ملا عبدالصمد همدانی

«ملا عبدالصمد همدانی» (۱۱۵۶-۱۲۱۶ ق)، عارف، فقیه، متکلم و ادیب بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری و از شاگردان وحید بهبهانی و سید علی طباطبایی بود. ملا عبدالصمد نزدیک سی سال در کربلا بر مسند اجتهاد و فتوا و تدریس نشست، و در همان سالها کتبی در علوم مختلف اسلامی نوشت. معروفترین اثر او «بحر‌ المعارف» در عرفان و حکمت عملی است.

نام کامل	ملا عبدالصمد همدانی
زادروز	۱۱۵۶ قمری
زادگاه	همدان
وفات	۱۲۱۶ قمری
مدفن	کربلا، حرم امام حسین علیه السلام
اساتید	وحید بهبهانی، سيد علی طباطبائی، سید بحر‌العلوم،...
شاگردان	ملامحمد کوه بنانی، ملا عباس ایروانی،...
آثار	بحر‌ المعارف، بحر‌ الحقائق، رساله در غنا، شرح معارج الاصول، فی العشق الالهی،...

ولادت

از تاریخ تولد و اوایل زندگی ملا عبدالصمد همدانی فرزند عبدالله اطلاع دقیقی در دست نیست. با توجه به سال شهادت ملا عبدالصمد (۱۲۱۶ ق) و این‌که عمر وی را بیش از شصت سال ذکر کرده‌اند، احتمالا ولادتش پیش از سال ۱۱۵۶ هجری و شاید بین سالهای ۱۱۵۰ تا ۱۱۵۵ هجری بوده ‌است.

تحصیل و استادان

عبدالصمد حدود شش سالگی، مقدمات زبان و ادبیات عرب و فارسى را در مکتب خانه هاى همدان آموخت. حوزه علمیه همدان در ایام نوجوانى وى با حضور فقیهان، فلاسفه و عارفانى بزرگ، چون محمدباقر همدانى، محمدتقى همدانى، محمدزکى همدانى، ابوطالب اسدآبادى و نظیرالدین همدانى، رونق خاصى داشت.

عبدالصمد پس از چندى تحصیل در حوزه همدان، در سال ۱۱۷۶ ق. تصمیم به هجرت گرفت و راهى عتبات عالیات شد و در کربلا سکونت گزید.

مهمترین استادان عبدالصمد در فقه و اصول، وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) و دیگری سید علی طباطبایی (متوفی ۱۲۳۱)، مؤلف «ریاض المسائل» بود. سید بحر‌العلوم (متوفی ۱۲۱۲) و سید مظهرعلى تونى را نیز از استادان وی دانسته اند.

تدریس و شاگردان

عبدالصمد همدانى کمتر در مَسند تدریس قرار مى گرفت و کوشید بیشتر جست و جوگر معارف و مکارم باشد. با این وجود در حوزه درسى او شاگردان متعددى پرورش یافتند که در منابع رجالى به نام آنان جز اندکى، اشاره نگردیده است. این شاگردان عبارتند از:

• میرزا عباس ایروانى (م، ۱۲۶۵ ق): وى توسط پدرش به عتبات عراق آمد و در کربلا به خدمت ملا عبدالصمد همدانى راه یافت. به تدریج در حکمت الهى و ریاضیات تبحرى تمام یافت. وى بعد از شهادت استاد، بر حسب وصیت وى، همسر و فرزندانش را به همدان آورد.

• زین العابدین شیروانى: کتاب «کشف المعارف» او در مسایل کلامى و عرفانى است ولى سه اثر ریاض السیاحه، حدائق السیاحه و بستان السیاحه بیشتر جنبه تاریخى، جغرافیایى دارد و حاوى نکته هاى جامعه شناختى است و آگاهیهاى جالبش از مردمان شهرهاى گوناگون خصوص مشاهیر آنان ارائه مى دهد.

• ملا عباسعلى بنایى تبریزى (م، ۱۳۰۶ ق): در سفر به عتبات عراق به محضر عبدالصمد همدانى رفت و از محضرش نکته ها آموخت و توانمندیهایى در فقه، کلام و عرفان به دست آورد.

• ملا محمد کوهبنانى (م، ۱۲۳۸ ق): وى منسوب به کوهبنان از توابع کرمان است. در کربلا به محضر برخى استادان رفت و کمالاتى کسب نمود.

فقیه عارف

صوفیه کوشیده اند در آثار خود، عبدالصمد همدانى را به عنوان صوفى و پیرو فرقه نعمت اللهى معرفى کنند! آنان گفته اند: «وى از یُمْن توجه رونق علیشاه به مقامات اهل تصوف ارتقاء یافت و نیز به امر نور علیشاه و معصوم علیشاه دکنى در محضر حسین علیشاه به شرف ذکر خفى مشرّف گردید و در تکمیل باطن کوشید.»

در نفى اتهام عبدالصمد همدانى به تصوف، نکاتی ذکر می شود:

• اهل تصوف براى اینکه پشتیبانى علمى خود را پربار نشان دهند و نیروهاى دیگرى را جذب کنند، معمولا هرکدام از علماى شیعه (ازجمله سید بن طاووس، خواجه نصیرالدین طوسى، شیخ بهایى) را که طبق موازین قرآنى و اهل بیت به تهذیب و تزکیه روى آورده و مشى عرفانى را برگزیده اند، در زمره بزرگان خود معرفى کرده اند. عبدالصمد همدانى هم که با عده اى از اهل تصوف ارتباط داشت، به تصوف متهم شد و مورد طعن برخى معاصران قرار گرفت اما دکتر عبدالحسین زرین کوب مى نویسد: «اینکه به طریقه نعمت اللهى گرایش داشته باشد، محل تردید است و از قراین برمى آید وى به سلسله و خانقاه که بین اهل تصوف متداول است، اعتقادى نداشته است.» استاد على دوانى هم یادآور مى شود: «فرقه صوفیه او را از بزرگان خود مى دانند، ولى او مردى فقیه و عارف بود و اهل خرقه، خانقاه، بنگ، چرس و... که شعار صوفیان گمراه است، نبود.»

• برخى از علاقه مندان صوفیه در جلسات درسى عبدالصمد همدانى شرکت مى کردند و حضور این افراد موجب شد که بگویند وى در پى ترویج تعالیم صوفیه است، در صورتى که اهل تصوف به جلسات درسى و علمى وحید بهبهانی، بزرگ ترین فقیه عصر که فرزندش مبارزه اى پیگیر را برعلیه صوفیان سامان داد، حاضر مى شدند و او هم آنان را منع نمى کرد زیرا تصورش این بود که آنان با آمدن به چنین محافلى با حقایق آشنا مى گردند و دست از انحرافات و فرقه گرایى برمى دارند.

• عبدالصمد از فقهاى زاهد بود و ملاقات وى با اهل صوفیه براى ارادت به آنان و تأیید فرقه اى خاص نبود. او مى خواست از نزدیک با افکار و شیوه هاى تبلیغى آنان آشنا شود. به همین دلیل با برخى معروفین آنها دیدار مى نمود. از این جهت همراه سید محمدمهدی بحرالعلوم وقتى نور علیشاه در عتبات ساکن بود، نزد وى رفت تا در احوال و آثار این صوفى افراطى پژوهش کند. در این ملاقات که چند جلسه ادامه یافت پرسشها و پاسخهایى رد و بدل شد و آن دو به عقاید وى پى بردند و چون افکارش را منطبق بر عقاید تشیع ندیدند، مثل دیگر علماى کربلا از وى خواستند آن منطقه را ترک کند و به موصل برود.

• اکثر آثار عبدالصمد همدانى به مباحث فقهى، روایى و کلامى اختصاص دارد و مطالب آنها طبق شرع مقدس، مبانى قرآنى و روایات اهل بیت است. کمترین نوشته هایش به عرفان اختصاص دارد که آن هم برگرفته از قرآن و حدیث است.

• آقا محمدعلى فرزند وحید بهبهانی براى جلوگیرى از تهاجم فرهنگى و یورش فکرى صوفیان استشهادى تهیه کرد تا فضلا و علما آن را تأیید و نظر خویش را در ذیل آن اعلام کنند. عبدالصمد همدانى در ذیل آن نوشته است: حقیر علم اجمالى قطعى که قابل شک و شبهه نباشد دارد که این طایفه که مستشهد علیه «نورعلیشاه و معصوم علیشاه» رئیس ایشان است، اعتنا به احکام شرعى ندارند و در فروع «دین» بسیار بى مبالات و بى باک مى باشند.

• صوفیه بدعتى تازه پدید آورده و شریعت را از طریقت جدا کردند. عبدالصمد در مخالفت با آنان مى نویسد: «ما دورافتادگان را چاره از متابعت شریعت نیست به نهجى که از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه(علیهم السلام) صادر شده است.» به باور وى طبق دلایل شرع اسلام، طهارت و رعایت مقدمات عبادى در تابش نور معنویت به قلب تأثیر بسزایى دارد: «این نور وقتى دست بهم مى دهد که عمل مطابق نظر شارع باشد و این حاصل نمى شود الاّ به علم به احکام. پس طریقت بدون شریعت ثمره ندارد و علماى کامل یک قدم از شریعت تجاوز نمى نموده اند و مراقب آن بوده اند.»

آثار و تألیفات

عبد‌الصمد همدانی آثاری در عرفان و فقه و اصول و لغت و کلام دارد، که غالباً چاپ نشده‌اند. در صحت انتساب بعضی از آن‌ها به وی تردید وجود دارد. برخی از این آثار را متعلق به شخص دیگری به نام عبد‌الصمد بن محمد حسین همدانی، از علمای اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم و از پیروان شیخ احمد احسائی، دانسته و گفته‌اند که به اشتباه از آنِ عبد‌الصمد همدانی دانسته شده است.

برخی از آثار ایشان عبارت‌اند از:

• بحر‌ المعارف، مهم‌ترین کتاب ملا عبدالصمد در عرفان و حکمت عملی است. این کتاب، که به فارسی مخلوط به عربی است، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است و وی آن را در اواخر عمر، در کربلا تألیف کرده است. عبد‌الصمد در تألیف این کتاب علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، مطالب خود را به آیات و احادیث نیز مستند کرده است. علامه امینى آن را اثرى آموزنده در اخلاق، فلسفه و عرفان مى داند و مى افزاید این کتاب از دانش و فضل مؤلف حکایت مى کند.
• بحر‌ الحقائق، در شرح «مختصر النافع» محقق حلی، که ناتمام مانده و نسخه خطی آن موجود است. این شرح به خوبى موید آن است که مؤلف در فقه، اصول، حدیث و زبان و ادبیات عرب تبحرى وافر داشته است.
• الفقه الاستدلالى الکبیر: به ترتیب ابواب فقه تنظیم شده و شامل همه مباحث فقه است. صاحب روضات الجنات ضمن معرفى آن یادآور مى شود مؤلف آن را به طور مفصل با پیروى از طریقه مصنّفان قبلى سامان داده است.
• رساله ای در غنا، که در آن، دلایل رد غنا و موسیقی از نظر فقهی بررسی شده است.
• فی العشق الالهی، رساله کوچکی است دربارۀ عشق، به زبان فارسی آمیخته با عربی. این کتاب با نام «محبت نامه»، به کوشش حسین جعفری زنجانی، در ۱۳۸۲ش در قم به چاپ رسیده است.
• گفته شده است که ملا عبدالصمد کتابی حجیم در فرهنگ لغت با عنوان «اللغة الکبیرة» یا کتاب کبیر در لغت نیز داشته است.
• رساله فى الصحیح و الاعم: نسخه اى از آن همراه فوائدالحائریه و ابطال القیاس وحید بهبهانى در نجف نزد عزالدین جزایرىنگاهدارى مى شد و شیخ آقا بزرگ تهرانی آن را دیده است.
• التجزى فى الاجتهاد (یا جواز تجزى و حجیت آن): مؤلف در مقدمه مى گوید: این اثر را در دو مقام منظم کرده ام، مقام اول در جواز و وقوع آن، مقام دوم حجیت رأى متجزى.
• دیوان شعر: همچنین عبد‌الصمد به زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود که بعضی از اشعار وی در «بحرالمعارف» آمده است. به نوشته آقا بزرگ طهرانی نیز وی دیوان شعری داشته است.

در نظر عالمان

• صاحب روضات الجنات: «مولى عبدالصمد همدانى متوطن در حایر مقدس (کربلا) او از فضلاى اواخر قرن دوازده و اوایل قرن سیزدهم هجرى مى باشد. در علوم متعددى مهارت داشت. مشرب خوبى را اختیار کرد...».

• محمدعلی مدرس تبریزی: «جامع معقول و منقول و فقیهى بوده است محقق، محدث، حکیم و متکلم، مذاقش خالى از افراط و تفریط است.»

• محدث قمى: «عبدالصمد همدانى حائرى، فاضل فقیه ماهر، متکلم لغوى و شاگردان مرحوم بهبهانى است که صاحب آثارى در لغت و فقه و غیره مى باشد.»

• علامه امینى: «مولى عبدالصمد همدانى فقیه عقیده شناسى بود که در تمامى رشته هاى علوم اسلامى، تبحر داشت. تنوع آثارش از فضل سرشارش نشان دارد.»

• زین العابدین شیروانى: «قرب چهل سال در عتبه حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام) مجاورت نموده و هم تحصیل علوم در آن دیار کرده و از هر فنى حظّى وافر و هنر متکاثر یافته و على الخصوص در منقولات سرآمد روزگار و مسلّم صغار و کبار بود. قرب سى سال در مسند اجتهاد و فتوى متمکن بود.»

شهادت

علامه امینی در کتاب «شهداء الفضيلة» می نویسد: «ملاعبدالصمد همدانی از پرچم داران علم، فقیهی محقق، محدثی حکیم و عقیده شناسی لغت دان بود. به همه رشته های علمی زبردست بود. دانشمندی خوش مشرب، عارفی زاهد و نیکو طریقه، از شاگردان وحید بهبهانی و سید علی (صاحب ریاض) بود... ملا عبدالصمد همدانی در روز ۱۸ ذیحجه (عید غدیر) سال ۱۲۱۶ هجری، در حمله ناگهانی وهابیها به کربلا، مظلومانه به شهادت رسید». پیکر آن فقیه عارف که بارها مى گفت: «به زودى محاسن من به خونم خضاب مى شود»، در ایوان شریف حرم امام حسین علیه السلام به خاک سپرده شد.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "همدانی، عبدالصمد" از شهرام پازوکی.
• "عبدالصمد همدانى"، غلامرضا گلى زواره، سایت فرهیختگان تمدن شیعه.
• "ملا عبدالصمد همدانی"، پایگاه شعائر.