر ساخته است.
=
«الحقایق فی اسرار الدین» یا «الحقایق فی محاسن الاخلاق»
کتاب حقایق، از آخرین نگاشته های فیض کاشانی(ره) بوده و به شیوه اخلاقی ـ عرفانی نگارش یافته است. وی با تمرکز بر موضوع هایی مانند تزکیه نفس و محبت و عشق به خداوند، عبودیت و اسرار آن، فضای کتاب را از بحث های صِرف عقلی به جنبه های عرفانی عبادت کشانده است. با این همه، فضایل و رذائل اخلاقی بر اساس اصولی عقلی و دلایل شرعی و روایی، به گونه ای جامع و فشرده مطرح شده است.
این کتاب، در شش مقاله و هر مقاله، در چندین باب و اصولی، به شرح زیر تنظیم یافته است:
مقاله اول: در علم، عقاید و معرفت نفس؛
مقاله دوم: در بیان رذایل اخلاقی و کیفیت تهذیب؛
مقاله سوم: در نکوهش دل بستگی به دنیا و مظاهر آن از قبیل مقام و مال؛
مقاله چهارم: در بیان مکارم الاخلاق؛
مقاله پنجم: در اسرار عبادات؛
مقاله ششم: در اعمال صالحه همچون تفکر، محاسبه، مراقبه، توبه، آداب دوستی و معاشرت.
فیض، مطالب و محتوای کتاب را از اثر معروف خود المحجه البیضاء، در سال 1090 هـ. ق گزینش کرده است. از محاسن این کتاب آن است که فضایل در کنار رذایل و اخلاق نظری در کنار اخلاق عملی بیان شده و راه های عملی آراسته شدن به فضایل اخلاقی، به دنبال راه های عملی تخلیه روح و نفس از رذایل اخلاقی آمده است. منتخبی از کتاب حقایق با عنوان «اخلاق حسنه» به فارسی برگردان شده است.
=
کتاب در شش مقاله، و هر مقاله مشتمل بر ابواب و فصولی است، به این ترتیب:
مقاله اول: در علم و عقاید و معرفت نفس ؛ دوم: در بیان مساوی اخلاق و کیفیت تهذیب؛ سوم: در نکوهش دلبستگی به دنیا و مال و جاه دوستی؛ چهارم: در بیان مکارم اخلاق ؛ پنجم: در اسرار عبادت ؛ ششم: در اعمال صالحه از تفکر و تدبر و محاسبه و مراقبه و توبه و آداب دوستی و معاشرت.
۲.۱ - مقاله اول
مقاله اولی در بیان اموری است که نازل منزله اصول است و در این سه باب است:
باب اول: در بیان علم و معرفت و باب دوم: در بیان اعتقادات، باب سیم: در شناخت نفس، و مراد وی از نفس آن گوهر لطیفی است که از عالم غیب است و این بدن جسمانی را در حاجت‌هایی که می‌دارد، خدمت می‌فرماید و این بدن فرمانبردار او شده، مانند مولایی که خادمان را فرمانبردار خود ساخته باشد. و آن عبارت است، از ذات آدمی و حقیقت آن که علم به معلومات دارد.
۲.۲ - مقاله دوم
مقاله دوم در بیان خلق‌های ناپسند و پاکیزه کردن نفس از آنها و در چهار باب است:
باب اول: در معنای خلق و پاکیزه کردن آن، باب دوم: در آنچه به خلق‌های بد می‌کشاند، از بطن و فرج و زبان ، باب سیم: در غضب و کینه و حسد می‌باشد.
۲.۳ - مقاله سوم
مقاله سیم در مذمت دنیا و فریفته آن شدن و در پنج باب است:
باب اول: در شناختن دنیا و آخرت است که وی می‌فرماید: بدان که دنیا و آخرت تو عبارت است، از دو حالت از احوالات قلب تو، و حالت نزدیک به تو که ما قبل مرگ باشد، دنیا نامیده می‌شود و حالت دورتر و واپس تر که ما بعد مرگ باشد، آخرت خوانده می‌شود، پس هرچه تو را در آن بهره و نصیبی و غرضی و خواهشی و لذتی در حالت نزدیک پیش از مرگ باشد، آن چیز در حق تو دنیاست.
۲.۴ - مقاله چهارم
مقاله چهارم در خلق‌های پسندیده و کیفیت تحصیل آن هاست و در شش باب است.
۲.۵ - مقاله پنجم
مقاله پنجم در عبادات و اسرار آنها و در هفت باب است.
۲.۶ - مقاله ششم
مقاله ششم در سایر عمل‌های صالح است و در پنج باب است.
۲.۷ - خاتمه
مؤلف در خاتمه کتاب می‌گوید: بدان که آنچه ما در این کتاب ایراد نموده‌ایم و در این مقاله‌ها و باب‌ها از اسرار دینی و معارف یقینی تحقیق کرده‌ایم و آنچه از رموز اعتقادات اشاره به آن کرده‌ایم و آنچه بسط کلام در آن نموده‌ایم، از بیان اخلاق پسندیده و ناپسندیده و از اظهار اسرار عمل‌های حسنه و سیئه، کمی از این‌ها در غیر این کتاب به این تنقیح و پاکیزگی و به این توضیح و ترتیب یافت می‌شود با آن که بنای ماخذ جمله آنها بر اصل‌های اصیلی است که اعتمادی نیست مگر بر آنها و وثوقی نیست مگر به آنها؛ مانند قرآن و سنت پیغمبر و احادیث اهل بیت نبوت سلام‌الله‌علیهم ، نه مانند رای‌های مردمی که صاحبان وسواس شیطانند؛ آن چنان شیطانی که در دل‌های مردم وسوسه می‌کند، خواه شیطان جن و خواه شیطان انس.
و نیز در خاتمه چنین می‌آورد: «و اما فایده این جمع و تالیف و منفعت آن آن است که مطلع شود، بر آن هر کسی که اهل آن باشد و از جانب خدا این توفیق روزی او شده باشد و همت وی قوی و سعی او به نهایت رسیده باشد تا عمل کند به مقتضای آن و رستگار شود، به آنچه مطلوب است از آن. و هر کسی که در آن رتبه نباشد، عمل نماید به قدر مقدور و آن مقدار که وی را میسر شود. و هم چنین تا برسد به کسی که به اندکی از آن منتفع شود و نصیب آن از این کتاب مثل نصیب خوشه چین باشد، از خرمن عظیم.»
=پ
اين كتاب، طرح پاره‌اى از مباحث اعتقادى و اخلاقى مى‌باشد كه با استناد به آيات قرآن كريم و روايات معصومين(ع) تدوين يافته است. نویسنده، ابتدا كلياتى در باب فضيلت علم و دانش و اهميت علم فقه، علوم اعتقادى و اخلاقى ارائه كرده و سپس مباحثى را در مورد تهذيب نفس، معرفت نفس و فضايل و رذايل اخلاقى مطرح نموده است. اخلاص، غضب، شهوت، حسد، كذب، غيبت، ريا، كبر و غرور، مذمت دنياطلبى، بخل، صبر در مصايب، كسب رضا و شكر نعمت‌هاى الهى، خوف و رجاى الهى، برخى از مباحث مطرح‌شده در اين نوشتار است.
نویسنده در اين كتاب، در طى شش مقاله به شناخت منش‌هاى روا و ناهنجارى‌ها بر بنياد روش‌هاى عقلى و مأثورات شرعى پرداخته و رازورانه ريشه‌هاى فضايل و رذايل انسانى و احكام و عبادات ربانى را بازگو ساخته است. پايه و دست‌مايه او در سرشت اين اثر، همان كتاب «محجة البيضاء في تهذيب الإحياء» بوده كه در آن، به پاکسازى و نونگارى «إحياء علوم الدين» غزالى بر سازواره آموزه‌هاى شيعه، پرداخته است.
مقاله اول، در سه باب: علم، عقايد و معرفت نفس را در ضمن فصولى به بحث كشيده است. از جمله مباحث مطرح شده در اين فصول، عبارت است از: فضيلت علم؛ علم كلام؛ علامات علم نافع؛ طريقه فهم عقايد؛ تقليد عوام از علما؛ نتايج تسليم بودن در برابر شهوت و غضب.
مقاله دوم كه داراى چهار باب مى‌باشد، از مبادى اخلاق و خوبى‌ها و ناشايسته‌هاى اخلاقى و راه پيرايش آنها از صفحه جان سخن گفته است.
عمده مطالب مقاله سوم، پيرامون تبيين ديدگاه اسلام درباره دنيا، حب مال و راه مبارزه با فريفتگى‌هاى آن دو است و در ضمن آن از زهد، جود، بخل، مال مذموم و ممدوح، فوايد و آفات مال، حب جاه، طرق كمال، حب مدح و ثناء، غرور و... بحث شده است.
در مقاله چهارم، از مكارم اخلاق و کیفیت تحصيل آنها بحث شده است. از جمله اين مكارم، عبارتند از: صبر، رضا و شكر، رجا و خوف، محبت و انس، يقين و توكل و صدق و اداى امانت.
در مقاله پنجم، از عبادات و اسرار آنها از جمله نيت و اخلاص، طهارت و پاکيزگى، نماز و ذكر، تلاوت قرآن، زكات و انفاق، روزه، حج و زيارت مشاهد مشرفه، سخن به ميان آمده است.
مقاله ششم كه بيانگر ديگر اعمال صالحه است و ضمن آن از توبه، محاسبه و مراقبه، تفكر و تدبر، ياد مرگ و كوتاه گردانيدن آرزو و برادرى و دوستى با مؤمنان، بحث شده، كتاب الحقائق پایان يافته است.
يكى از محاسن كتاب حاضر، در اين است كه فضايل اخلاقى در كنار رذايل اخلاقى، بيان گرديده و در كنار اخلاق نظرى، اخلاق عملى نيز بيان شده است و راه‌هاى عملى آراسته شدن به فضائل اخلاقى به دنبال راه‌هاى عملى تخليه روح و نفس از رذائل اخلاقى آمده است و دستورالعمل مفيد جهت خودسازى و تزكيه نفس مى‌باشد.
در كتاب دوم كه «قرة العيون في المعارف و الحكم» يا «قرة في أعز الفنون» نام دارد، در ضمن 12 مقاله، يك دوره عقايد، فشرده، استوار و گويا به بحث گذاشته شده است. عناوين مقالات به ترتيب زير است: شناخت خداوند؛ صفات و اسماء خدا؛ صنع و ابداع؛ نفوس و اشباح؛ حدوث عالم؛ قضا و قدر؛ حجت خداوند بر خلق؛ فتنه‌ها؛ علم و ايمان؛ برزخ و متعلقات آن؛ قيامت و بعث و حشر.
كتاب سوم كه «مصباح الأنظار» نام دارد، دستورالعمل گونه‌اى است در قالب گفتگو و سؤال و جواب عالمى ناصح و فردى صالح كه بر او وارد شده است. مرحوم فيض در آغاز اين كتاب، به اين نكته اشاره دارد كه هركس به مطالب و نصايح آن عمل كند، از عذاب جهنم در امان بوده و به رضايت خداوند دست خواهد يافت.در ادامه مطالب اين كتاب، روايتى از اميرالمؤمنين على(ع) و روايت اصعمى از امام زين‌العابدين(ع) نقل شده است.
ترجمه‌های كتاب
به دليل ارزش و اهميتى كه اين اثر داشته، برخی به ترجمه فارسی آن همت گماشته‌اند، كه از جمله آنها، مى‌توان از شمس الفصحاء ميرزا محمد محيط قمى و شيخ محمدباقر ساعدى نام برد. همچنين ابراهیم بن معصوم قزوينى، تقريظى به سال 1126ق، بر آن نوشته است. ظاهراً نخستين ترجمه آن، به قلم برادر مؤلف، علامه مولى نورالدين محمد بن مرتضى كاشانى، معروف به نورالدين اخبارى باشد، چرا كه كار خود را در شب بيست‌وچهارم ماه ربيع‌الاول 1098ق، به پایان برده است.
منابع
- کتابخانه حوزه، حوزه، شماره 36، بهمن و اسفند 1368، صفحه 173.
- "معرفی آثاری از علامه فیض کاشانی"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- نرم افزار مجموعه آثار فیض کاشانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
