حنبلی

مذهب «حنبلی» یکی از پنج مذهب بزرگ اسلام و یکی از چهار مذهب اهل تسنن می باشد. پیشوای این مکتب فقهی احمد بن حنبل است. فقه‌ حنبلی بیش از مذاهب دیگر، به ظاهر احادیث پیامبر (صلی الله علیه وآله) و اقوال صحابه گرایش دارد. حنبلیه کمترین پیرو را در میان مذاهب اربعه دارد.

پیشوای حنابله

ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل که از خاندان عرب شیبان بن ذهل یا بنی ذهل بن شیبان است، پیشوای حنبلیان و چهارمین امام فقهی اهل سنت و جماعت می باشد. او در سال ۱۶۴ ق. ولادت یافت و در سال ۲۴۱ ق. در شهر بغداد چشم از جهان فرو بست.

زندگی ابن حنبل با فقر و تنگدستی همراه بود و برای امرار معاش بافندگی می کرد. او ابتدا قرآن را آموخت و سپس به فراگیری علم فقه پرداخت و بعد هم به فراگیری فن نوشتن و نگارش مشغول شد. سپس مدتی به خواندن کتاب های اهل رأی مشغول بود. احمد حنبل از راه های مختلف برای به ثبوت رسانیدن حدیث استفاده می کرد، زیرا حدیث را پایه و اساس دین می دانست. او از تاریخ ۸۶ ق. در جستجوی علم حدیث به بصره، کوفه، حجاز، یمن و شام سفر کرد.

احمد بن حنبل از محضر کسانی چون وکیع، یحی بن آدم، یحیی بن سعید قحطان و یحیی بن معین، احادیث بسیاری را دریافت کرد. از شاگردی ابو یوسف (که خودش شاگرد ابو حنیفه بود) و همچنین از میثم بهره ها برد. شافعی نیز از اساتید او به شمار می رود.

شاگردان احمد بن حنبل که او را در نقل میراث حدیثی یاری می کردند عبارتند از: ابوالعباس اصطخری، احمد بن ابی خیثمه، ابویعلی موصلی، ابوبکر اثرم، ابوالعباس ثعلب، ابو داود سجستانی (صاحب سنن) و ... .

ویژگی‌ها و مصادر فقه حنبلی

احمد بن حنبل، مؤسس این مذهب، آنچنان خود را متوجه جمع حدیث و بررسی اقوال کرده بود که به قول برخی مانند طبری، او اساسا فقه جداگانه ای ندارد. اما می توان ادعا کرد که فقهی متمایز و مجزا از سایر مذاهب به نام فقه حنبلی داریم که خصوصیت اصلی آن توجه به احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد.

این مذهب فقهی، قرآن و سنت را مبنای اصلی فقه خود به حساب می آورد.بزرگان این فرقه فرقی بین قرآن و سنت قائل نیستند و با کسانی که این دو را از هم جدا دانسته اند و به خاطر یکی دیگری را فدا می کنند، به سختی مخالفت می ورزند. مشخصه عمومی این مکتب فقهی، مخالفت با هر گونه اجتهاد و رأی و نیز استناد مطلق به احادیث می باشد. قول صحابه و فقها نیز می تواند نزد حنابله از حجیت برخوردار باشد.

نزد آنها بعد از قرآن و حدیث و قول صحابه و فقها، موارد دیگری هستند که از اهمیت کمتری نسبت به موارد مذکور برخوردار هستند ولی به طور کل در فقه می شود به آنها استناد کرد که این موارد عبارتند از: قیاس، اجماع، مصالح مرسله و سد الذرائع.

حنبلیه در جایی استفاده از حدیث ضعیف را جایز می شمارد که با قرآن و سنت تعارضی نداشته باشد. از دیگر ویژگیهای فقه آنان که شهرت هم یافته است، سختگیری در امر عبادات و معاملات و طهارت می باشد. یک نمونه از این سختگیریها، واجب بودن مضمضه و استنشاق در وضو می باشد.

شرایط و لوازم مفتی

حنبلیان معتقدند مُفتی باید شرایط زیر را داشته باشد:

• مفتی باید صاحب دانش و صبر و وقار باشد.
• مفتی باید دارای خلوص نیت باشد.
• او باید با مردم و احوال و اوضاع و شرایط زمانه آشنایی کامل داشته باشد.
• عالم به قرآن و سنت و سند احادیث باشد.
• تا حدی از لیاقت و کفایت در فتوا دادن برخوردار باشد که دشمنی مردم را بر علیه خود بر نیانگیزد.

دیدگاه‌های فقهی حنبلی

فقه حنبلی درباره ادله اثبات دعوی چنین است:

• درباره اقرار: حنبلیه معتقد اند که اقرار به لفظ و نوشتن و اشاره از شخص گنگ واقع می شود.
• در مورد سوگند: اگر من چیزی علیه کسی ادعا کنم و برای اثبات حرفم دلیلی نداشته باشم، قاضی طرف مقابل را وادار می کند تا قسم بخورد که آن حرف علیه او صادق نیست.
• شهادت: حنابله معتقدند مواردی که مورد شهادت قرار می گیرد هفت قسم است؛ شهادت به زنا و لواط که باید به وسیله چهار مرد باشد. ادعای فقر که از کسی به شرط شهادت سه مرد قبول می شود. حدودی مانند قذف و شرب خمر و راهزنی که با دو مرد ثابت می شود. مواردی مثل نکاح و طلاق که دو شاهد مرد لازم دارد. جراحاتی که به انسان وارد می شود و یا اینکه به حیوان به شرط وجود قول دامپزشک با شهادت دو شاهد، یا یک مرد و دو زن پذیرفته می شود. مواردی که مردان از آن بی اطلاعند مانند عیوب زنان، شهادت یک زن پذیرفته می شود.
• قرعه: قرعه در نزد این مذهب مانند حکم کردن است و در طلاق و نکاح و آزاد کردن بنده و اموال و تقسیم همبستری بین زوجات و جهت همراه بردن ایشان در سفر و مواردی که مورد نزاع و تخاصم واقع می گردد جاری می شود. احمد حنبل در روایت اسحاق بن ابراهیم و جعفر بن محمد گفته است که قرعه جایز است.

همچنین، فقه حنبلی توجه خاصی به مسائل اجتماعی دارد و احکام فقهی متناسبی را صادر می کند. برای نمونه:

• اگر کسی زمینی را بر فقرا و بینوایان وقف نماید، زکات بر عایدات آن واجب نیست.
• خویشاوندی که نفقه آن بر انسان واجب است، عبارتند از تمام خویشان بی بضاعت که از عهده کار بر نمی آیند و تمام خویشان دور و نزدیک اعم از عصبات و اصول و فروع و صاحبان فرض و ذوی الارحام را از ارث بهره مند می کند.

عقاید دینی و کلامی

به علت اینکه احمد بن حنبل و طرفدارانش از طرفداران مسلک حدیثی هستند، لذا نمی توان آنها را بنیانگذار نظریه ای کلامی دانست و یا اینکه آنها را از مشاهیر کلامی به شمار آورد، لذا هر آنچه در حوزه عقاید به آنها منسوب است حاصل آموزه هایی است که از کتاب و سنت پیدا است.

حنبلیان در باب ایمان، قول و عمل را شرط می دانند. به طور عمومی آنان معتقد به مسلک ارجاء هستند. مثلا در مسأله تکفیر دیدگاهی مانند مرجئه را اظهار می کنند.

در مباحث خداشناسی در شمار صفاتیه می باشند و در این زمینه جهمیه، قدریه، معتزله و طرفداران آنها را مورد سرزنش قرار می دادند. آنها کلام خدا یعنی قرآن را غیر مخلوق می دانند. مسأله رؤیت، برای آنان حق است زیرا در حدیث صحیح از مسأله رؤیت خداوند سخن به میان آمده است.

حنبلیه امروز کمترین پیرو را در میان مذاهب اربعه دارد، البته علمای این فرقه زمینه را به گونه ای فراهم کردند که بستر مناسبی برای رشد افکار سلفی و وهابی شد و فرقه هایی مانند وهابیت، خود را در ریشه به حنابله منتسب می کنند.

منابع

• فقه تطبیقی، سعید منصوری آرانی
• چهار امام اهل سنت و جماعت، محمد رئوف توکلی
• تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری
• الائمة الاربعة، احمد الشر باصی
• تحقیق در تاریخ و فلسفه مذاهب اهل سنت، یوسف فضایی