میرزا ابراهیم دنبلی خویی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (صفحه‌ای جدید حاوی '{<I>منبع اين نوشتار يک سايت است. آن را با نوشته خودتان جايگزين کنيد.</I>} میرزا ابرا...' ایجاد کرد)
 
 
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{<I>منبع اين نوشتار يک سايت است. آن را با نوشته خودتان جايگزين کنيد.</I>}
+
'''«میرزا ابراهیم دُنبلی خویی»''' (۱۲۴۰-۱۳۲۵ ق)، فقیه اصولی و محدّث رجالی [[شیعه]] در قرن چهاردهم قمری و از شاگردان [[شیخ مرتضی انصاری|شيخ انصاری]] بود. علامه خوئی در [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] و [[تفسیر قرآن|تفسير]] و [[حدیث|حديث]] و [[حکمت]] و [[علم کلام|کلام]] و [[منطق]] و [[عرفان]] متبحّر بود و آثار متعددی تألیف نمود. او اهل [[سخاوت]] و جوانمردی بود و قسمت زيادی از ثروت خداداد را در راه خيرات، [[صدقه|صدقات]] جاريه، مصارف دينيه و کمک به مستمندان صرف و [[وقف]] نمود. میرزا ابراهیم خویی سرانجام در جريان آشفتگیهای انقلاب [[مشروطیت|مشروطه]] در ۱۳۲۵ ق، که با شورش و سیطرۀ یاغیان بر منطقۀ خوی همراه بود، در خانه خود به‌ [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسید.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = میرزا ابراهیم دنبلی خویی
 +
||||زادروز = ۱۲۴۰ قمری
 +
|زادگاه = خوی، آذربایجان غربی
 +
|وفات =  ۱۳۲۵ قمری
 +
|مدفن = [[وادی السلام]]، [[نجف]]
 +
|اساتید =  [[شیخ مرتضی انصاری]]، [[سید حسین کوه کمره ای|سید حسین کوه کمره‌ای]]، [[شیخ محمدحسین کاظمینی]]، مهدی آل‌ کاشف‌الغطاء،...
 +
|شاگردان = شیخ عبدالحسین اعلمی، میرزا ابراهیم سلماسی کاظمی، میرزا علیقلی، میر محمود ساجدی،...
 +
|آثار = الأربعون حدیثاً، حاشیه بر رسائل، مأة خبر، الدرّةالنّجفیّه فی شرح نهج‌‌البلاغة الحیدریه، الدّعوات، شرح الشّرایع، ملخّص بحارالانوار، ملخّص المقال فی تحقیق احوال الرجال،...
 +
}}
  
−
میرزا ابراهیم دنبلی خویی
+
==ولادت و خاندان==
 +
ابراهیم دنبلی خویی فرزند حسین در سال ۱۲۴۰ یا ۱۲۴۷ هـ.ق در شهر خوی (استان آذربایجان غربی) متولد شد. پدرش از خان‌های معروف و رجال صاحب نام خوی و مدّتی والی [[خراسان]] بود. او ارادت خاصّی به [[ائمه]] (علیهم‌السّلام) داشت و قسمتی از اموال خود را وقف امور خیریه همچون برپایی مراسم عزاداری [[سیدالشهداء]] (علیه‌السّلام) و دادن [[افطار]] به فقرا در ماه مبارک [[رمضان]] نموده بود.
  
−
سال 1240 هـ . ق<ref> در نقباء البشر، ج1، ص 13 و دائره المعارف تشیع ولادت وی 1247 هـ . ق ذکر شده است. </ref> خانه حسین دنبلی<ref> طایفه دنبل از بزرگ ترنی طوایف آذربایجان و شعبه ای از اکراد می باشد. بزرگان آن طایفه از آغاز سلسله صفویه به بعد، در خوی و اطراف آن، قدرتی به هم رسانیدند. اغلب، حکومت خوی از طرف پادشاهان وقت، به این طایفه، تفویض می شود. (تاریخ خوی، مهدی آقاسی، ص 466). </ref> خویی شاهد حضور فرزندی با افتخار به نام ابراهیم بود، که در شهرستان خوی،<ref> در وجه تسمیه خوی، از لغت کردی، به معنی نمک و نمکزار گرفته شده و علت آن، وجود معادن نمک متعددی بوده که در اطراف شهر وجود داشته است. این شهر دارای قدمتی تاریخی است، که در سفرنامه ها، از قرن ششم میلادی ذکر شده، ولی اهمیت و شهرت این شهر را می توان به پس از جنگ چالدران، که بین شاه اسماعیل صفوی و سلطان سلیم عثمانی در گرفته بود، بیان کرد. شهرستان خوی از شهرهای استان آذربایجان غربی، دارای آب و هوایی معتدل، و دارای سابقه طولانی فرهنگی است، و در زبان ها به دارالمؤمنین، شهرت دارد. خوی دارای حوزه علمیه قدیمی بوده و از این شهر علما و فرهیختگان برجسته ای برخاسته اند، که می توان به حاج میرزا محمد حسن زنوزی خویی، صاحب «ریاض الجنه» متوفا 1223 هـ . ق، سید حبیب الله خویی، صاحب «شرح نهج البلاغه»، مرجع بزرگ عالم تشیع حضرت آیه الله سید ابوالقاسم خویی و نویسنده عالی مقام، دکتر عباس زریاب خویی و دیگران اشاره کرد. ر.ک: مرگ هست و بازگشت نیست، ایرج اخگر، ص 133 و 134 و تاریخ خوی، مهدی آقاسی، ص 6 و 7. </ref> پایه به عرصه وجود نهاد؛ و در کنار پدر و مادری مهربان پرورش یافت. از کودکی عشق و علاقه زیادی برای تحصیل علوم آل محمد ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و قدم گذاردن به حوزه های علمیه از خود نشان می داد.
+
ثقة‌الاسلام تبریزی میرزا ابراهیم را اولین فرد از این خاندان می‌داند که به جرگه علمای دینی پیوسته،<ref>تبریزی، علی‌ بن موسی، مرآة‌الکتب، ج۱، ص۱۰۹.</ref> اما حبیب‌آبادی پدر او را نیز از عالمان دین دانسته‌ است.<ref>حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم‌الآثار، ج‌۴، ص‌۱۳۰۷.</ref> میرزا ابراهیم منسوب به طایفه‌ای از کردها به نام دنبلی است، که خود را از نژاد برمکیان می‌دانستند و از زمان [[صفویه]] در نواحی آذربایجان قدرت و نفوذ یافتند.<ref>مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص‌۴۷.</ref>
  
−
میرزا ابراهیم، در رابطه با تحصیل و ورود خود به حوزه علمیه چنین می نویسد:
+
==تحصیلات و استادان==
  
−
«اگر چه من اقل علما و عملا و اکثر خطا و زللاً هستم، ولی خواستم که خود را در جمله جمیله ایشان منظور بدارم؛ تا اسم من در ذکر اسامی شریفه جلیله، داخل بشود. فاقول؛ رفتم به معلم به سعی و التماس خودم و علوم ادیبه را در بلده خوی، خواندم و خود را در سلک مشتغلین و محصلین قرار دادم؛ و حال آن که من از اهل این مراتب نبودم، الا این که وارد شده «من تشبه بقوم فو منهم»؛ هر کسی خود را به قومی تشبیه کند، پس از ایشان است».<ref> ملخص المقال، ابراهیم دنبلی خویی، ص آخر کتاب؛ علماء معاصرین، محمد علی واعظ خیابانی، ص 91. </ref>  
+
میرزا ابراهیم از دوران کودکی عزمش را جزم نمود تا در حلقه اهل علم قرار گیرد. بنابراین به سوی [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیّه]] روآورد تا درس بیاموزد. میرزا ابراهیم، تحصیلات مقدّماتی حوزه را در شهرستان خوی، و در محضر عالمانی همچون شیخ محمّد نمازی (متوفی ۱۲۵۰ ق)، ملا حسن خویی (امام جمعه خوی، متوفی ۱۲۴۶ ق)، ملا علی خویی (متوفی ۱۲۵۶ ق)، و عدّه‌ای دیگر از بزرگان اهلِ علم سپری نمود.<ref>احمد صدر حاج‌ سيدجوادی، دایرة المعارف تشیّع، ج۷، ص۳۴۴.</ref>
  
−
به سوی حوزه نجف  
+
میرزا ابراهیم دنبلی، مطابق زندگینامه خودنوشتی که در پایان «مُلخّص‌ المقال» آورده‌ است، پس از این‌که مقدمات [[علوم اسلامی]] را در زادگاهش فرا گرفت، حدود بیست‌سالگی (۱۲۶۲ ق) به [[نجف]] رفت و در درس [[شیخ انصاری]] (متوفی ۱۲۸۱ ق) و [[سید حسین کوه کمره ای]] (متوفی ۱۲۹۹ ق) شرکت کرد. دنبل خویی افزون بر شیخ انصاری -که غالب دروس خود را در نجف از محضر او بهره‌مند شد-، از کسانی چون مهدی آل‌ کاشف‌الغطاء (متوفی ۱۲۸۸ ق) و [[شیخ محمدحسین کاظمینی]] (متوفی ۱۳۰۸ ق) [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایت گرفت. <ref>محمد حرزالدین، معارف‌ الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج‌۱، ص‌۳۷.</ref>
  
−
میرزا ابراهیم، مانند سایر شاگردان مکتب جعفری، برای تکمیل تحصیلات خود، در سال 1262 هـ . ق<ref> ایران امروز، اوژن اوبن، ترجمه علی اصغر سعیدی، ص 84؛ تاریخ خوی، محمد امین ریاحی، ص 249. </ref> راهی نجف شد. او در محضر استادانی والامقام تلمذ نمود. و در علوم مختلف به بالاترین مراتب علمی رسید. پس از چندین سال اقامت در نجف و پس از پایان تحصیلات، با اخذ درجه اجتهاد با دستی پر به زادگاهش بازگشت و به ارشاد، تحقیق و تدریس پرداخت.<ref> تاریخ خوی، مهدی آقاسی، ص 464؛ تاریخ خوی، محمد امین ریاحی، ص 249؛ دائره المعارف تشیع، ج7، ص 344. </ref>
+
==تدریس و شاگردان==
 +
میرزا ابراهیم دنبلی پس از چندین سال اقامت در نجف و پس از پایان تحصیلات، با اخذ درجه [[اجتهاد]] به زادگاهش خوی بازگشت و به ارشاد، تحقیق و تدریس پرداخت.
  
−
استادان
+
برخی از شاگردان او عبارتند از:
 +
*شیخ عبدالحسین بن محمّد اعلمی (۱۲۹۰-۱۳۷۰ ق): وی تحصیلات اولیه را، در شهرستان خوی، از حاج میرزا ابراهیم دنبلی، بهره‌مند و با تشویق استاد خود، راهی نجف اشرف گردید. آقای اعلمی نقل می‌کند: ما در طلیعه صبح در جلسه استاد حاضر می‌شدیم در حالی که هنوز آفتاب نزده بود و در روشنایی چراغ از فرمایشات استاد بهره می‌بردیم.<ref>آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۱۰.</ref> از آثار علمی وی می‌توان به کتاب‌های «کلمة سواء» در مورد [[توحید]] و کتاب «اقامة الحجة فی ازالة الشّبهه» در ردّ [[غلو|غلات]] و [[بهائیت|بهائیّت]] (به زبان فارسی) اشاره کرد.
 +
*میرزا ابراهیم سلماسی کاظمی (۱۲۷۴-۱۳۴۲ ق)؛ که دارای اجازه روایی از شیخ ابراهیم دنبلی است.
 +
*میرزا علیقلی.
 +
*حاجی میر محمود ساجدی.
  
−
1. شیخ مرتضی انصاری
+
==آثار و تألیفات==
  
−
2. سید حسین بن محمد کوه کمری.  
+
با این‌که میرزا ابراهیم فردی آذری زبان بوده، امّا همه آثار خود را به زبان عربی نگاشته است. برخی آثار برجای مانده از وی عبارتند از:
  
−
دعای مستجاب
+
*الأربعون حدیثاً (تألیف در ۱۲۷۴)، وی در این اثر به چهل [[حدیث]] در مسائل اخلاقی، عقیدتی و فقهی با شرح لازم همراه با بررسی [[سند حدیث|سند]] و متن آنها پرداخته است. در آخر این کتاب [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایت خودش را از دو استاد خود بیان می‌کند.
  
−
در حالات حاج میرزا ابراهیم آورده اند زمانی که برای اداء فریضه حج، عازم مکه مکرمه شد؛ استار کعبه را گرفته از خدا سه حاجت خواسته بود. اول این که: خدایا! مرا در هیچ جهت محتاج دیگران نکن. گویند: حتی در طبابت نیز به دیگران محتاج نبود. دوم: خدایا! به من اولاد صالح عطاء کن و اگر صلاح نیست، بدون اولاد بمانم. سوم: مرگم را، شهادت در راه خودت قرار بده! هر سه دعای وی به اجابت رسید؛ او تا آخر عمر صاحب فرزند نشد و به هیچ کسی، محتاج نبود و با شهادت از دنیا رفت.<ref> کرامات و حکایاتی پند آموز، حسن بصیری، ص 30. </ref>
+
*جُنگ، کتاب جُنگ در موضوعات متفرقه فقهی، اصولی، ادبی و عقیدتی نوشته شده است.
  
−
سجایای اخلاقی
+
*حاشیه بر [[فرائد الاصول]] (رسائل) [[شیخ انصاری]].
  
−
این عالم نامدار، از نوابغ روزگار و دارای صفات حمیده و اوصاف کثیره است. او از نظر اخلاق پیشوای صاحبان اخلاق و در جود و کرم، انفاق در راه خدا، و تواضع و پرهیزکاری یگانه روزگار بود. عالمی عابد، زاهدی متقی بود. شجاع بود و در گفتن حرف حق؛ از هیچ مقامی پروا نداشت. همه ساله تمام فقیران شهر را بلکه تمام اهل شهر را بدون استثناء اطعام می کرد و در ماه مبارک رمضان، به نوبت؛ به هر یک از پیش نماز های شهر، اقتدا می نمود. به کسانی که ورشکست می شدند، کمک می کرد و هر که نیاز به سرمایه داشت، برایش سرمایه فراهم می نمود. هنگام صحبت کلمه من را، هرگز به زبان نیاورده؛ همواره از کلمه ما استفاده می کرد. از نظر مراعات آداب در اوج قرار داشت. علاقه شدیدی به ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ داشت. در میان عالمان، معروف بود و کثیر الزیاره. هم ریاست مذهبی را بر عهده داشت و هم از توانگر ترین مردم شهر خوی بود. ثروت زیادی را، از راه ارث، تجارت و کشاورزی در دست داشت؛ اما مقدار ناچیزی را به مصرف شخصی و بقیه را در راه خیر و رضای خدا مصرف می کرد. هیچ فقیری از در خانه اش، دست خالی بر نمی گشت و در کارهای روزمره خود، دارای نظم بود.<ref> علماء معاصرین، ص 91؛ تاریخ خوی، ص 466؛ کرامات و حکایات پند آموز، ص 28 ـ 30. </ref>
+
*مأة خبر؛ این کتاب حاوی صد حدیث یا بیشتر در موضوعات اخلاقی است.  
  
−
سفیر فرانسه در خوی
+
*الدرّة النّجفیّه فی شرح نهج‌ البلاغة الحیدریه (تألیف ۱۲۹۱)؛ در دو قسمت تنظیم و نگارش یافته، قسمت اوّل، شرح حال و فضائل و [[امامت]] حضرت [[امیرالمؤمنین]] (علیه‌السّلام). و قسمت دوم، شرح مختصر «[[نهج البلاغه]]» است. حاج میرزا ابراهیم در مقدمه کتاب خود، در علّت نامگذاری این اثر می‌نویسد: چون آن را در نجف نوشتم لذا نامش را الدُرّة النّجفیه گذاشتم. و در علّت نگارش آن می‌گوید: دیدم اکثر شرح‌ها، یا مبسوط است و یا جامع نیستند، لذا اراده کردم شرحی مختصر، برای فهم خودم، بر نهج البلاغه بنویسم. بنابراین از اطناب طولانی و ملال‌آور و اختصار مُخل احتراز کردم.
  
−
اوژن اوبن (1863 م)، سفیر فرانسه در ایران، در دیداری که از شهرستان خوی داشته مشاهده خود را از شیخ ابراهیم خویی چنین بیان می کند:
+
*الدّعوات؛ این کتاب به ادعیه و اذکار مأثوره پرداخته است.
  
−
«مجتهد بزرگ شهر، حاجی میرزا ابراهیم آقا، از احترام فوق العاده عموم مردم برخوردار است. خانه اش کوچک است و تنها یکی از اطاق های آن که با فرش مفروش شده پنجره اش به حیات کوچکی باز می شود. در آستانه در، طبق رسمی قدیمی، محجر چوبی گذاشته اند؛ یعنی در این جا باید کفش ها را از پا درآورد. مرد محترم کهنسال، نزدیک پنجره اطاق، در میان تعداد بیشماری کتاب، در موضوعات فقه اسلامی و پرورنده هایی که برای اتخاذ تصمیم و صدور رأی به حضور وی آورده اند، نشسته است و به پای کسی بلند نمی شود. او عینک می زند. عمامه بزرگ سفیدی بر سر دارد و ریشش را با حنا رنگ می کند. بعد از ادامه تحصیل در نجف و کسب فیض از محضر استادان بزرگ، به شهر خود بازگشته است، تا دین و عدالت را در میان همشهریان خود گسترش دهد. با آن که از راه علم و تقوا به ثروت رسیده است؛ ولی خود، با قناعت زندگی می کند و بیشتر درآمد حاصل املاک اش را، صرف احسان و صدقه می کند.  
+
*رسالة فی الاصول؛ رساله‌ای است در [[اصول فقه]].
  
−
به موجب وصیتش، بعد از درگذشت وی، همه دارایی اش وقف امام سوم است. عده ای که به دیدار و زیارت وی می آیند، قابل شمارش نیست. او چندین بار به زیارت مکه نایل شده، و با وجود کبرسن، حداقل در سال یکبار، به شهرهای کربلا و مشهد مشرف می شود. اهالی خوی، هنگامی که او را می بینند، با چنین علو و مقام، چون یک فرد عادی، کفش ها زیر بغل، در مسجدی مشغول دعا خواندن است، سخت به هیجان می آیند.»<ref> ایران امروز، ص 84 و 85. </ref>
+
*شرح الشّرایع؛ شرحی بر کتاب «[[شرایع الاسلام]]» [[محقق حلی]] در فقه.
  
−
آثار برجای مانده از وی اشاره می کنیم:
+
*ملخّص بحارالانوار؛ این کتاب خلاصه جلد هفتم «[[بحارالانوار]]» [[علامه مجلسی]] در موضوع امامت می‌باشد که در سال ۱۲۸۵ هـ. ق. تالیف شده است. حاج میرزا ابراهیم، در این کتاب روایات تکراری را حذف کرده و جایی که نیاز به شرح و بسط داشته، به شرح پرداخته است.
  
−
1. الاربعون حدیثا<ref> چهل حدیث، عربی. </ref>
+
*ملخّص المقال فی تحقیق احوال الرجال (تألیف ۱۲۷۷)؛ در کتاب ملخّص المقال، ابتدا فائده‌های [[علم رجال]] و سپس موضوعات رجالی همچون: ثقات، حسان، موثقین، ضعفا و مجاهیل و در آخر در [[کنیه]] و القاب رجالی مطرح شده است.  
  
−
وی در این اثر به چهل حدیث در مسائل اخلاقی، عقیدتی و فقهی با شرح لازم پرداخته است.
+
==در نگاه دیگران==
  
−
2. جنگ
+
*[[علامه امینی]]، صاحب کتاب «[[الغدیر]]» درباره وی می‌فرماید: «او در طلیعه علمای ژرف بین و متبحّر قرار داشت، و از شخصیّت‌هایی بود که در همه رشته‌های علمی زبردست و ماهر بود، از [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] و [[حدیث]] گرفته تا عقیده‌شناسی، [[فلسفه]]، [[عرفان]] و [[رجال]]. در اخلاق، سرمشق و نمونه بود و مقتدا به شمار می‌رفت. در هر یک از علوم استادی بی‌نظیر و پهلوانی دلیر بود... او به راه خدا و راه دینداری و شرف و خدمات خردمندانه اش شهید راه حق گردید و از کشته شدن او مصیبت سهمگین به پیکر اسلام و مسلمین وارد شد که جگر خداپرستان را خون نمود و در دژ دین شکاف انداخت.»<ref>علامه امینی، شهیدان راه فضیلت، ترجمه جلال‌الدّین فارسی، ص۵۰۶.</ref>
  
−
این کتاب در موضوعات متفرقه فقهی، اصولی، ادبی و عقیدتی نوشته شده است.  
+
*[[محمدعلی مدرس تبریزی]]، صاحب «[[ریحانة الادب]]» درباره وی می‌فرماید: «از اکابر علمای [[امامیه]] اوائل قرن حاضر (چهاردهم) می‌باشد، که عابد، زاهد، متّقی، جامع معقول و منقول، در هر یک از فقه و اصول و حدیث و رجال و کلام و حکمت و اخلاق و عرفان و دیگر علوم متداوله متبحّر، مقتدای افاضل عصر خود.»<ref>مدرّس تبریزی، محمّدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۹۴.</ref>
  
−
3. حاشیه علی فرائد الاصول
+
*[[شیخ عباس قمی]]، صاحب «[[مفاتیح الجنان]]» درباره وی می‌فرماید: «عالم فاضلِ کامل از شاگردان محقّق انصاری بود.»<ref>شیخ عبّاس قمی، فوائد الرضویه، ص۶.</ref>
  
−
این کتاب به زبان عربی، حاشیه ای است به فرائد الاصول شیخ مرتضی انصاری.  
+
*محمّد حرزالدّین، صاحب «معارف الرجال» درباره وی می‌فرماید: «یعدّ من العلماء الاعلام و الفقهاء العظام ثقة، عدل ورع، امر بالمعروف و نهی عن المنکر.»<ref>محمّد حرزالدّین، معارف الرجال، ج۱، ص۳۶.</ref>
  
−
4. مأه خبر
+
*اوژن اوبن (۱۸۶۳ م)، سفیر فرانسه در [[ایران]]، در دیداری که از شهرستان خوی داشته، مشاهده خود را از شیخ ابراهیم خویی چنین بیان می‌کند: «مجتهد بزرگ شهر، حاجی میرزا ابراهیم آقا، از احترام فوق‌العاده عموم مردم برخوردار است... مرد محترم کهنسال، نزدیک پنجره اطاق، در میان تعداد بیشماری کتاب، در موضوعات فقه اسلامی و پرونده‌هایی که برای اتخاذ تصمیم و صدور رای به حضور وی آورده‌اند، نشسته است... بعد از ادامه تحصیل در [[نجف]] و کسب فیض از محضر استادان بزرگ، به شهر خود بازگشته است، تا دین و عدالت را در میان همشهریان خود گسترش دهد. با آن‌که از راه علم و تقوا به ثروت رسیده است، ولی خود با [[قناعت]] زندگی می‌کند و بیشتر درآمد حاصل املاک‌اش را، صرف احسان و [[صدقه]] می‌کند... عدّه‌ای که به دیدار و زیارت وی می‌آیند، قابل شمارش نیست. او چندین‌بار به زیارت [[مکه]] نایل شده، و با وجود کبر سن، حداقل در سال یکبار، به شهرهای [[کربلا]] و [[مشهد]] مشرّف می‌شود. اهالی خوی، هنگامی که او را می‌بینند، با چنین علو و مقام، چون یک فرد عادی، کفش‌ها زیر بغل، در مسجدی مشغول دعا خواندن است، سخت به هیجان می‌آیند.»<ref>اوژن اوبن، ایران امروز، ص۸۴-۸۵.</ref>
 +
==ویژگی‌های اخلاقی==
 +
میرزا ابراهیم دنبلی خویی، از نوابغ روزگار و دارای صفات حمیده و اوصاف کثیره است. او از نظر [[اخلاق]] پیشوای صاحبان اخلاق و در جود و کرم، [[انفاق]] در راه خدا، [[تواضع]] و [[تقوا]] یگانه روزگار بود. عالمی عابد، زاهدی متّقی بود. شجاع بود و در گفتن حرف حقّ از هیچ مقامی پروا نداشت. میرزا ابراهیم در کارهایش [[نظم]] خاصّی داشت؛ به [[غسل]] جمعه اهتمام می‌ورزید.
  
−
این کتاب حاوی صد حدیث یا بیشتر در موضوعات اخلاقی است.  
+
همه ساله تمام فقیران شهر را بلکه تمام اهل شهر را بدون استثناء [[اطعام]] می‌کرد و در ماه مبارک [[رمضان]]، به نوبت به هر یک از پیش نمازهای شهر، اقتدا می‌نمود. به کسانی که ورشکست می‌شدند، کمک می‌کرد و هر که نیاز به سرمایه داشت، برایش سرمایه فراهم می‌نمود. هیچ فقیری از در خانه‌اش، دست خالی برنمی‌گشت.
  
−
5. الدره النجفیه
+
هنگام صحبت کلمه «من» را هرگز به زبان نیاورده، همواره از کلمه ما استفاده می‌کرد. از نظر مراعات آداب در اوج قرار داشت. علاقه شدیدی به [[ائمه اطهار]] (علیهم‌السّلام) داشت. در میان عالمان، معروف به کثیر الزیاره بود. هم ریاست مذهبی را بر عهده داشت و هم از توانگرترین مردم شهر خوی بود.
 +
ثروت زیادی را، از راه [[ارث]]، تجارت و کشاورزی در دست داشت، امّا مقدار ناچیزی را به مصرف شخصی و بقیه را در راه خیر و رضای خدا مصرف می‌کرد.<ref>واعظ خیابانی، محمّدعلی، علماء معاصرین، ص۹۱.</ref> ایشان به تبعیت از ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام)، تمام اموال خود را در راه خدا [[وقف]] نمود.  
  
−
این اثر عربی در دو قسمت تنظیم و نگارش یافته قسمت اول، شرح حال و فضائل و امامت حضرت امیر المومنین علی ـ علیه السلام ـ، و قسمت دوم، شرح مختصر نهج البلاغه است.  
+
در حالات حاج میرزا ابراهیم آورده‌اند: زمانی که برای اداء فریضه [[حج]] عازم [[مکه]] مکرّمه شد، پرده های [[کعبه]] را گرفته و از خدا سه حاجت خواسته بود؛ اوّل این که: خدایا! مرا در هیچ جهت محتاج دیگران نکن. دوم: خدایا! به من اولاد صالح عطاء کن و اگر صلاح نیست، بدون اولاد بمانم. سوم: مرگم را، [[شهادت در راه خدا|شهادت]] در راه خودت قرار بده! هر سه دعای وی به اجابت رسید؛ او تا آخر عمر صاحب فرزند نشد و به هیچ کسی، محتاج نبود و با شهادت از دنیا رفت.<ref>حسن بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۳۰.</ref>
  
−
6. الدعوات
+
==فعالیت‌های اجتماعی==
 +
'''وقف اموال:'''
  
−
7. رساله فی الاصول
+
گفته‌اند آیت الله دنبلی خویی همه ثروت و منابع املاک خود را [[وقف]] کارهای خیر و تنها پنج‌درصد از درآمدش را صرفِ خانواده‌اش می‌کرد.<ref>آقا بزرگ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعه: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۱، ص‌۱۳.</ref> او موقوفات خود را به صورت کتابچه‌ای ـ در بیست و هشت صفحه با یک مقدمه و سه باب و چند فصل ـ تنظیم و به امضای علمای معروف آن زمان و میرزا محمّدعلی ـ ولیعهد حکومت وقت ـ رساند. در مقدّمه وقفنامه، درباره بی‌اعتباری دنیا و مصرف اموال در راه خدا چنین آورده است: «بر ضمائر صافیه اولی الالباب و قلوب راکیه ارباب بصیرت، مخفی و مستور نیست که هر آفریده را‌ اندیشه بقای جاودانی محض خیال و بنی نوع انسان را در این سرای فانی، ثبات و قرار فرض محال است.»
 +
در جایی دیگر می‌فرماید: «مالی که برای آدمی ابد الآباد دست‌گیر باشد، همان که در راه خدا و در وجوه برّ و [[احسان]] مصروف و در صدقه جاریه مبذول شود.»
 +
باب اوّل، در بیان موقوفات، در چهار فصل نوشته شده است. فصلی در بیان اموال، فصلی در محلّ و مصرف منافع موقوفات و فصلی در متولّی و مباشر موقوفات و شرایط آن.
 +
از محورهای مهمّ وقفنامه، این است که، تولیت آن را به عهده علمای معروف و مورد وثوق شهر گذاشته تا منافع آن را ضبط و در جاهایی که مورد نظرِ واقف است، مصرف نمایند.
  
−
8. شرح الشرایع
+
'''احداث اماکن خیریه:'''
  
−
9. ملخص بحار الانوار
+
از دیگر آثار اجتماعی آیت الله میرزا ابراهیم خویی، می‌توان به [[حسینیه]] منسوب به ایشان اشاره کرد. این مکان در گذشته منزل مسکونی وی بود، که بنا بر وصیّتش به حسینیه تبدیل شده است. حسینیه یاد شده هم‌اکنون در مرکز شهر قرار دارد و در ایّام سوگواری و روزهای جمعه و وفیات [[ائمه]] (علیهم‌السّلام) در آن مراسم مذهبی برگزار می‌گردد. همچنین [[وقف]] یک قطعه قبرستان، ساخت یک باب غسالخانه و سه پل بزرگ و احداث قنات‌های آبی و حمام نیز، از امور خیریه‌ای است که به دست آن عالم بزرگوار صورت گرفته است.<ref>حسن بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۳۰.</ref>
  
−
10. ملخص المقال فی تحقیق احوال الرجال
+
'''مدیریت قحطی در عراق:'''
  
−
شاگردان
+
در دوران میرزای خویی، در [[عراق]]، قحطی و گرانی رخ داد، که مردم عراق سخت در مضیقه بودند. شیخ ابراهیم، خودش به تنهایی از شهرستان خوی، با دست پر عازم عراق شد و مهمان نماینده خود در [[بغداد]] گردید. تمامی نانواهای بغداد را دعوت نمود و به آن‌ها گفت: «هرکسی به نوبه خود، مقدار پخت و میزان درآمدش را بگوید، تا صورت‌برداری شده و از فردا نان به رُبع قیمت فروخته شود.
 +
در آخر هفته هم کسر بودجه خود را از این صاحبخانه دریافت نمایید.» با انتشار خبر پایین آمدن قیمت نان در بین مردم مضطرب بغداد، غوغایی در عراق برپا شد و در مدّت چند روز، نرخ گندم خود به خود پایین آمد، درب انبارها باز و گندم در دسترس مردم قرار گرفت. مردم از مضیقه درآمده و آسایش به میان مردم بازگشت. حکومت عراق که آن زمان به دولت عثمانی وابسته بود، به حکومت مرکزی گزارش داد. از شیخ تقدیر به عمل آمد و زمانی که از [[عتبات عالیات]] به شهر خود بازمی‌گشت، مردم تجلیل فوق‌العاده‌ای از وی به عمل آوردند.<ref>حسن بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۲۹.</ref>
  
−
1. شیخ عبدالحسین بن محمد اعلمی (1290 ـ 1370 هـ . ق)
+
'''تثبیت بازار:'''
  
−
2. حاجی میر محمود ساجدی.  
+
میرزا ابراهیم که مردی ثروتمند بود، همه روزه مقداری گندم برای فروش به بازار عرضه می‌کرد. چند روز گذشت امّا از پول گندم‌ها خبری نشد، وقتی علّت تاخیر را جویا شد به او گفتند: بازار گرم و زمینه گرانی قیمت‌ها فراهم است، به همین دلیل فروش گندم را متوقف کرده‌ایم. ایشان در جواب گفتند:
 +
سخت در اشتباه هستید! مقصود ما تکثیر ثروت نیست! بلکه می‌خواهیم قیمت گندم و بازار تثبیت گردد. از فردا دو برابر همیشه گندم عرضه کنید و به قیمت قبلی به فروش برسانید.<ref>بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۱۶۱.</ref>
  
−
3. میرزا علی قلی.
+
==شهادت==
 +
'''بحران مشروطه در ایران:'''
  
−
4. میرزا ابراهیم سلماسی (1274 ـ 1342)
+
آغاز سال ۱۳۲۴ هـ. ق. مصادف با بحران نهضت [[مشروطیت|مشروطه]] در [[ایران]] بود. در این نهضت، بر اثر استبداد قاجاری، اکثر شهرهای کشور، به رهبری روحانیت به اعتراض برخاستند. در اثر فشار مردم، فرمان مشروطیت به امضای [[مظفرالدین شاه قاجار]] رسید. در شوّال ۱۳۲۴ هـ. ق. نخستین دوره انتخابات مجلس شورای ملّی، تشکیل و قانون اساسی مشروطیت، در پنجاه مادّه، از تصویب مجلس گذشت و به امضای شاه و ولیعهد رسید. پس از امضا، مظفرالدین شاه، درگذشت. محمّدعلی میرزا، جای او را گرفت و به مخالفت با نهضت مشروطه برخاست. وی مجلس را به توپ بست، و بعد، آن را منحل کرد. با انحلال مجلس، سلطنت استبدادی مجدداً بازگشت، که دوره «استبداد صغیر» نام گرفت. ولی طولی نکشید که محمّدعلی شاه، در اثر فشار مردم از حکومت خلع شد. عاقبت، نهضت مشروطه از مسیر اصلی که عبارت از حکومت قرآن در کشور بود، منحرف شد از این‌رو روحانیت نیز خود را کنار کشید.
  
−
از منظر دیگران
+
شهر خوی، از شهرهایی بود که دلبستگی شدیدی به نهضت [[مشروطیت|مشروطه]] داشت. در آغاز، کار مشروطه‌خواهی در خوی به سمت مردان معتدل و میانه‌رو و خیراندیش بود. با ورود مجاهدان قفقاز، تمایلات آرام مشروطه‌خواهی در خوی، رنگ انقلابی گرفت. میرزا جعفر زنجانی، به اتّفاق شش تن از خویی‌های مقیم قفقاز که در آن‌جا به حرکت‌های انقلابی پیوسته بودند، وارد خوی شده و مردم را به قیام ترغیب کردند. همزمان با جریان مشروطه، جنگ خوی و ماکو که سیاست محمّدعلی شاه بود ـ با شوراندن عشایر و ایجاد قتل و غارت در روستاها و اطراف شهرها، مردم را از مشروطه روگردان می‌کرد ـ آغاز شد. برای اجرای آن نقشه شوم، به تحریک سردار ماکو، کردها برای غارت، به روستاهای شمال خوی تاختند. خوی و ماکو رویاروی هم قرار گرفتند. خوی، مشروطه‌خواه و ماکو طرفدار استبداد بود. در جنگی که در ۴ شعبان ۱۳۲۵ هـ. ق. در سکمن آباد خوی روی داد، مجاهدین، از مستبدین شکست خوردند. عدّه‌ای کشته و اسیر شدند، از جمله اسیران، میرزا جعفر زنجانی، رهبر مجاهدین بود، که بعد از چند روز اسارت او را کشتند. مجاهدین با این شکستِ سخت به سمتِ خوی عقب‌نشینی کردند. خوف و هراس شهر را فرا گرفت.<ref>محمّدامین ریاحی، تاریخ خوی، ص۴۳۸-۴۳۹.</ref>
  
−
برای آشنایی بیشتر با فرزانه نامدار، حاج میرزا ابراهیم خویی، به دیدگاه چند تن از دانشمندان بسنده می کنیم:
+
در این میان، مردم از آیت‌الله میرزا ابراهیم دنبلی خویی، که دارای جایگاه مذهبی، سیاسی و مردمی بود، انتظار پیوستن به مشروطه‌خواهان را داشتند. بر خلاف انتظار آن دسته از مردم، این عالم ربّانی، با اختیار رویۀ بی‌طرفی، به کارگشایی امور شرعی می‌پرداخت. مجاهدین به تلافی شکست خودشان در سکمن آباد و کشته شدن میرزا جعفر زنجانی، ناراحت شده، می‌خواستند دست به کشتار مخالفان مشروطه یا کسانی که به این صفت شناخته می‌شدند، بزنند. در این گیر و دار، یکی از مجاهدین افراطی، در ۶ [[شعبان]] ۱۳۲۵ ق. (۱۲۸۶ ش) در شهرستان خوی، شیخ ابراهیم دنبلی خویی را به همراه آقا ضیا، خواهرزاده وی، در منزل شیخ به ضرب گلوله بدون هیچ گناهی به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رساند.<ref>محمّدامین ریاحی، تاریخ خوی، ص۲۵۰.</ref>
−
 
+
[[پرونده:دنبلی خویی.jpg|بندانگشتی|آرامگاه میرزا ابراهیم دنبلی خویی در وادی‌السلام]]
−
1. علامه امینی، صاحب کتاب «الغدیر» درباره وی می فرماید:
+
با توجّه به اوضاع نابسامان آن روز که بر شهر خوی حاکم بود، جنازه آن مرد بزرگ، [[تشییع جنازه|تشییع]] نشد، بلکه [[نماز میت]] توسط [[سید علی اکبر خویی]] (پدر آیت‌الله [[سید ابوالقاسم خویی]]) بر جنازه ایشان اقامه شد و در [[حسینیه]] میرزا ابراهیم آقا که به نام این مرحوم نام‌گذاری شده و توسط وی ساخته شده بود، مدفون گردید.
−
 
+
پس از گذشت چهار سال، هنگامی که خواستند جسم شریفش را بنا بر وصیّتش به [[نجف]] منتقل کنند، آن را در کمال حیرت سالم یافتند، به طوری که مامورین مرزی [[عراق]]، مانع ورود جنازه شده. گفتند: ما اجازه ورود جنازه تازه فوت شده را نداریم! با دادن مبلغی پول به مامورین، جسم شریفش در مقبره‌ای در [[وادی السلام]] نجف، کنار بقعه علی بن میرزا خلیل تهرانی، که خود قبلاً آماده کرده بود، مدفون گردید.<ref>عبدالحسین امینی، شهداء الفضیله، ج۱، ص‌۳۴۵ـ۳۴۷.</ref>
−
«او در طلیعه علمای ژرف بین و متبحر قرار داشت، و از شخصیت هایی بود که در همه رشته های علمی زبر دست و ماهر بود، از فقه و اصول و حدیث گرفته تا عقیده شناسی، فلسفه، عرفان و رجال. در اخلاق، سرمشق و نمونه بود و مقتدا به شمار می رفت. در هر یکی از علوم استادی بی نظیر و پهلوانی دلیر بود.»<ref> شهیدان راه فضیلت، ص 506. </ref>
+
==پانویس==
−
 
+
{{پانویس}}
−
گفتنی ها
+
==منابع==
−
 
+
*[https://rch.ac.ir/article/Details/11431 "دنبلی خویی میرزا ابراهیم"، دانشنامه جهان اسلام].
−
در حالات شیخ شهید، داستان های آموزنده ای نقل شده است، که ما به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم:
+
*[https://hawzah.net/fa/Mostabser/View/63290/%D8%AF%D9%8F%D9%86%D9%92%D8%A8%D9%8E%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D9%88%DB%8C%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85 "میرزا ابراهیم دنبلی خویی"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه].
−
 
+
*[http://nbo.ir/%d8%ac%d8%ba%d8%b1%d8%a7%d9%81%db%8c%d8%a7%db%8c%db%8c/%d8%a7%db%8c%d8%b1%d8%a7%d9%86/%d8%a2%d8%b0%d8%b1%d8%a8%d8%a7%db%8c%d8%ac%d8%a7%d9%86-%d8%ba%d8%b1%d8%a8%db%8c/%d8%a7%d8%a8%d8%b1%d8%a7%d9%87%db%8c%d9%85-%d8%af%d9%86%d8%a8%d9%84%db%8c-%d9%85%db%8c%d8%b1%d8%b2%d8%a7-%d8%a7%d8%a8%d8%b1%d8%a7%d9%87%db%8c%d9%85-%d8%af%d9%86%d8%a8%d9%84%db%8c__a-330-254-265-173.aspx#_ftn25 "ابراهیم دنبلی"، فرهیختگان تمدن شیعی].
−
قحطی در عراق
+
[[رده:علمای قرن چهاردهم]][[رده:علماء شیعه]][[رده:فقیهان]][[رده:محدثان]][[رده:شارحان نهج البلاغه]]
−
 
+
[[رده:علمای شهید]][[رده:مدفونین در وادی السلام]]
−
در دوران شیخ، در عراق، قحطی و گرانی رخ داد، که مردم عراق سخت در مضیقه بودند. شیخ ابراهیم، خودش به تنهایی از شهرستان خوی، با دست پر عازم عراق شد و مهمان نماینده خود در بغداد گردید. تمامی نانواهای بغداد را دعوت نمود و به آن ها گفت:
 
−
 
 
−
«هر کسی به نوبه خود، مقدار پخت و میزان درآمدش را بگوید، تا صورت برداری شده و از فردا نان به ربع قیمت فروخته شود. در آخر هفته هم کسر بودجه خود را از این صاحبخانه دریافت نمایید.»
 
−
 
 
−
با انتشار خبر پایین آمدن قیمت نان در بین مردم وحشت زده و مضطرب بغداد، غوغایی در عراق برپا شد و در مدت چند روز، نرخ گندم خود به خود پایین آمد، درب انبارها باز و گندم در دسترس مردم قرار گرفت. مردم از مضیقه درآمده و آسایش به میان مردم بازگشت. حکومت عراق که آن زمان به دولت عثمانی وابسته بود، به حکومت مرکزی گزارش داد. از شیخ تقدیر به عمل آمد و زمانی که از عتبات به شهر خود باز می گشت، مردم تجلیل فوق العاده ای از وی به عمل آوردند.<ref> کرامات و حکایات پند آموز، ص 29. </ref>
 
−
 
 
−
از شیخ عبدالحسین اعلمی، شاگرد حاج میرزا ابراهیم دنبلی خویی، نقل شده است:
 
−
 
 
−
وقتی خبر شهادت شیخ ابراهیم به نجف رسید، عرب ها به قدری ناراحت و عصبانی بودند که می خواستند ایرانی ها را بکشند و ما مدتی در منازل خود مخفیانه به سر می بردیم. عرب ها می گفتند: آخر، آدم چنین کسی را می کشد!<ref> همان، ص 31 و 32. </ref>
 
−
 
 
−
تثبیت بازار
 
−
 
 
−
وی که مردی ثروتمند بود؛ همه روزه مقداری گندم برای فروش به بازار عرضه می کرد. چند روزگذشت اما از پول گندم ها خبری نشد، وقتی علت تأخیر را جویا شد به او گفتند: بازار گرم و زمینه گرانی قیمت ها فراهم است به همین دلیل فروش گندم را متوقف کرده ایم. ایشان در جواب گفتند:
 
−
 
 
−
سخت در اشتباه هستید! مقصود ما تکثیر ثروت نیست! بلکه می خواهیم قیمت گندم و بازار تثبت گردد. از فردا دو برابر همیشه گندم عرضه کنید و به قیمت قبلی به فروش برسانید!<ref> همان، ص 161. </ref>
 
−
 
 
−
اهتمام به غسل جمعه
 
−
 
 
−
وی در کارهایش نظم خاصی داشت. به غسل جمعه اهتمام می ورزید. جمعه ها، یک ساعت به ظهر مانده، برای انجام غسل جمعه آماده می شد. روزی از روی تصادف حاکم شهر، برای انجام کاری وارد شد، وی فرمود: چون بدون اطلاع قبلی بوده، بفرمایید بنشینید تا من غسل جمعه را انجام داده، برگردم.<ref> همان، ص 394. </ref>
 
−
 
 
−
آرایشگر
 
−
 
 
−
در یکی از روزها متوجه شد آرایشگر خیلی کم حوصله است، سبب را جویا شد. آرایشگر گفت: قربانت گردم! تو آقا و سرور یک ملت و ولایتی. اما به اندازه یک شخص عادی و فقیر مزد پرداخت می کنی! چه کار کنم! ایشان در جواب فرمود: من بدعت نمی گزارم تا مزد آرایشگری را بالا ببرم. اگر نیاز داشتی، برای شما خوراکی می فرستم.<ref> همان، ص 255. </ref>
 
−
 
 
−
شهادت
 
−
 
 
−
در این میان، مردم از آیه الله میرزا ابراهیم دنبلی خویی، که دارای جایگاه مذهبی، سیاسی و مردمی بود، انتظار پیوستن به مشروطه خواهان را داشتند. بر خلاف انتظار آن دسته از مردم، این عالم ربانی، با اختیار رویه بی طرفی، به کارگشایی امور شرعی می پرداخت. مجاهدین به تلافی شکست خودشان در سکمن آباد و کشته شدن میرزا جعفر زنجانی، ناراحت شده، می خواستند دست به کشتار مخالفان مشروطه یا کسانی که به این صفت شناخته می شدند، بزنند. در این گیر و دار، مرتضی نامی، از مجاهدین افراطی، در 6 شعبان 1325 هـ . ق در شهرستان خوی، شیخ ابراهیم دنبلی خویی را به همراه آقا ضیا، خواهر زاده وی، در منزل شیخ به ضرب گلوله به شهادت رساند.<ref> ایران امروز، ص 84؛ تاریخ خوی، مهدی آقاسی، ص 4666؛ تاریخ خوی، محمد امین ریاحی، ص 250 و 449. </ref>  
 
−
 
 
−
آری! شیخ، بدون هیچ گناهی به دست یک نابخرد، به شهادت رسید!
 
−
 
 
−
پس از شهادت
 
−
 
 
−
با توجه به اوضاع نابسامان آن روز، که بر شهر خوی حاکم بود، جنازه آن مرد بزرگ، تشییع نشد؛ بلکه نماز توسط آقا سید علی اکبر موسوی خویی،<ref> سید علی اکبر موسوی خویی در سال 1285 هـ . ق در خوی متولد و در سال 1307 هـ . ق به نجف اشرف رفت. بعد از تحصیلات مجدداً به شهر خود بازگشت، و در سال 1371 هـ . ق برای زیارت راهی عتبات شد و در آن آن جا دار فانی را وداع و بعد از اقامه نماز توسط آقا بزرگ تهرانی در صحن علی ـ علیه السلام ـ مدفون گردید. (سیمای خوی، ص 168). </ref> پدر مرحوم آیه الله سید ابوالقاسم خویی بر جنازه ایشان اقامه شد و در حسینیه میرزا ابراهیم آقا که به نام این مرحوم نامگذاری شده و توسط وی ساخته شده بود، مدفون گردید. پس از گذشت چهار سال، هنگامی که خواستند جسم شریفش را بنا بر وصیتش، به نجف منتقل کنند، در کمال حیرت سالم یافتند؛ به طوری که مأمورین مرزی عراق، مانع ورود جنازه شده. گفتند: ما اجازه ورود جنازه تازه فوت شده را نداریم! با دادن مبلغی پول به مأمورین جسم شریفش در مقبره ای در وادی السلام نجف، کنار بقعه علی بن میرزا خلیل تهرانی، که خود قبلا آماده کرده بود، مدفون گردید.<ref> سیمای خوی، علی صدرایی خویی، ص 182.</ref>
 
−
 
 
−
==پانویس ==
 
−
<references />
 
−
منبع:سایت اندیشه قم
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ ژانویهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۱۴:۱۳

«میرزا ابراهیم دُنبلی خویی» (۱۲۴۰-۱۳۲۵ ق)، فقیه اصولی و محدّث رجالی شیعه در قرن چهاردهم قمری و از شاگردان شيخ انصاری بود. علامه خوئی در فقه و اصول و تفسير و حديث و حکمت و کلام و منطق و عرفان متبحّر بود و آثار متعددی تألیف نمود. او اهل سخاوت و جوانمردی بود و قسمت زيادی از ثروت خداداد را در راه خيرات، صدقات جاريه، مصارف دينيه و کمک به مستمندان صرف و وقف نمود. میرزا ابراهیم خویی سرانجام در جريان آشفتگیهای انقلاب مشروطه در ۱۳۲۵ ق، که با شورش و سیطرۀ یاغیان بر منطقۀ خوی همراه بود، در خانه خود به‌ شهادت رسید.

نام کامل میرزا ابراهیم دنبلی خویی
زادروز ۱۲۴۰ قمری
زادگاه خوی، آذربایجان غربی
وفات ۱۳۲۵ قمری
مدفن وادی السلام، نجف

Line.png

اساتید

شیخ مرتضی انصاری، سید حسین کوه کمره‌ای، شیخ محمدحسین کاظمینی، مهدی آل‌ کاشف‌الغطاء،...

شاگردان

شیخ عبدالحسین اعلمی، میرزا ابراهیم سلماسی کاظمی، میرزا علیقلی، میر محمود ساجدی،...

آثار

الأربعون حدیثاً، حاشیه بر رسائل، مأة خبر، الدرّةالنّجفیّه فی شرح نهج‌‌البلاغة الحیدریه، الدّعوات، شرح الشّرایع، ملخّص بحارالانوار، ملخّص المقال فی تحقیق احوال الرجال،...


ولادت و خاندان

ابراهیم دنبلی خویی فرزند حسین در سال ۱۲۴۰ یا ۱۲۴۷ هـ.ق در شهر خوی (استان آذربایجان غربی) متولد شد. پدرش از خان‌های معروف و رجال صاحب نام خوی و مدّتی والی خراسان بود. او ارادت خاصّی به ائمه (علیهم‌السّلام) داشت و قسمتی از اموال خود را وقف امور خیریه همچون برپایی مراسم عزاداری سیدالشهداء (علیه‌السّلام) و دادن افطار به فقرا در ماه مبارک رمضان نموده بود.

ثقة‌الاسلام تبریزی میرزا ابراهیم را اولین فرد از این خاندان می‌داند که به جرگه علمای دینی پیوسته،[۱] اما حبیب‌آبادی پدر او را نیز از عالمان دین دانسته‌ است.[۲] میرزا ابراهیم منسوب به طایفه‌ای از کردها به نام دنبلی است، که خود را از نژاد برمکیان می‌دانستند و از زمان صفویه در نواحی آذربایجان قدرت و نفوذ یافتند.[۳]

تحصیلات و استادان

میرزا ابراهیم از دوران کودکی عزمش را جزم نمود تا در حلقه اهل علم قرار گیرد. بنابراین به سوی حوزه‌های علمیّه روآورد تا درس بیاموزد. میرزا ابراهیم، تحصیلات مقدّماتی حوزه را در شهرستان خوی، و در محضر عالمانی همچون شیخ محمّد نمازی (متوفی ۱۲۵۰ ق)، ملا حسن خویی (امام جمعه خوی، متوفی ۱۲۴۶ ق)، ملا علی خویی (متوفی ۱۲۵۶ ق)، و عدّه‌ای دیگر از بزرگان اهلِ علم سپری نمود.[۴]

میرزا ابراهیم دنبلی، مطابق زندگینامه خودنوشتی که در پایان «مُلخّص‌ المقال» آورده‌ است، پس از این‌که مقدمات علوم اسلامی را در زادگاهش فرا گرفت، حدود بیست‌سالگی (۱۲۶۲ ق) به نجف رفت و در درس شیخ انصاری (متوفی ۱۲۸۱ ق) و سید حسین کوه کمره ای (متوفی ۱۲۹۹ ق) شرکت کرد. دنبل خویی افزون بر شیخ انصاری -که غالب دروس خود را در نجف از محضر او بهره‌مند شد-، از کسانی چون مهدی آل‌ کاشف‌الغطاء (متوفی ۱۲۸۸ ق) و شیخ محمدحسین کاظمینی (متوفی ۱۳۰۸ ق) اجازه روایت گرفت. [۵]

تدریس و شاگردان

میرزا ابراهیم دنبلی پس از چندین سال اقامت در نجف و پس از پایان تحصیلات، با اخذ درجه اجتهاد به زادگاهش خوی بازگشت و به ارشاد، تحقیق و تدریس پرداخت.

برخی از شاگردان او عبارتند از:

  • شیخ عبدالحسین بن محمّد اعلمی (۱۲۹۰-۱۳۷۰ ق): وی تحصیلات اولیه را، در شهرستان خوی، از حاج میرزا ابراهیم دنبلی، بهره‌مند و با تشویق استاد خود، راهی نجف اشرف گردید. آقای اعلمی نقل می‌کند: ما در طلیعه صبح در جلسه استاد حاضر می‌شدیم در حالی که هنوز آفتاب نزده بود و در روشنایی چراغ از فرمایشات استاد بهره می‌بردیم.[۶] از آثار علمی وی می‌توان به کتاب‌های «کلمة سواء» در مورد توحید و کتاب «اقامة الحجة فی ازالة الشّبهه» در ردّ غلات و بهائیّت (به زبان فارسی) اشاره کرد.
  • میرزا ابراهیم سلماسی کاظمی (۱۲۷۴-۱۳۴۲ ق)؛ که دارای اجازه روایی از شیخ ابراهیم دنبلی است.
  • میرزا علیقلی.
  • حاجی میر محمود ساجدی.

آثار و تألیفات

با این‌که میرزا ابراهیم فردی آذری زبان بوده، امّا همه آثار خود را به زبان عربی نگاشته است. برخی آثار برجای مانده از وی عبارتند از:

  • الأربعون حدیثاً (تألیف در ۱۲۷۴)، وی در این اثر به چهل حدیث در مسائل اخلاقی، عقیدتی و فقهی با شرح لازم همراه با بررسی سند و متن آنها پرداخته است. در آخر این کتاب اجازه روایت خودش را از دو استاد خود بیان می‌کند.
  • جُنگ، کتاب جُنگ در موضوعات متفرقه فقهی، اصولی، ادبی و عقیدتی نوشته شده است.
  • مأة خبر؛ این کتاب حاوی صد حدیث یا بیشتر در موضوعات اخلاقی است.
  • الدرّة النّجفیّه فی شرح نهج‌ البلاغة الحیدریه (تألیف ۱۲۹۱)؛ در دو قسمت تنظیم و نگارش یافته، قسمت اوّل، شرح حال و فضائل و امامت حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام). و قسمت دوم، شرح مختصر «نهج البلاغه» است. حاج میرزا ابراهیم در مقدمه کتاب خود، در علّت نامگذاری این اثر می‌نویسد: چون آن را در نجف نوشتم لذا نامش را الدُرّة النّجفیه گذاشتم. و در علّت نگارش آن می‌گوید: دیدم اکثر شرح‌ها، یا مبسوط است و یا جامع نیستند، لذا اراده کردم شرحی مختصر، برای فهم خودم، بر نهج البلاغه بنویسم. بنابراین از اطناب طولانی و ملال‌آور و اختصار مُخل احتراز کردم.
  • الدّعوات؛ این کتاب به ادعیه و اذکار مأثوره پرداخته است.
  • رسالة فی الاصول؛ رساله‌ای است در اصول فقه.
  • ملخّص بحارالانوار؛ این کتاب خلاصه جلد هفتم «بحارالانوار» علامه مجلسی در موضوع امامت می‌باشد که در سال ۱۲۸۵ هـ. ق. تالیف شده است. حاج میرزا ابراهیم، در این کتاب روایات تکراری را حذف کرده و جایی که نیاز به شرح و بسط داشته، به شرح پرداخته است.
  • ملخّص المقال فی تحقیق احوال الرجال (تألیف ۱۲۷۷)؛ در کتاب ملخّص المقال، ابتدا فائده‌های علم رجال و سپس موضوعات رجالی همچون: ثقات، حسان، موثقین، ضعفا و مجاهیل و در آخر در کنیه و القاب رجالی مطرح شده است.

در نگاه دیگران

  • علامه امینی، صاحب کتاب «الغدیر» درباره وی می‌فرماید: «او در طلیعه علمای ژرف بین و متبحّر قرار داشت، و از شخصیّت‌هایی بود که در همه رشته‌های علمی زبردست و ماهر بود، از فقه و اصول و حدیث گرفته تا عقیده‌شناسی، فلسفه، عرفان و رجال. در اخلاق، سرمشق و نمونه بود و مقتدا به شمار می‌رفت. در هر یک از علوم استادی بی‌نظیر و پهلوانی دلیر بود... او به راه خدا و راه دینداری و شرف و خدمات خردمندانه اش شهید راه حق گردید و از کشته شدن او مصیبت سهمگین به پیکر اسلام و مسلمین وارد شد که جگر خداپرستان را خون نمود و در دژ دین شکاف انداخت.»[۷]
  • محمدعلی مدرس تبریزی، صاحب «ریحانة الادب» درباره وی می‌فرماید: «از اکابر علمای امامیه اوائل قرن حاضر (چهاردهم) می‌باشد، که عابد، زاهد، متّقی، جامع معقول و منقول، در هر یک از فقه و اصول و حدیث و رجال و کلام و حکمت و اخلاق و عرفان و دیگر علوم متداوله متبحّر، مقتدای افاضل عصر خود.»[۸]
  • محمّد حرزالدّین، صاحب «معارف الرجال» درباره وی می‌فرماید: «یعدّ من العلماء الاعلام و الفقهاء العظام ثقة، عدل ورع، امر بالمعروف و نهی عن المنکر.»[۱۰]
  • اوژن اوبن (۱۸۶۳ م)، سفیر فرانسه در ایران، در دیداری که از شهرستان خوی داشته، مشاهده خود را از شیخ ابراهیم خویی چنین بیان می‌کند: «مجتهد بزرگ شهر، حاجی میرزا ابراهیم آقا، از احترام فوق‌العاده عموم مردم برخوردار است... مرد محترم کهنسال، نزدیک پنجره اطاق، در میان تعداد بیشماری کتاب، در موضوعات فقه اسلامی و پرونده‌هایی که برای اتخاذ تصمیم و صدور رای به حضور وی آورده‌اند، نشسته است... بعد از ادامه تحصیل در نجف و کسب فیض از محضر استادان بزرگ، به شهر خود بازگشته است، تا دین و عدالت را در میان همشهریان خود گسترش دهد. با آن‌که از راه علم و تقوا به ثروت رسیده است، ولی خود با قناعت زندگی می‌کند و بیشتر درآمد حاصل املاک‌اش را، صرف احسان و صدقه می‌کند... عدّه‌ای که به دیدار و زیارت وی می‌آیند، قابل شمارش نیست. او چندین‌بار به زیارت مکه نایل شده، و با وجود کبر سن، حداقل در سال یکبار، به شهرهای کربلا و مشهد مشرّف می‌شود. اهالی خوی، هنگامی که او را می‌بینند، با چنین علو و مقام، چون یک فرد عادی، کفش‌ها زیر بغل، در مسجدی مشغول دعا خواندن است، سخت به هیجان می‌آیند.»[۱۱]

ویژگی‌های اخلاقی

میرزا ابراهیم دنبلی خویی، از نوابغ روزگار و دارای صفات حمیده و اوصاف کثیره است. او از نظر اخلاق پیشوای صاحبان اخلاق و در جود و کرم، انفاق در راه خدا، تواضع و تقوا یگانه روزگار بود. عالمی عابد، زاهدی متّقی بود. شجاع بود و در گفتن حرف حقّ از هیچ مقامی پروا نداشت. میرزا ابراهیم در کارهایش نظم خاصّی داشت؛ به غسل جمعه اهتمام می‌ورزید.

همه ساله تمام فقیران شهر را بلکه تمام اهل شهر را بدون استثناء اطعام می‌کرد و در ماه مبارک رمضان، به نوبت به هر یک از پیش نمازهای شهر، اقتدا می‌نمود. به کسانی که ورشکست می‌شدند، کمک می‌کرد و هر که نیاز به سرمایه داشت، برایش سرمایه فراهم می‌نمود. هیچ فقیری از در خانه‌اش، دست خالی برنمی‌گشت.

هنگام صحبت کلمه «من» را هرگز به زبان نیاورده، همواره از کلمه ما استفاده می‌کرد. از نظر مراعات آداب در اوج قرار داشت. علاقه شدیدی به ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) داشت. در میان عالمان، معروف به کثیر الزیاره بود. هم ریاست مذهبی را بر عهده داشت و هم از توانگرترین مردم شهر خوی بود. ثروت زیادی را، از راه ارث، تجارت و کشاورزی در دست داشت، امّا مقدار ناچیزی را به مصرف شخصی و بقیه را در راه خیر و رضای خدا مصرف می‌کرد.[۱۲] ایشان به تبعیت از ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام)، تمام اموال خود را در راه خدا وقف نمود.

در حالات حاج میرزا ابراهیم آورده‌اند: زمانی که برای اداء فریضه حج عازم مکه مکرّمه شد، پرده های کعبه را گرفته و از خدا سه حاجت خواسته بود؛ اوّل این که: خدایا! مرا در هیچ جهت محتاج دیگران نکن. دوم: خدایا! به من اولاد صالح عطاء کن و اگر صلاح نیست، بدون اولاد بمانم. سوم: مرگم را، شهادت در راه خودت قرار بده! هر سه دعای وی به اجابت رسید؛ او تا آخر عمر صاحب فرزند نشد و به هیچ کسی، محتاج نبود و با شهادت از دنیا رفت.[۱۳]

فعالیت‌های اجتماعی

وقف اموال:

گفته‌اند آیت الله دنبلی خویی همه ثروت و منابع املاک خود را وقف کارهای خیر و تنها پنج‌درصد از درآمدش را صرفِ خانواده‌اش می‌کرد.[۱۴] او موقوفات خود را به صورت کتابچه‌ای ـ در بیست و هشت صفحه با یک مقدمه و سه باب و چند فصل ـ تنظیم و به امضای علمای معروف آن زمان و میرزا محمّدعلی ـ ولیعهد حکومت وقت ـ رساند. در مقدّمه وقفنامه، درباره بی‌اعتباری دنیا و مصرف اموال در راه خدا چنین آورده است: «بر ضمائر صافیه اولی الالباب و قلوب راکیه ارباب بصیرت، مخفی و مستور نیست که هر آفریده را‌ اندیشه بقای جاودانی محض خیال و بنی نوع انسان را در این سرای فانی، ثبات و قرار فرض محال است.» در جایی دیگر می‌فرماید: «مالی که برای آدمی ابد الآباد دست‌گیر باشد، همان که در راه خدا و در وجوه برّ و احسان مصروف و در صدقه جاریه مبذول شود.» باب اوّل، در بیان موقوفات، در چهار فصل نوشته شده است. فصلی در بیان اموال، فصلی در محلّ و مصرف منافع موقوفات و فصلی در متولّی و مباشر موقوفات و شرایط آن. از محورهای مهمّ وقفنامه، این است که، تولیت آن را به عهده علمای معروف و مورد وثوق شهر گذاشته تا منافع آن را ضبط و در جاهایی که مورد نظرِ واقف است، مصرف نمایند.

احداث اماکن خیریه:

از دیگر آثار اجتماعی آیت الله میرزا ابراهیم خویی، می‌توان به حسینیه منسوب به ایشان اشاره کرد. این مکان در گذشته منزل مسکونی وی بود، که بنا بر وصیّتش به حسینیه تبدیل شده است. حسینیه یاد شده هم‌اکنون در مرکز شهر قرار دارد و در ایّام سوگواری و روزهای جمعه و وفیات ائمه (علیهم‌السّلام) در آن مراسم مذهبی برگزار می‌گردد. همچنین وقف یک قطعه قبرستان، ساخت یک باب غسالخانه و سه پل بزرگ و احداث قنات‌های آبی و حمام نیز، از امور خیریه‌ای است که به دست آن عالم بزرگوار صورت گرفته است.[۱۵]

مدیریت قحطی در عراق:

در دوران میرزای خویی، در عراق، قحطی و گرانی رخ داد، که مردم عراق سخت در مضیقه بودند. شیخ ابراهیم، خودش به تنهایی از شهرستان خوی، با دست پر عازم عراق شد و مهمان نماینده خود در بغداد گردید. تمامی نانواهای بغداد را دعوت نمود و به آن‌ها گفت: «هرکسی به نوبه خود، مقدار پخت و میزان درآمدش را بگوید، تا صورت‌برداری شده و از فردا نان به رُبع قیمت فروخته شود. در آخر هفته هم کسر بودجه خود را از این صاحبخانه دریافت نمایید.» با انتشار خبر پایین آمدن قیمت نان در بین مردم مضطرب بغداد، غوغایی در عراق برپا شد و در مدّت چند روز، نرخ گندم خود به خود پایین آمد، درب انبارها باز و گندم در دسترس مردم قرار گرفت. مردم از مضیقه درآمده و آسایش به میان مردم بازگشت. حکومت عراق که آن زمان به دولت عثمانی وابسته بود، به حکومت مرکزی گزارش داد. از شیخ تقدیر به عمل آمد و زمانی که از عتبات عالیات به شهر خود بازمی‌گشت، مردم تجلیل فوق‌العاده‌ای از وی به عمل آوردند.[۱۶]

تثبیت بازار:

میرزا ابراهیم که مردی ثروتمند بود، همه روزه مقداری گندم برای فروش به بازار عرضه می‌کرد. چند روز گذشت امّا از پول گندم‌ها خبری نشد، وقتی علّت تاخیر را جویا شد به او گفتند: بازار گرم و زمینه گرانی قیمت‌ها فراهم است، به همین دلیل فروش گندم را متوقف کرده‌ایم. ایشان در جواب گفتند: سخت در اشتباه هستید! مقصود ما تکثیر ثروت نیست! بلکه می‌خواهیم قیمت گندم و بازار تثبیت گردد. از فردا دو برابر همیشه گندم عرضه کنید و به قیمت قبلی به فروش برسانید.[۱۷]

شهادت

بحران مشروطه در ایران:

آغاز سال ۱۳۲۴ هـ. ق. مصادف با بحران نهضت مشروطه در ایران بود. در این نهضت، بر اثر استبداد قاجاری، اکثر شهرهای کشور، به رهبری روحانیت به اعتراض برخاستند. در اثر فشار مردم، فرمان مشروطیت به امضای مظفرالدین شاه قاجار رسید. در شوّال ۱۳۲۴ هـ. ق. نخستین دوره انتخابات مجلس شورای ملّی، تشکیل و قانون اساسی مشروطیت، در پنجاه مادّه، از تصویب مجلس گذشت و به امضای شاه و ولیعهد رسید. پس از امضا، مظفرالدین شاه، درگذشت. محمّدعلی میرزا، جای او را گرفت و به مخالفت با نهضت مشروطه برخاست. وی مجلس را به توپ بست، و بعد، آن را منحل کرد. با انحلال مجلس، سلطنت استبدادی مجدداً بازگشت، که دوره «استبداد صغیر» نام گرفت. ولی طولی نکشید که محمّدعلی شاه، در اثر فشار مردم از حکومت خلع شد. عاقبت، نهضت مشروطه از مسیر اصلی که عبارت از حکومت قرآن در کشور بود، منحرف شد از این‌رو روحانیت نیز خود را کنار کشید.

شهر خوی، از شهرهایی بود که دلبستگی شدیدی به نهضت مشروطه داشت. در آغاز، کار مشروطه‌خواهی در خوی به سمت مردان معتدل و میانه‌رو و خیراندیش بود. با ورود مجاهدان قفقاز، تمایلات آرام مشروطه‌خواهی در خوی، رنگ انقلابی گرفت. میرزا جعفر زنجانی، به اتّفاق شش تن از خویی‌های مقیم قفقاز که در آن‌جا به حرکت‌های انقلابی پیوسته بودند، وارد خوی شده و مردم را به قیام ترغیب کردند. همزمان با جریان مشروطه، جنگ خوی و ماکو که سیاست محمّدعلی شاه بود ـ با شوراندن عشایر و ایجاد قتل و غارت در روستاها و اطراف شهرها، مردم را از مشروطه روگردان می‌کرد ـ آغاز شد. برای اجرای آن نقشه شوم، به تحریک سردار ماکو، کردها برای غارت، به روستاهای شمال خوی تاختند. خوی و ماکو رویاروی هم قرار گرفتند. خوی، مشروطه‌خواه و ماکو طرفدار استبداد بود. در جنگی که در ۴ شعبان ۱۳۲۵ هـ. ق. در سکمن آباد خوی روی داد، مجاهدین، از مستبدین شکست خوردند. عدّه‌ای کشته و اسیر شدند، از جمله اسیران، میرزا جعفر زنجانی، رهبر مجاهدین بود، که بعد از چند روز اسارت او را کشتند. مجاهدین با این شکستِ سخت به سمتِ خوی عقب‌نشینی کردند. خوف و هراس شهر را فرا گرفت.[۱۸]

در این میان، مردم از آیت‌الله میرزا ابراهیم دنبلی خویی، که دارای جایگاه مذهبی، سیاسی و مردمی بود، انتظار پیوستن به مشروطه‌خواهان را داشتند. بر خلاف انتظار آن دسته از مردم، این عالم ربّانی، با اختیار رویۀ بی‌طرفی، به کارگشایی امور شرعی می‌پرداخت. مجاهدین به تلافی شکست خودشان در سکمن آباد و کشته شدن میرزا جعفر زنجانی، ناراحت شده، می‌خواستند دست به کشتار مخالفان مشروطه یا کسانی که به این صفت شناخته می‌شدند، بزنند. در این گیر و دار، یکی از مجاهدین افراطی، در ۶ شعبان ۱۳۲۵ ق. (۱۲۸۶ ش) در شهرستان خوی، شیخ ابراهیم دنبلی خویی را به همراه آقا ضیا، خواهرزاده وی، در منزل شیخ به ضرب گلوله بدون هیچ گناهی به شهادت رساند.[۱۹]

آرامگاه میرزا ابراهیم دنبلی خویی در وادی‌السلام

با توجّه به اوضاع نابسامان آن روز که بر شهر خوی حاکم بود، جنازه آن مرد بزرگ، تشییع نشد، بلکه نماز میت توسط سید علی اکبر خویی (پدر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی) بر جنازه ایشان اقامه شد و در حسینیه میرزا ابراهیم آقا که به نام این مرحوم نام‌گذاری شده و توسط وی ساخته شده بود، مدفون گردید. پس از گذشت چهار سال، هنگامی که خواستند جسم شریفش را بنا بر وصیّتش به نجف منتقل کنند، آن را در کمال حیرت سالم یافتند، به طوری که مامورین مرزی عراق، مانع ورود جنازه شده. گفتند: ما اجازه ورود جنازه تازه فوت شده را نداریم! با دادن مبلغی پول به مامورین، جسم شریفش در مقبره‌ای در وادی السلام نجف، کنار بقعه علی بن میرزا خلیل تهرانی، که خود قبلاً آماده کرده بود، مدفون گردید.[۲۰]

پانویس

  1. ↑ تبریزی، علی‌ بن موسی، مرآة‌الکتب، ج۱، ص۱۰۹.
  2. ↑ حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم‌الآثار، ج‌۴، ص‌۱۳۰۷.
  3. ↑ مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص‌۴۷.
  4. ↑ احمد صدر حاج‌ سيدجوادی، دایرة المعارف تشیّع، ج۷، ص۳۴۴.
  5. ↑ محمد حرزالدین، معارف‌ الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج‌۱، ص‌۳۷.
  6. ↑ آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۱۰.
  7. ↑ علامه امینی، شهیدان راه فضیلت، ترجمه جلال‌الدّین فارسی، ص۵۰۶.
  8. ↑ مدرّس تبریزی، محمّدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۹۴.
  9. ↑ شیخ عبّاس قمی، فوائد الرضویه، ص۶.
  10. ↑ محمّد حرزالدّین، معارف الرجال، ج۱، ص۳۶.
  11. ↑ اوژن اوبن، ایران امروز، ص۸۴-۸۵.
  12. ↑ واعظ خیابانی، محمّدعلی، علماء معاصرین، ص۹۱.
  13. ↑ حسن بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۳۰.
  14. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعه: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۱، ص‌۱۳.
  15. ↑ حسن بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۳۰.
  16. ↑ حسن بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۲۹.
  17. ↑ بصیری، کرامات و حکایات پندآموز، ص۱۶۱.
  18. ↑ محمّدامین ریاحی، تاریخ خوی، ص۴۳۸-۴۳۹.
  19. ↑ محمّدامین ریاحی، تاریخ خوی، ص۲۵۰.
  20. ↑ عبدالحسین امینی، شهداء الفضیله، ج۱، ص‌۳۴۵ـ۳۴۷.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=میرزا_ابراهیم_دنبلی_خویی&oldid=154836»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا
مسابقه از خطبه ۱۱۱ نهج البلاغه