عبقات الانوار (کتاب)

«عبقات الأنوار فی امامة الأئمة الأطهار» تألیف میرحامد حسین هندى (م، ۱۳۰۶ ق)، کتابی معتبر و ارزشمند در بیان مناقب ائمه اطهار علیهم‌السلام و اثبات امامت ایشان است. «عبقات الأنوار» در واقع به انگیزه پاسخگویى به کتاب «تحفه اثنی عشریه» اثر مولوی عبدالعزیز دهلوی نوشته شده است.

نویسنده	میر حامد حسین هندی
موضوع	اثبات امامت ائمه اطهار
زبان	فارسی
تعداد جلد	۲۳
عبقات الانوار

مؤلف

میرحامد حسین موسوی هندی (۱۳۰۶-۱۲۴۶ ق)، فقیه، محدث و متکلم بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری در هند بود. وی صاحب آثار مهمی در دفاع از اهل بیت (علیهم‌السلام) و مکتب تشیع است.

علامه میرحامد حسین هندی به سبب افتراها و تهمت‌هایی که به شیعه نسبت داده می شد، تصمیم گرفت که در عرصه تحقیق و بیان حقائق اسلام و وقایع تاریخ اسلام، به دفاع از حق برخیزد و به تهمت‌های مغرضانه و جاهلانه دشمنان تشیع، پاسخ دهد.

برخی از آثار او عبارتند از: عبقات الانوار، استقصاء الافحام، شوارق النصوص، أسفار الانوار عن وقایع أفضل الاسفار، النجم الثاقب فی مسألة الارث، الذرایع فی شرح الشرایع.

معرفی کتاب

علامه میرحامد حسین کتاب «عبقات الأنوار فی امامة ائمة الأطهار» را در مناقب ائمه اطهار علیهم‌السلام‌ و در جواب کتاب ضد شیعه و خصومت‌ برانگیز‌ «تحفه اثنی عشریه» -اثر مولوی عبدالعزیز دهلوی (م ۱۲۳۹ ق)- نوشته است. دهلوی که از عالمان برجسته اهل سنت در شبه قاره هند بود، بدون توجه به آیات وحدت‌بخش قرآن و سفارش‌های پیامبر صلی الله علیه وآله، در کتاب خود عقاید و آراء شیعه بالخصوص اثنی عشریه را در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان با عباراتی خارج از نزاکت و کلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره -که به خطابه نزدیکتر است تا به برهان- مورد حمله و اعتراض قرار داده... کتاب را مملوّ از افترائات و تهمت‌های شنیعه ساخته است... و باعث تشتّت جبهه اسلامی هند شد. این کتاب در دل برادران مسلمان نسبت به یکدیگر کینه و نفرت پدید آورد... .

«عبقات الأنوار» در واقع، در نقض و ردّ «باب هفتم» كتاب «تحفه اثنی عشریه» -که در موضوع ادلّه امامیه بر امامت امام علی(ع) بوده- نگاشته شده است.

مؤلف برای تألیف این کتاب عظیم، به تنهایی سخت‌ترین سفرها و پرزحمت‌ترین کارها را عاشقانه پذیرفت. زیرا همه اسناد و منابع تحقیق -به ویژه کتاب‌های اهل سنت- را در اختیار نداشت. زمانی به عنوان خادم و کارگر در یکی از روستاهای دورافتاده شهر مکه به خانه عالمی سنی وارد شد تا در کتابخانه او به کتابی که دنبالش می‌گشت، دست یابد و موفق هم شد. و یک وقت هم، به مصر رفت و کتابی را که می‌خواست پیدا کرد و با کشتی برگشت، در کشتی مشغول مطالعه کتاب بود که باد تندی کتاب را از دستش به دریا افکند و سید به دنبال کتاب، خود را به دریا زد و کتاب را گرفت!... وقتی همسفران او را گرفتند و در کشتی نشاندند و سؤال کردند که چرا خودت را به دریا پرت کردی؟ کتاب را نشان داد و جواب داد: به خاطر این کتاب! این کتاب هنوز هم در کتابخانه ناصری نگهداری می‌شود.

علمای بزرگی چون ميرزاى شيرازى، زین العابدین مازندرانی، محدث نورى، سید محمدحسین شهرستانی، سید اسماعیل صدر، شیخ الشریعه اصفهانی و اكثر بزرگان آن زمان، تقريظات بسيارى بر این كتاب نوشته‌اند و شيخ عباس انصارى هندى، رسالۀ مخصوصى به نام «سواطع الأنوار فى تقريظات عبقات الأنوار» تأليف كرده و در آن تا بيست و هشت تقريظ از علماء طراز اول نقل نموده است كه در بعضى از آنها بر اين مطلب تصريح شده كه به بركت آن كتاب در يك سال جمع كثيرى شيعه و مستبصر شده‌اند.

محتوای کتاب

مجموعه «عبقات الانوار» دائرة المعارف بزرگى است آکنده از مسائل اعتقادى، تاریخى، رجالى، روایى و... .

«عبقات الانوار»، دارای دو بخش (منهج) - به همان صورتى كه در باب هفتم كتاب «تحفه اثنی عشریه» آمده- و هر منهج نیز مشتمل بر مجلداتی چند است. منهج اول درباره اثبات دلالت آیاتی از قرآن مجید بر امامت و ولایت است، از جمله آیه: «إِنَّما وَلِیُّکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواالَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکعُونَ» (سوره مائده/۵۵) و آیه «الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ...» (سوره مائده/۳) و آیات فراوان دیگری که بر امامت شرعی و الهی ائمه اطهار علیهم‌السلام دلالت می‌کند، همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است. از اين منهج كه ظاهرا مشتمل بر شش دفتر بوده، دست نوشت‌ها و يادداشت‌هايى به صورت پيش‌نويس در كتابخانۀ ناصريه موجود بوده و تاكنون به چاپ نرسيده است.

منهج دوم کتاب، درباره احادیث دوازده‌گانه‌ای است که مولوی عبدالعزیز دهلوی در کتاب «تحفه اثنی عشریه»، مغرضانه اصل یا تواتر آن‌ها را انکار نموده و اشکالاتی بر این احادیث شیعی وارد کرده بود. این منهج از کتاب «عبقات الانوار»، ۳۰ جلد است که حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است. هر یک از احادیث دوازده‌گانه، خود یک مجلد و برخی از این مجلدات هم در چندین جلد به سبک قدیم و سنگی چاپ شده است، بدین شرح:

• مجلد اول از منهج دوم، در مورد «حدیث غدیر» (من كنتُ مولاه فهذا على مولاه)
• مجلد دوم، در موضوع «حدیث منزلت» (يا على أنت منّى بمنزلة هارون من موسى إلا أنه لا نبىَ بعدى)
• مجلد سوم، درباره «حدیث ولایت» (إن عليا منّى و أنا منه، و هو ولىّ كلّ مؤمن بعدى)
• مجلد چهارم، درباره «حدیث طیر مَشویّ»
• مجلد پنجم، به شرح و بیان حدیث «أنا مدینه العلم»
• مجلد ششم، درباره «حدیث تشبیه» (من أراد أن ينظر إلى آدم و نوح... فينظر إلى علىّ)
• مجلد هفتم، درباره حدیث «من ناصب علیاً لخلافه فهو کافر»
• مجلد هشتم، در بیان «حدیث نور» (كنتُ أنا و علىّ نوراً بين يدى اللّه قبل أن يخلق الله آدمَ...)
• مجلد نهم، درباره «حدیث رایَت» (در جنگ خيبر)
• مجلد دهم، در موضوع حدیث «انّک تقاتل علی تأویل القرآن...»
• مجلد یازدهم، در مورد حدیث «علىّ مع الحق و الحق مع علىّ...»
• مجلد دوازدهم، درباره «حدیث ثقلین».

مؤلف، هر مجلّد از منهج دوّم كتاب را در يك يا دو جزء قرار داده است. نخست در سند حدیث و اثبات تواتر و قطعى الصدور بودن آن، تنها از طرق عامه بحث نموده است. آنگاه به تجزيه و تحليل متن حديث پرداخته و سپس وجوه استفاده و چگونگى دلالت حديث را بر وفق نظر شيعه تشريح نموده و براى اثبات آن به آثار گوناگون تفسیرى، حدیثى، تاریخى، فقهى، رجالى و ادبى و لغوى عالمان اهل سنت مراجعه مى کند و حق را بر کرسى مى نشاند و راه براى هیچ گونه اشکال و ایراد باقى نمى گذارد. در پايان، كليۀ شبهات و اعتراضات وارده از طرف عامه را نقل کرده و به همۀ آنها پاسخ داده است.

ميرحامد حسين در اين كتاب حرف به حرف مدّعيات دهلوى را با براهين استوار و مستند نقض كرده و مى‌كوشد تا فلسفه امامت را روشن كند و نشان دهد كه اسلام آن دينى نيست كه در دربار خلفا مطرح بوده است.

صاحب «عبقات» مانند ساير عالمان شيعى در احتجاج با اهل سنّت، آداب و قواعد بحث و مناظره را رعايت مى‌كند؛ در حالى كه طرف مقابل گرچه ادعاى اين امر را نموده، امّا بدان عمل نكرده است.

عبقات الانوار از نگاه عالمان

بزرگان علم و تحقیق، بر عظمت کتاب «عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار» اقرار کرده‌اند و آن را به دیگران نیز شناسانده‌اند:

• ميرزاى شيرازى در بخشى از نامۀ خود خطاب به صاحب «عبقات» چنين مى‌نويسد: «... واحد أحد أقدس -عزّت اسمائه- گواه است هميشه شكر نعمت وجود شريف را مى‌كنم و به كتب و مصنّفات رشيقه جنابعالى مستأنسم و حق زحمات و خدمات آن وجود عزيز را در اسلام نيكو مى‌شناسم. انصاف توان گفت: تاكنون در اسلام در فنّ كلام كتابى باينگونه نافع و تمام تصنيف نشده است، خصوصا كتاب «عبقات الانوار» كه از حسنات اين دهر و غنائم اين زمان است. بر هر مسلم متدين لازم است كه در تكميل عقائد و اصلاح مفاسد خود به آن كتاب مبارک رجوع نمايد و استفاده نمايد و هر كس به هر نحو تواند، در نشر و ترويج آنها به اعتقاد أحقر بايد سعى و كوشش را فرو گذاشت ندارد تا چنانچه در نظر است، اعلاء كلمۀ حق و ادحاض باطل شود كه خدمتى شايسته‌تر از اين بطريقه حقّه و فرقۀ ناجيه كمتر در نظر است.»
• علامه شیخ عبدالحسین امینی صاحب کتاب «الغدیر»، درباره «عبقات» می‌گوید: بوی دلپذیرش در تمامی جهان پیچیده و آوازه‌اش از خاور تا باختر را فراگرفته است. هر کس آن را دیده، دانسته که کتاب اعجازآمیز روشنگری است که هیچ باطلی در آن راه ندارد و من در نوشتن «الغدیر» از دانش‌های باارزش نهفته در آن بهره فراوان بردم.

• علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره آثار میرحامد حسین به ویژه «عبقات» می‌نویسد: کتاب‌های باعظمت و مفید میرحامد حسین، دریای ژرف‌نگری و باریک‌بینی را پرموج گردانده است... مهمترین و پرآوازه‌ترین اثر او «عبقات الانوار» در مناقب ائمه اطهار علیهم‌السلام است... و میرحامد حسین تمام حقایقی را که «دهلوی» در باب امامت منکر شده با بهره‌گیری از احادیث و اخباری که از طریق اهل سنت نقل شده، ثابت کرده است.

• شيخ عباس قمى در «فوائد الرضويه» مى‌نويسد: «وجود آنجناب از آيات الهيه و حجج شيعه اثنی‌عشريه بود. هر كس كتاب مستطاب «عبقات الانوار» كه از قلم دُرربار آن بزرگوار بيرون آمده، مطالعه كند مى‌داند كه در فن كلام سيّما در مبحث امامت از صدر اسلام تاكنون احدى بدان منوال سخن نرانده و بر آن نمط تصنيف نپرداخته و الحق مشاهد و عيان است كه اين احاطه و اطلاع و سعۀ نظر و طول باع نيست جز بتأييد و اعانت حضرت إله و توجه سلطان عصر روحنا له فداه».

• امام خمینی در سال ۱۳۲۰ شمسی (۱۳۶۳ قمری) که هنوز تمام مجلدات «عبقات» چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر می‌نویسد: «...هر کس بخواهد اطلاع از چگونگی حدیث غدیر پیدا کند، باید رجوع کند به کتاب «عبقات الانور» سید بزرگوار میرحامد حسین هندی که چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف کرده و چنین کتابی تاکنون نوشته نشده و «عبقات الانوار» در امامت از قراری که شنیده شده، سی جلد است و آنچه که ما دیدیم، هفت-هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد از آن پیدا شود و اهل سنت درصدد جمع این کتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت که یک چنین گنج پرقیمت و گوهر گرانبهایی از دست برود! اکنون قریب دو سال است (دو سال قبل از ۱۳۶۳ ق) که به ملت شیعه به تجدید طبع این کتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است. لکن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است که این کتاب بزرگ را که بزرگترین حجت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام کنند».

• استاد محمدرضا حکیمی درباره «عبقات الانوار» می‌نویسد: «و به راستی کتاب «عبقات»، عظیم است. آن اقیانوس بیکران و آن دریای ژرف این کتاب است، این چنین کتابی در دیگر آفاق بشری و فرهنگ ملت‌ها نیز همانند ندارد... کتاب «عبقات» با مجلدات بسیارش، یکی از والاترین نمونه‌های کار انسانی و پشتکار و مسئولیت بشری است...».

شروح و تعلیقات کتاب

آقاى سید على میلانى حسینى به سال ۱۳۸۵ ق، در کتاب «نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار» به تلخیص و تعریب کتاب «عبقات الانوار» همت گماشت. تاکنون نه جلد از این اثر شامل حدیث ثقلین (سه جلد)، حدیث سفینه (یک جلد)، حدیث نور (یک جلد) و حدیث غدیر (چهار جلد) منتشر شده است.

از جمله كتب ديگر كه در رابطه با «عبقات الانوار» نوشته شده، عبارتند از:

• تذييل عبقات، به قلم سيد ذاكر حسين فرزند مؤلف.
• تعريب جلد اول حديث «مدينة العلم»، به قلم سيد محسن نواب لكهنوى.
• تلخيص تمام مجلد دوم، پنجم، ششم و بخشى از مجلّد يكم و تعريب تمامى اين مجلدات به نام «الثمرات» به قلم سيد محسن نواب.

منابع

• "میرحامد حسین"، سایت اندیشه قم.
• گلشن ابرار، جلد۱، زندگی‌نامه "میرحامد حسین هندی" از ابراهیم اسلامی.
• "زندگینامه میرحامد حسین هندی"، کتابخانه طهور، بازیابی: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۳.
• نرم افزار نور الولایة، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.