رسالة الحقوق (کتاب)

نویسنده	امام زین العابدین(ع)
موضوع	اخلاق اسلامی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
گردآورنده	حسان عبدالله أبو صالح
رسالة الحقوق

«رسالة الحقوق» نامه امام سجاد (علیه السلام) به یکی از اصحاب خویش است که در کتابهای حدیثی نقل شده و به صورت مستقل نیز چاپ شده است. این رساله بیش از ۵۰ حق از حقوقی که در این عالم بر عهده انسان است را بیان می کند.

راوی رسالة الحقوق

راوی «رسالة الحقوق» ابوحمزه ثمالی (متوفی به سال ۱۵۰ ق) است که یکى از چهره‌هاى معروف عرفانى و معنوى شیعه است. و چهار امام معصوم یعنی امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم (علیهم‌السلام) را ملاقات کرده است.

منابع کتاب

قدیمی ترین منابع حدیثى که رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام را به طور کامل ثبت کرده‌اند، عبارتند از:

• تحف العقول، تألیف ابن شعبه حرانى، متوفى قرن ۴ قمرى؛ در تحف العقول پنجاه حق از حقوق ثبت شده، اما سند رساله یاد نشده است.

• الخصال تألیف شیخ صدوق، متوفى ۳۸۱ هجرى.

• الامالی تألیف شیخ صدوق.

• من لایحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق، که از کتب چهارگانه معتبر شیعه می‌‌باشد.

هر چهار کتاب از منابع معتبر، مورد استناد و متداول میان شیعیان است و سایر منابع، این رساله را باواسطه یا بدون واسطه از این منابع نقل می کنند. در حدیث موجود در «من لایحضر» سلسله سند نقل نشده و حدیث مرسل است. در فلاح السائل از سید بن طاووس نقل شده که این رساله را با سند از شیخ کلینی روایت نموده است که نشان دهنده‌ی آن است که این رساله به صورت مسند نزد شیخ کلینی موجود بوده است.

البته تفاوت‌هایی در نقل رسالة الحقوق در این سه کتاب وجود دارد. از جمله آن که در تحف العقول و خصال در آغاز رسالة الحقوق، مقدمه ای آمده که به منزله فهرست رساله است، اما در من لایحضره الفقیه رساله به عبارت «و حق الله الاکبر علیک» آغاز می گردد و این مقدمه را ندارد.

در من لایحضر تصریح نشده است که حقوق مذکور رساله‌اى است از امام سجاد علیه‌السلام ولى در خصال به این نکته تصریح شده است و عبارت چنین است:‌‌ الحقوق الخمسون التى کتب بها على بن الحسین سید العابدین علیه‌السلام الى بعض اصحابه...

شماره حقوق در تحف العقول، هم در مقدمه و هم متن رساله، ۵۰ حق است، در حالی که در خصال و من لایحضره الفقیه تعداد آن به ۵۱ حق می رسد. در این دو کتاب، حق حج پس از حق نماز و پیش از حق روزه آمده و در تحف العقول نیامده است و این در حالی است که در مقدمه رساله در خصال، حق حج ذکر نشده و از این جهت همانند تحف العقول است. همچنین در مقدمه رساله در خصال حق بدهکار ذکر شده ولی در متن رساله نیامده است. متن تحف العقول اندکی مبسوط‌تر از نقل صدوق است.

محتوای کتاب

امام سجاد علیه‌السلام در ابتدای نامه خطاب به صحابی خود می فرماید:‌‌ خدایت مورد رحم و محبت قرار دهد! آگاه باش که خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حرکت و سکون و هر جایگاهى که در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امکاناتى که آن‌ها را به استخدام درمی‌‌آورى و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیک‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر کدام که نزدیک‌تر و نزدیک‌ترند. برخى از این حقوق مهم‌تر و گران‌تر از سایر حقوق بشمار می‌‌آیند.

در ادامه رساله، امام علیه‌السلام پنجاه و یک حق الهی را در هفت دسته برمی‌شمارد:

اول:‌‌ حق الله الاکبر:

بزرگترین حقوق، حقوق مربوط به خداوند است حق معرفت و عبادت خدا و اطاعت از او و... این حقوق که ترسیم‌کننده رابطه‌اى خلق با خالق است، وظیفه انسان در برابر خداست. زیربنا و پایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب می‌‌آید. اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیرمسئول و بى‌هدف و فاقد تکلیف به شمار آید در آن صورت پایبندى وى به سایر حقوق فردى و اجتماعى لغو و بیهوده می‌‌نماید و هیچ قانون و تکلیفى ضمانت اجرا ندارد.

دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء):

خداوند در پى حقوق ویژه خود بر خلق، حقوقى را براى تمامی ‌‌اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است (زبان، گوش، چشم، دست، پا، شکم و شرمگاه) این‌ها اعضاى هفتگانه‌اى هستند که افعال آدمی ‌‌به وسیله آن‌ها صورت می‌‌گیرد، عبارتند از:

1. حق اللسان؛
2. حق السمع؛
3. حق البصر؛
4. حق الید؛
5. حق الرِجل؛
6. حق البطن؛
7. حق الفرج.

سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال):

علاوه بر اعضا که وسیله صدور افعال می‌‌باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند:

1. حق الصلاه؛
2. حق الحج؛
3. حق الصوم؛
4. حق الصدقه؛
5. حق الهَدی؛
6. حق عامه الافعال.

چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه):

حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود:

1. حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره‌کنندگان نظام اجتماعى (حق السلطان)؛
2. حق معلمان و سرپرستان علمی‌‌ و فرهنگى (حق المعلم)؛
3. حق مولا بر بنده، البته هر مربى و اداره‌کننده‌اى خود امام و پیشوایى بشمار می‌‌آید و حقوقى دارد. (حق السیدالمالک)

پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه):

حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است:

1. حق رعایا و افراد جامعه که به قانون فرمانروا و حاکم گردن می‌‌نهند. (حق الرعیه)
2. حق افراد تحت تعلیم، زیرا کسى که چیزى را نمی‌‌داند و در مقام دانشجویى برآمده رعیت فرد عالم به حساب می‌‌آید. (حق المتعلم)
3. حق کسانى که تو اختیاردار آنانى مانند زنان و یا کسانى که مملوک تواند. (حق الزوجه و حق العبد والامه)

ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام):

و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیک‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه، حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر کدام که نزدیک‌تر و نزدیک‌ترند.

1. حق الام؛
2. حق الاب؛
3. حق الولد؛
4. حق الاخ.

هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین):

1. حق آزادکننده برده (حق المنعم)؛
2. حق برده آزاد شده (حق المنعم علیه)؛
3. حق نیکوکار (حق صاحب المعروف)؛
4. حق اذان‌گو (حق الموذن)؛
5. حق امام جماعت (حق امام الصلاه)؛
6. حق همنشین (حق الجلیس)؛
7. حق همسایه (حق الجار)؛
8. حق هم‌صحبت (حق الصاحب)؛
9. حق شریک (حق الشریک)؛
10. حق مال و دارایی (حق المال)؛
11. حق طلب‌کار (حق الغریم الطالب)؛
12. حق معاشر (حق الخلیط)؛
13. حق طرف مدعی تو (حق الخصم المدعی)؛
14. حق کسی که تو علیه او ادعا داری. (حق الخصم المدعی علیه)؛
15. حق مشورت کننده (حق المستشیر)؛
16. حق مشورت شونده (حق المشیر)؛
17. حق اندرزخواه (حق المستنصح)؛
18. حق اندرزگو (حق الناصح)؛
19. حق سالخوردگان (حق الکبیر)؛
20. حق خردسال (حق الصغیر)؛
21. حق سائل (حق السائل)؛
22. حق مسئول (حق المسئول)؛
23. حق شادکننده (حق من سرّک)؛
24. حق کسی که از او به تو بدی رسیده (حق من سائک)؛
25. حق هم‌کیشان (حق اهل ملتک)؛
26. حق اهل ذمّه (حق اهل الذمّه).

امام سجاد علیه‌السلام هر چند در این فهرست به حقوق بسیار متنوع و گوناگونى اشاره کرده، اما در پایان گوشزد نموده اند که حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمی‌‌باشد بلکه اصولاً برخى از حقوق داراى جنبه متغیرى هستند که در شرایط و زمان و مکان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر می‌‌کنند و یا مطرح می‌‌شوند: «ثم الحقوق الجاریه بقدر علل الاحوال و تصرف الاسباب».

در خاتمه، حضرت کلام خود را این گونه به پایان می‌رسانند:‌‌ «فهذه خمسون حقا محیطا بک لاتخرج منها فی حال من الاحوال یجب علیک رعایتها والعمل فی تأدیتها والاستعانة بالله جل ثناوه علی ذلک. ولاحول ولاقوه الا بالله والحمدلله رب العالمین».

شرح و ترجمه کتاب

آثار متعددی در ترجمه و شرح «رسالة الحقوق» نوشته‌ شده است، برای نمونه:

1. ت‍رج‍م‍ه‌ رس‍ال‍ه‌ ال‍ح‍ق‍وق‌ امام زین العابدین علیه‌السلام ب‍ه‌ ن‍ظم‌ ف‍ارس‍ی‌/ م‍ت‍رج‍م‌ و س‍رای‍ن‍ده‌ ح‍س‍ن‌ راح‍ت‍ی‌ س‍ب‍زواری‌.
2. آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه‌السلام شرح رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام/ تالیف قدرت‌الله مشایخی: ترجمه نثاراحمد‌ زین‌پوری.
3. تاملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین علیه‌السلام، محمدتقی المدرسى.
4. ترجمه رساله الحقوق علی بن الحسین سید الساجدین علیه‌السلام، سید ابراهیم میانجى.
5. رساله‌ی حقوق امام سجاد علیه‌السلام شرح علی محمد حیدری نراقی.
6. ترجمه و شرح رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، محمد سپهری.
7. تفصیل الحقوق: شرح روائی علی رساله الحقوق للامام السجاد علیه‌اسلام، محمدحسین الرمزی الطبسى؛ التصحیح والتنظیم ابناء المولف.
8. حقوق اخلاقی بر اساس رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام و ۱۵۰ نکته آموزند و سازنده، علی مشفقی پورطالقانی:‌‌ با همکاری و کوشش محمدرضا مشفقی‌پور.
9. راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیه‌السلام، عنوان اصلی:‌‌ رساله الحقوق، ترجمه و تنظیم علی غفوری.
10. حقوق اسلامی شامل وظایف فردی و اجتماعی بر اساس رساله الحقوق امام زین العابدین علیه‌السلام، علی‌اکبر ناصرى.
11. رسالة الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.

منابع

• الخصال، شیخ صدوق، تصحیح غفاری، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲.
• رساله الحقوق عن الامام السجاد علیه‌السلام، الحسینی الجلالی، السید محمدرضا، دار زین العابدین لاحیاء تراث المعصومین، ۱۴۳۱.
• ترجمة رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، مترجم: علی شیروانی، ناشر: دارالفکر-ل، چاپ: سوم ۱۳۸۶.
• سایت تبیان.
• پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
• سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران.

متن رسالة الحقوق

• رسالة الحقوق
• ترجمه رساله حقوق امام سجاد علیه السلام