عبدالحسین فقیهی رشتی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(منابع)
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
آیت الله حاج شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی (م، ۱۳۶۸ ش)، یکی از عالمان سرشناس و صاحب‌ نظران کم‌نظیر است که عمر شریفش را صرف خدمت به [[اسلام]] و روحانیت و تربیت و پرورش طالبان علم کرد؛ با این همه، این شخصیت والامقام و متقی نزد غیرخواص، کمتر شناخته شده است و حتی در کتب [[علم رجال|رجال]] و فقهای [[شیعه]] از او کمتر یاد کرده‌اند.
+
'''«آیت‌الله عبدالحسین فقیهی رشتی»''' (۱۲۸۱-۱۳۶۸ ش)، از علما و فقهای [[شیعه]] معاصر و از شاگردان [[سید ابوالحسن اصفهانی]] بود. وی عمر شریفش را صرف خدمت به [[اسلام]] و تربیت و پرورش طالبان علم کرد و یکی از مشاوران و فعالان در امر ساماندهی [[حوزه علميه قم|حوزه علمیه قم]] و سایر امور دینی به شمار می‌رفت. [[سید عبدالکریم رضوی کشمیری|سید عبدالکریم کشمیری]] و [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی قاضی طباطبایی]] از شاگردان او هستند.
[[پرونده:فقیهی رشتی.jpg|بندانگشتی|آیت الله شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی]]
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = عبدالحسین فقیهی رشتی
 +
||تصویر= [[پرونده:رشتی (2).jpg|200px]]
 +
||زادروز =  ۱۲۸۱ شمسی
 +
|زادگاه = [[نجف]]
 +
|وفات =  ۱۳۶۸ شمسی
 +
|مدفن = [[قم]]، [[حرم حضرت معصومه علیها السلام|حرم حضرت معصومه]]
 +
|اساتید =  [[سید ابوالحسن اصفهانی]]، [[محمدحسین غروی اصفهانی|شیخ محمدحسین اصفهانی]]، [[علامه محمد جواد بلاغی|علامه محمدجواد بلاغی]]، [[شیخ مرتضی طالقانی]]،...
 +
|شاگردان = [[سید عبدالکریم رضوی کشمیری|سید عبدالکریم کشمیری]]، [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی قاضی طباطبایی]]، [[سید عبدالعزیز طباطبایی]]، [[شیخ علیرضا ممجد لنگرودی|علیرضا ممجد لنگرودی]]،...
 +
|آثار = حاشیه بر [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایةالاصول]]، حاشیه بر [[فرائد الاصول (کتاب)|رسائل]]، حاشیه بر [[مکاسب (کتاب)|مکاسب]]،...
 +
}}
 +
==ولادت و خاندان==
  
==ولادت و خاندان ==
+
عبدالحسین فقیهی رشتی در سال ۱۳۲۱ ق (۱۲۸۱ ش) در بیت فضیلت و [[مرجعیت]]، در [[نجف]] اشرف دیده به جهان گشود.<ref> گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج ۲، ص ۲۲۲.</ref> پدر و نیاکان او همگی از عالمان سرشناس و ولایت‌مدار بودند. پدر ارجمندش آیت الله [[شعبان دیوشلی گیلانی|شعبان گیلانی دیوشَلی رشتی]]، یکی از بزرگان عصر و مراجع تقلید وقت و از شاگردان [[میرزا حبیب الله رشتی|میرزا حبیب الله رشتی]] (متوفی ۱۳۱۲ ق) و [[فاضل ایروانی|فاضل ایروانی]] (متوفی ۱۳۰۶ ق) بود. او در [[حوزه علمیه]] نجف اشرف با عناوین «گیلانی»، «رشتی» و «نجفی» و در منطقه گیلان به همان عنوان زادگاهش «دیوشلی» شهرت یافت.
  
عبدالحسین فقیهی رشتی در سال ۱۳۲۱ ق. در بیت فضیلت و مرجعیت، در [[نجف]] اشرف دیده به جهان گشود.<ref> گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج ۲، ص ۲۲۲.</ref> پدر و نیاکان او همگی از عالمان سرشناس و ولایت‌مدار بودند. پدر ارجمندش آیت الله شعبان گیلانی دیوشَلی رشتی نجفی، یکی از بزرگان عصر و مراجع تقلید وقت بود. او در [[حوزه علمیه]] نجف اشرف با عناوین «گیلانی»، «رشتی» و «نجفی» و در منطقه گیلان به همان عنوان زادگاهش «دیوشلی» شهرت یافت. آیت الله حاج شعبان گیلانی خود از شاگردان [[میرزا حبیب الله رشتی|میرزا حبیب الله رشتی]] (متوفی ۱۳۱۲ ق)؛ [[فاضل ایروانی|فاضل ایروانی]] (متوفی ۱۳۰۶ ق) و [[فاضل شرابيانی|فاضل شرابیانی]] (متوفی ۱۳۲۲ ق) بود.
+
==تحصیل و استادان==
  
==تحصیلات و استادان==
+
شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی، تحصیلات ابتدایی و فراگیر [[قرآن]] را در شهر [[نجف]] پشت سر نهاد و دروس مقدماتی و سطوح عالی حوزه را نزد استادان برجسته آن حوزه به اتمام رسانید. البته طی این مراحل توأم بود با تربیت دینی و اخلاقی و [[تهذیب نفس]].
  
شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی، تحصیلات ابتدایی و فراگیری [[قرآن]] را در شهر [[نجف]] پشت سر نهاد و دروس مقدماتی و سطوح عالی حوزه را نزد استادان برجسته آن حوزه به اتمام رسانید. البته طی این مراحل توأم بود با تربیت دینی و اخلاقی و [[تهذیب نفس]].  
+
آن بزرگوار برای نیل به کمالات علمی‌‌ و معنوی، از دروس استادان بزرگی چون حضرات آیات: [[محمدحسین غروی اصفهانی|شیخ محمدحسین اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۰ ق)، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۵ ق)، شیخ محمدعلی ایروانی، آیت الله شیخ محمدعلی جمالی خراسانی، مؤلف تقریرات الاصول و پدر بزرگوارش بهره‌ها گرفت و نیز [[تفسیر قرآن|تفسیر]] را از [[علامه محمد جواد بلاغی|علامه محمدجواد بلاغی]] (متوفی ۱۳۵۲ ق)<ref> پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، ص ۸۶۶.</ref> و [[اخلاق]] و [[عرفان]] را از [[شیخ مرتضی طالقانی]] آموخت و از استادان مذکور، اجازات [[اجتهاد]] دریافت داشت.
  
آن بزرگوار برای نیل به کمالات علمی‌‌ و معنوی، از دروس استادان بزرگی چون حضرات آیات: [[محمدحسین غروی اصفهانی|شیخ محمدحسین اصفهانی]]، معروف به «کمپانی» (متوفی ۱۳۶۰ ق)، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] (متوفی ۱۳۶۵ ق)، شیخ محمدعلی ایروانی، آیت الله شیخ محمدعلی جمالی خراسانی، مؤلف تقریرات الاصول و پدر بزرگوارش بهره‌ها گرفت و نیز [[تفسیر قرآن|تفسیر]] را از [[علامه محمد جواد بلاغی|علامه محمدجواد بلاغی]] (متوفی ۱۳۵۲ ق)<ref> پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، ص ۸۶۶.</ref> و [[اخلاق]] و [[عرفان]] را از [[شیخ مرتضی طالقانی]] آموخت و از استادان مذکور، اجازات [[اجتهاد]] دریافت داشت.
+
==تدریس و شاگردان==
 +
ایشان علاوه بر تحصیل و فراگیری علم و معرفت، به دلیل داشتن حافظه قوی، استعداد سرشار و بیانی رسا و شیرین توانست سطوح مختلف را تدریس و در حوزه‌های علمیه [[نجف]] و [[قم]] شاگردان برجسته فراوانی را تربیت کند که هر کدام، از مشعلداران هدایت جامعه گردیدند؛ به ویژه او تسلط عجیبی به [[اصول فقه]] و کتاب [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایه]] داشت.
  
== تدریس و شاگردان ==
+
'''<I>الف) برخی از شاگردان وی در نجف اشرف عبارتند از:</I>'''
ایشان علاوه بر تحصیل و فراگیری علم و معرفت، به دلیل داشتن حافظه قوی، استعداد سرشار و بیانی رسا و شیرین توانست سطوح مختلف را تدریس و در حوزه‌های علمیه نجف و [[قم]] شاگردان برجسته فراوانی را تربیت کند که هر کدام، از مشعلداران هدایت جامعه گردیدند؛ به ویژه او تسلط عجیبی به [[اصول فقه]] و کتاب [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایه]] داشت.
 
  
'''<I>الف) برخی از شاگردان وی در نجف اشرف عبارتند از حضرات آیات:</I>'''
+
*عالم ربانی، [[سید عبدالکریم رضوی کشمیری|سید عبدالکریم کشمیری]]؛ وی علاوه بر [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایه]]، [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]] را نیز در نزد او آموخت.<ref> آفتاب خوبان، ص ۲۱.</ref>
  
*۱- عالم ربانی، [[سید عبدالکریم کشمیری|سید عبدالکریم کشمیری]]؛ وی علاوه بر [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایه]]، [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]] را نیز در نزد او آموخت.<ref> آفتاب خوبان، ص ۲۱.</ref>
+
*محقق نامور، [[سید عبدالعزیز طباطبایی|سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی]]؛<ref> گنجینه دانشمندان، ج ۹، ص ۲۳۱.</ref>
  
*۲- محقق نامور، حاج سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی؛<ref> گنجینه دانشمندان، ج ۹، ص ۲۳۱.</ref>
+
*سید حسین طباطبایی بحرالعلوم؛<ref> مجله آیینه پژوهش، ش ۶۸، ص ۱۱۶.</ref>
  
*۳- حاج سید حسین طباطبایی بحرالعلوم؛<ref> مجله آیینه پژوهش، ش ۶۸، ص ۱۱۶.</ref>
+
*شهید محراب، [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی قاضی طباطبایی]]؛ وی از شاگردان درس خارج فقه و اصول ایشان بود.<ref> آثارالحجة، محمد شریف رازی، ج ۲، ص ۲۳۵.</ref>
  
*۴- شهید محراب، [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی قاضی طباطبایی]]؛ وی از شاگردان درس خارج فقه و اصول ایشان بود.<ref> آثارالحجة، محمد شریف رازی، ج ۲، ص ۲۳۵.</ref>
+
*شیخ مهدی مهدوی لاهیجانی؛<ref> مجله حوزه، ش ۵۸، مهر و آبان ۱۳۷۲.</ref>
  
*۵- شیخ ابوالقاسم حجتی رشتی؛<ref> همان، ص ۸۰.</ref>
+
*شیخ محمد سعیدی لاهیجانی؛<ref> پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، ص ۸۷۰.</ref>
  
*۶- شیخ مهدی مهدوی لاهیجانی؛<ref> مجله حوزه، ش ۵۸، مهر و آبان ۱۳۷۲.</ref>
+
*شیخ محمدصادق تهرانی قمی؛<ref> آثار الحجة، ج ۲، ص ۱۱۸.</ref>
  
*۷- شیخ محمد سعیدی لاهیجانی؛<ref> پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، ص ۸۷۰.</ref>
+
*میرزا محمدعلی ادیب تهرانی.<ref> دانشمندان بروجرد، غلامرضا مولانا، ص ۵۱۵.</ref>
  
*۸- شیخ محمدصادق تهرانی قمی؛<ref> آثار الحجة، ج ۲، ص ۱۱۸.</ref>
+
'''<I>ب) برخی از شاگردان وی در حوزه علمیه قم نیز عبارتند از:</I>'''
  
*۹- میرزا محمدعلی ادیب تهرانی.<ref> دانشمندان بروجرد، غلامرضا مولانا، ص ۵۱۵.</ref>
+
*[[صادق احسان بخش|صادق احسان‌بخش]]، نماینده امام و رهبری در گیلان و امام جمعه رشت؛<ref> دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۶ و مجله آیینه پژوهش، ش ۶۸، ص ۱۱۷.</ref>
  
'''<I>ب) برخی از شاگردان وی در حوزه علمیه قم نیز عبارتند از حضرات آیات:</I>'''
+
*[[شیخ علیرضا ممجد لنگرودی|علیرضا ممجد لنگرودی]] (درس [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایه]] و خارج)؛<ref> مجله حوزه، ش ۸۷، ص ۲۸.</ref>
  
*۱- شیخ محمدصادق احسان‌بخش، نماینده امام و رهبری در گیلان و امام جمعه رشت؛<ref> دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۶ و مجله آیینه پژوهش، ش ۶۸، ص ۱۱۷.</ref>
+
*سید علی حسینی نجفی اشکوری؛<ref> تراجم الرجال، سید احمد حسینی اشکوری، ص ۹۶.</ref>
  
*۲- علیرضا ممجد لنگرودی (درس کفایه و خارج)؛<ref> مجله حوزه، ش ۸۷، ص ۲۸.</ref>
+
*شیخ محمد واصف.
  
*۳- حاج سیدعلی حسینی نجفی اشکوری؛<ref> تراجم الرجال، سید احمد حسینی اشکوری، ص ۹۶.</ref>
+
==آثار و تألیفات==
 
 
*۴- حاج شیخ محمد واصف.
 
  
==آثار و تألیفات==
+
ایشان تألیفات و تقریرات فراوانی به جای گذاشته که البته هیچ کدام به طبع نرسیده است؛ از جمله:
  
ایشان تألیفات و تقریرات فراوانی به جای گذاشته که هیچ کدام به طبع نرسیده است؛ از آن میان می‌‌توان اشاره داشت به: حاشیه بر [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایةالاصول]]، حاشیه بر [[فرائد الاصول (کتاب)|رسائل]]، حاشیه بر [[مکاسب (کتاب)|مکاسب]].
+
*حاشیه بر [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایةالاصول]]؛
 +
*حاشیه بر [[فرائد الاصول (کتاب)|رسائل]]؛
 +
*حاشیه بر [[مکاسب (کتاب)|مکاسب]].
  
==هجرت به قم==
+
==فعالیت‌های اجتماعی==
  
 
آیت الله فقیهی رشتی برای [[زیارت]] [[امام رضا]] علیه‌السلام و نیز دیدن اقوام و [[صله رحم|صله ارحام]] به [[ایران|ایران]] مهاجرت نمود و بعد از چند ماه توقف در شمال (لنگرود) برای عزیمت به [[نجف]] اشرف، به سال ۱۳۵۱ ق. وارد [[حوزه علمیه قم]] شد. وی در این سفر، وقتی تلاش و جدیت طلاب این حوزه تازه تأسیس را مشاهده کرد، از مهاجرت به نجف منصرف و همان جا ماندگار شد و به سبب توانایی علمی ‌‌خویش، تدریس سطوح مختلف را شروع کرد. خود او نیز با آن که فضلای بی‌شماری از محضرش استفاده می‌‌کردند، از درس آیت الله [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|حائری یزدی]] بهره می‌‌برد. استادان بزرگی همانند حضرات آیات: [[سید محمد حجت کوه کمره ای|حجت]]، خوانساری و صدر با توجه به شناخت قبلی که از وی داشتند، وجودش را مغتنم دانسته و برای ساماندهی حوزه از او بهره‌مند می‌‌شدند.  
 
آیت الله فقیهی رشتی برای [[زیارت]] [[امام رضا]] علیه‌السلام و نیز دیدن اقوام و [[صله رحم|صله ارحام]] به [[ایران|ایران]] مهاجرت نمود و بعد از چند ماه توقف در شمال (لنگرود) برای عزیمت به [[نجف]] اشرف، به سال ۱۳۵۱ ق. وارد [[حوزه علمیه قم]] شد. وی در این سفر، وقتی تلاش و جدیت طلاب این حوزه تازه تأسیس را مشاهده کرد، از مهاجرت به نجف منصرف و همان جا ماندگار شد و به سبب توانایی علمی ‌‌خویش، تدریس سطوح مختلف را شروع کرد. خود او نیز با آن که فضلای بی‌شماری از محضرش استفاده می‌‌کردند، از درس آیت الله [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|حائری یزدی]] بهره می‌‌برد. استادان بزرگی همانند حضرات آیات: [[سید محمد حجت کوه کمره ای|حجت]]، خوانساری و صدر با توجه به شناخت قبلی که از وی داشتند، وجودش را مغتنم دانسته و برای ساماندهی حوزه از او بهره‌مند می‌‌شدند.  
سطر ۶۳: سطر ۷۴:
 
'''<I>ب) رسیدگی به وضع سادات عربستان:</I>'''
 
'''<I>ب) رسیدگی به وضع سادات عربستان:</I>'''
  
[[شیعه|شیعیان]] [[عربستان]] همواره در طول تاریخ، مظلومیت مضاعفی داشته‌اند؛ خصوصاً اِعمال مقررات دشوار از سوی دولت سعودی و علمای وهابی، مشکلات طاقت‌فرسایی برای آنان در پی داشته است. مرحوم فقیهی، از سوی آیت الله بروجردی موظف به رسیدگی به امور [[سادات]] و شیعیان آنجا بود. او در امور مادی و معنوی سادات «نُخاوله» سعی بلیغی مبذول می‌‌داشت و برای رفع مشکلات آنان، بارها با دولت سعودی به گفتگو و مذاکره پرداخت و از این راه توانست از فشار دولت سعودی بر آنان بکاهد.<ref> همان، و اظهارات سید محمد واحدی، نوه آن مرحوم نامبرده کتب و نوشته‌های آن مرحوم را در اختیار حقیر قرار داد که تشکر می‌‌شود.</ref>
+
[[شیعه|شیعیان]] [[عربستان]] همواره در طول تاریخ، مظلومیت مضاعفی داشته‌اند؛ خصوصاً اِعمال مقررات دشوار از سوی دولت سعودی و علمای [[وهابیت|وهابی]]، مشکلات طاقت‌فرسایی برای آنان در پی داشته است. مرحوم فقیهی، از سوی آیت الله بروجردی موظف به رسیدگی به امور [[سادات]] و شیعیان آنجا بود. او در امور مادی و معنوی سادات «نُخاوله» سعی بلیغی مبذول می‌‌داشت و برای رفع مشکلات آنان، بارها با دولت سعودی به گفتگو و مذاکره پرداخت و از این راه توانست از فشار دولت سعودی بر آنان بکاهد.<ref> همان، و اظهارات سید محمد واحدی، نوه آن مرحوم نامبرده کتب و نوشته‌های آن مرحوم را در اختیار حقیر قرار داد که تشکر می‌‌شود.</ref>
  
 
'''<I>ج) همکاری صمیمانه در امور حوزه:</I>'''
 
'''<I>ج) همکاری صمیمانه در امور حوزه:</I>'''
  
آیت الله العظمی ‌‌بروجردی به حفظ کیان [[حوزه علمیه قم]] علاقه زیادی داشتند و مکرر می‌‌فرمود: «حوزه قم همانند شهری است که دروازه ندارد؛ حوزه بر روی اشخاص مختلف باز است. افراد صالح و ناصالح از هم ممتاز نمی‌‌شوند. ای کاش نظمی‌‌بود و برنامه‌ای!».
+
آیت الله العظمی ‌‌بروجردی به حفظ کیان [[حوزه علمیه قم]] علاقه زیادی داشتند و مکرر می‌‌فرمود: «حوزه قم همانند شهری است که دروازه ندارد؛ حوزه بر روی اشخاص مختلف باز است. افراد صالح و ناصالح از هم ممتاز نمی‌‌شوند. ای کاش نظمی‌‌بود و برنامه‌ای!». او برای تحقق این آرزو، هیئتی مرکب از چند نفر از آیات حوزه را مأمور کرد تا دیدگاه‌های اصلاحی خود را بعد از مشورت ارائه دهند. این هیئت که اصطلاحاً «هیئت حاکمه» نامیده می‌‌شد، اختیار داشت که مصالح حوزه را بسنجید و بر این اساس عمل کنند. آیت الله فقیهی رشتی یکی از اعضای این هیئت بود. برخی اعضای دیگر آن عبارت بودند از: [[امام خمینی]]، [[شیخ مرتضی حائری یزدی|شیخ مرتضی حائری]]، [[آیت الله محمدفاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی]]، [[سید زین العابدین کاشانی|سید زین‌العابدین کاشانی]]، [[سید محمد محقق داماد|محقق داماد]] و... .<ref> مجله حوزه، ش ۴۴-۴۳ (ویژه‌نامه آیت الله بروجردی)، ص ۴۴، مصاحبه آیت الله سلطانی طباطبایی.</ref>
  
او برای تحقق این آرزو، هیئتی مرکب از چند نفر از آیات حوزه را مأمور کرد تا دیدگاه‌های اصلاحی خود را بعد از مشورت ارائه دهند. این هیئت که اصطلاحاً «هیئت حاکمه» نامیده می‌‌شد، اختیار داشت که مصالح حوزه را بسنجید و بر این اساس عمل کنند. آیت الله فقیهی رشتی یکی از اعضای این هیئت بود. اعضای دیگر آن عبارت بودند از: مرحوم [[امام خمینی]]، حاج شیخ مرتضی حائری، حاج سید احمد زنجانی، حاج سید ابوطالب مدرسی، مرحوم [[آیت الله محمدفاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی]]، حاج سید زین‌العابدین کاشانی، [[سید محمد محقق داماد|محقق داماد]] و... .<ref> مجله حوزه، ش ۴۴-۴۳ (ویژه‌نامه آیت الله بروجردی)، ص ۴۴، مصاحبه آیت الله سلطانی طباطبایی.</ref>
+
ضمناً ایشان در هنر خوش‌نویسی هم دستی داشت. او تمام اوراق و تقریرات و مکاتبات خود را با [[خط نستعلیق|خط نستعلیق]] بسیار زیبا می‌‌نگاشته که مایه اعجاب است. از اوراق به جای مانده برمی‌‌آید که در آن جمع «هیئت حاکمه»، مطالب را وی تقریر می‌‌کرده و پس از امضای اعضا به رؤیت آیت الله [[آیت الله بروجردی|بروجردی]] می‌‌رسیده است.
  
 
'''د) طرح آموزش زبان برای طلاب:'''
 
'''د) طرح آموزش زبان برای طلاب:'''
  
آیت الله فقیهی به خوبی می‌‌دانست که راه و رمز پیشرفت و ترویج [[اسلام]] ارتباط با همگان؛ خصوصاً با مسلمانان و غیرمسلمانان خارج از کشور است، از این رو بود که او آموزش زبان انگلیسی برای طلاب را ضروری می‌‌دانست و معتقد بود که با هر قوم و ملتی باید با زبان خود آنان سخن گفت. او به آن دسته از طلاب فاضل، همانند مرحوم محقق لاهیجی، که به زبان بیگانگان مسلط بودند و به راحتی تکلم می‌‌کردند، ارزش فوق‌العاده‌ای قائل می‌‌شد. طرح و برنامه کار با جدیت تمام آماده شد و حتی استادان زبان انگلیسی را معین کردند، اما متأسفانه این طرح، با مخالفت اطرافیان آیت الله بروجردی به اجرا درنیامد.  
+
آیت الله فقیهی به خوبی می‌‌دانست که راه و رمز پیشرفت و ترویج [[اسلام]] ارتباط با همگان، خصوصاً با مسلمانان و غیرمسلمانان خارج از کشور است، از این رو بود که او آموزش زبان انگلیسی برای طلاب را ضروری می‌‌دانست و معتقد بود که با هر قوم و ملتی باید با زبان خود آنان سخن گفت. او به آن دسته از طلاب فاضل، همانند مرحوم محقق لاهیجی، که به زبان بیگانگان مسلط بودند و به راحتی تکلم می‌‌کردند، ارزش فوق‌العاده‌ای قائل می‌‌شد. طرح و برنامه کار با جدیت تمام آماده شد و حتی استادان زبان انگلیسی را معین کردند، اما متأسفانه این طرح، با مخالفت اطرافیان آیت الله بروجردی به اجرا درنیامد.  
  
==ویژگی‌های اخلاقی ==
+
==ویژگی‌های اخلاقی==
  
آیت الله فقیهی از رجال خوش فکر و خوش‌محضر بود و حافظه‌ای بسیار قوی و برخوردی گرم و صمیمی ‌‌داشت. بسیار متواضع بود و محفل گرم و فراموش ناشدنی‌اش، پیوسته با خاطره‌ای خوش همراه بود. با آن که مردی عمیق در [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] بود، ولی در تاریخ ادیان و ادبیات عربی و فارسی، خصوصاً اشعار حماسه سرایان قبل و بعد از [[اسلام]]، ید طولایی داشت. در احتجاجات کمتر کسی را یارای مقابله با او بود، ولی چون ذاتاً مردی آرام و ساکت بود، در برخورد ابتدایی کمتر کسی می‌‌توانست این محاسن را درک نماید. عاشق [[اهل بیت]] علیه‌السلام بود و همواره با تجلیل فراوان از آنان یاد می‌‌کرد و در جلسات [[روضه خوانی|روضه]]، برای نام [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام تعظیم می‌‌کرد. [[اخلاق]] کریمانه داشت و به [[سادات]] احترام ویژه‌ای قائل بودند.<ref>همان و دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.</ref>
+
آیت الله فقیهی از رجال خوش فکر و خوش‌محضر بود و حافظه‌ای بسیار قوی و برخوردی گرم و صمیمی ‌‌داشت. بسیار [[تواضع|متواضع]] بود و محفل گرم و فراموش ناشدنی‌اش، پیوسته با خاطره‌ای خوش همراه بود. با آن که مردی عمیق در [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] بود، ولی در تاریخ ادیان و ادبیات عربی و فارسی، خصوصاً اشعار حماسه سرایان قبل و بعد از [[اسلام]]، ید طولایی داشت. در احتجاجات کمتر کسی را یارای مقابله با او بود، ولی چون ذاتاً مردی آرام و ساکت بود، در برخورد ابتدایی کمتر کسی می‌‌توانست این محاسن را درک نماید. عاشق [[اهل بیت]] علیه‌السلام بود و همواره با تجلیل فراوان از آنان یاد می‌‌کرد و در جلسات [[روضه خوانی|روضه]]، برای نام [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام تعظیم می‌‌کرد. [[اخلاق]] کریمانه داشت و به [[سادات]] احترام ویژه‌ای قائل بودند.<ref>همان و دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.</ref>
  
 
آیت الله احسان‌بخش درباره استادش می‌‌نویسد: «آیت الله حاج شیخ عبدالحسین فقیهی... عالم، عامل، فقیه کامل، اصولی، ادیب متتبع، جامع فضایل و کمالات. او از خواص اصحاب و محرم اسرار آیت الله بروجردی به شمار می‌‌رفت و هر ساله نیز به نیابت از آن مرجع عالی‌قدر به [[مکه]] مشرف می‌‌شد و مشکلات دینی زائرین را برطرف می‌‌نمود».<ref> دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۳۱.</ref>
 
آیت الله احسان‌بخش درباره استادش می‌‌نویسد: «آیت الله حاج شیخ عبدالحسین فقیهی... عالم، عامل، فقیه کامل، اصولی، ادیب متتبع، جامع فضایل و کمالات. او از خواص اصحاب و محرم اسرار آیت الله بروجردی به شمار می‌‌رفت و هر ساله نیز به نیابت از آن مرجع عالی‌قدر به [[مکه]] مشرف می‌‌شد و مشکلات دینی زائرین را برطرف می‌‌نمود».<ref> دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۳۱.</ref>
  
آیت الله فقیهی رشتی، اهل محاسبه و مراقبه بود و همواره اذکاری را بر لب داشت. او مرتب دوستان خود را به اقامه [[نماز اول وقت]] توصیه می‌‌فرمود و خود، به نماز اول وقت اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌‌داد.<ref> همان و دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.</ref>
+
آیت الله فقیهی رشتی، اهل محاسبه و [[مراقبه]] بود و همواره اذکاری را بر لب داشت. او مرتب دوستان خود را به اقامه [[نماز اول وقت]] توصیه می‌‌فرمود و خود، به نماز اول وقت اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌‌داد.<ref> همان و دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.</ref>
 
 
ضمناً ایشان در هنر خوش‌نویسی هم دستی داشت. او تمام اوراق و تقریرات و مکاتبات خود را با [[خط نستعلیق|خط نستعلیق]] بسیار زیبا می‌‌نگاشته که مایه اعجاب است. از اوراق به جای مانده برمی‌‌آید که در آن جمع «هیئت حاکمه»، مطالب را وی تقریر می‌‌کرده و پس از امضای اعضا به رؤیت آیت الله [[آیت الله بروجردی|بروجردی]] می‌‌رسیده است.
 
 
 
ایشان از هر گونه شهرت می‌‌گریخت و به همین دلیل، با این که سالیان پیش، بر [[عروة الوثقى (کتاب)|عروةالوثقی]] حاشیه زده بود و خواص و شاگردانش، از موقعیت علمی‌‌ و معنوی او اطلاع داشتند؛ با این حال همانند برخی از بزرگان، از مطرح شدن و از مقام [[فتوا|افتا]] دوری می‌‌جست و به هیچ عنوان راضی نمی‌‌شد که ارادتمندانش او را در میان جامعه مطرح سازند.<ref> شرح حال مرحوم آیت الله فقیهی رشتی را می‌‌توان در کتب ذیل یافت: گنجینه دانشمندان، ج ۲، ص ۲۲۲؛ آثارالحجة، ج ۲، ص ۵۶؛ پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان، ص ۸۶۵؛ سیمای شهرستان لنگرود، ص ۱۱۶ و دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۳۱.</ref>
 
  
==وفات ==
+
ایشان از هر گونه شهرت می‌‌گریخت و به همین دلیل، با این که سالیان پیش، بر [[عروة الوثقى (کتاب)|عروةالوثقی]] حاشیه زده بود و خواص و شاگردانش، از موقعیت علمی‌‌ و معنوی او اطلاع داشتند؛ با این حال همانند برخی از بزرگان، از مطرح شدن و از مقام [[فتوا|افتا]] دوری می‌‌جست و به هیچ عنوان راضی نمی‌‌شد که ارادتمندانش او را در میان جامعه مطرح سازند.
  
آیت الله حاج شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی بعد از عمری تلاش و خدمت، سرانجام در ۹۱ سالگی، (۲۷ آبان سال ۱۳۶۸ ش) دار فانی را وداع گفت و در جوار رحمت ایزدی آرامش یافت. پیکر پاک این عالم ربانی با شرکت مراجع و بزرگان با شکوه خاصی [[تشییع جنازه|تشییع]]، و با [[نماز]] آیت الله حاج [[سید محمد وحیدی شبستری|سید محمد وحیدی]] در یکی از حجره‌های صحن بزرگ به خاک سپرده شد.<ref> دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.</ref>
+
==وفات==
  
 +
مرحوم آیت الله شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی بعد از عمری تلاش و خدمت، سرانجام در ۲۷ آبان سال ۱۳۶۸ ش (۱۴۱۰ ق) دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک این عالم ربانی پس از [[تشییع جنازه|تشییع]] باشکوه و قرائت [[نماز میت|نماز]] توسط آیت الله [[سید محمد وحیدی شبستری|سید محمد وحیدی]]، در یکی از حجره‌های صحن بزرگ [[حرم حضرت معصومه علیها السلام|حرم حضرت معصومه]] علیهاالسلام به خاک سپرده شد.<ref> دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
 
==منابع==
 
==منابع==
  
* محمدتقی ادهم‌نژاد، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۱۷، صفحه ۷۲-۸۴.
+
*[[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، محمدتقی ادهم‌نژاد، ج ۱۷، ص ۷۲-۸۴.
  
 +
==آرشیو عکس و تصویر==
 +
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:رشتی (1).jpg|عبدالحسین فقیهی رشتی در جوانی
 +
پرونده:رشتی (3).jpg|قبر عبدالحسین فقیهی رشتی در [[حرم حضرت معصومه علیها السلام]]
 +
</gallery>
 
[[رده:علمای معاصر|فقیهی رشتی،عبدالحسین]]
 
[[رده:علمای معاصر|فقیهی رشتی،عبدالحسین]]
 +
[[رده:علماء شیعه]]
 +
[[رده:فقیهان]]
 +
[[رده:مجتهدین]]
 +
[[رده:مدفونین در حرم حضرت معصومه (س)]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۵۷

«آیت‌الله عبدالحسین فقیهی رشتی» (۱۲۸۱-۱۳۶۸ ش)، از علما و فقهای شیعه معاصر و از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانی بود. وی عمر شریفش را صرف خدمت به اسلام و تربیت و پرورش طالبان علم کرد و یکی از مشاوران و فعالان در امر ساماندهی حوزه علمیه قم و سایر امور دینی به شمار می‌رفت. سید عبدالکریم کشمیری و سید محمدعلی قاضی طباطبایی از شاگردان او هستند.

رشتی (2).jpg
نام کامل عبدالحسین فقیهی رشتی
زادروز ۱۲۸۱ شمسی
زادگاه نجف
وفات ۱۳۶۸ شمسی
مدفن قم، حرم حضرت معصومه

Line.png

اساتید

سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدحسین اصفهانی، علامه محمدجواد بلاغی، شیخ مرتضی طالقانی،...

شاگردان

سید عبدالکریم کشمیری، سید محمدعلی قاضی طباطبایی، سید عبدالعزیز طباطبایی، علیرضا ممجد لنگرودی،...

آثار

حاشیه بر کفایةالاصول، حاشیه بر رسائل، حاشیه بر مکاسب،...

ولادت و خاندان

عبدالحسین فقیهی رشتی در سال ۱۳۲۱ ق (۱۲۸۱ ش) در بیت فضیلت و مرجعیت، در نجف اشرف دیده به جهان گشود.[۱] پدر و نیاکان او همگی از عالمان سرشناس و ولایت‌مدار بودند. پدر ارجمندش آیت الله شعبان گیلانی دیوشَلی رشتی، یکی از بزرگان عصر و مراجع تقلید وقت و از شاگردان میرزا حبیب الله رشتی (متوفی ۱۳۱۲ ق) و فاضل ایروانی (متوفی ۱۳۰۶ ق) بود. او در حوزه علمیه نجف اشرف با عناوین «گیلانی»، «رشتی» و «نجفی» و در منطقه گیلان به همان عنوان زادگاهش «دیوشلی» شهرت یافت.

تحصیل و استادان

شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی، تحصیلات ابتدایی و فراگیر قرآن را در شهر نجف پشت سر نهاد و دروس مقدماتی و سطوح عالی حوزه را نزد استادان برجسته آن حوزه به اتمام رسانید. البته طی این مراحل توأم بود با تربیت دینی و اخلاقی و تهذیب نفس.

آن بزرگوار برای نیل به کمالات علمی‌‌ و معنوی، از دروس استادان بزرگی چون حضرات آیات: شیخ محمدحسین اصفهانی (متوفی ۱۳۶۰ ق)، سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵ ق)، شیخ محمدعلی ایروانی، آیت الله شیخ محمدعلی جمالی خراسانی، مؤلف تقریرات الاصول و پدر بزرگوارش بهره‌ها گرفت و نیز تفسیر را از علامه محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۵۲ ق)[۲] و اخلاق و عرفان را از شیخ مرتضی طالقانی آموخت و از استادان مذکور، اجازات اجتهاد دریافت داشت.

تدریس و شاگردان

ایشان علاوه بر تحصیل و فراگیری علم و معرفت، به دلیل داشتن حافظه قوی، استعداد سرشار و بیانی رسا و شیرین توانست سطوح مختلف را تدریس و در حوزه‌های علمیه نجف و قم شاگردان برجسته فراوانی را تربیت کند که هر کدام، از مشعلداران هدایت جامعه گردیدند؛ به ویژه او تسلط عجیبی به اصول فقه و کتاب کفایه داشت.

الف) برخی از شاگردان وی در نجف اشرف عبارتند از:

  • سید حسین طباطبایی بحرالعلوم؛[۵]
  • شیخ مهدی مهدوی لاهیجانی؛[۷]
  • شیخ محمد سعیدی لاهیجانی؛[۸]
  • شیخ محمدصادق تهرانی قمی؛[۹]
  • میرزا محمدعلی ادیب تهرانی.[۱۰]

ب) برخی از شاگردان وی در حوزه علمیه قم نیز عبارتند از:

  • سید علی حسینی نجفی اشکوری؛[۱۳]
  • شیخ محمد واصف.

آثار و تألیفات

ایشان تألیفات و تقریرات فراوانی به جای گذاشته که البته هیچ کدام به طبع نرسیده است؛ از جمله:

فعالیت‌های اجتماعی

آیت الله فقیهی رشتی برای زیارت امام رضا علیه‌السلام و نیز دیدن اقوام و صله ارحام به ایران مهاجرت نمود و بعد از چند ماه توقف در شمال (لنگرود) برای عزیمت به نجف اشرف، به سال ۱۳۵۱ ق. وارد حوزه علمیه قم شد. وی در این سفر، وقتی تلاش و جدیت طلاب این حوزه تازه تأسیس را مشاهده کرد، از مهاجرت به نجف منصرف و همان جا ماندگار شد و به سبب توانایی علمی ‌‌خویش، تدریس سطوح مختلف را شروع کرد. خود او نیز با آن که فضلای بی‌شماری از محضرش استفاده می‌‌کردند، از درس آیت الله حائری یزدی بهره می‌‌برد. استادان بزرگی همانند حضرات آیات: حجت، خوانساری و صدر با توجه به شناخت قبلی که از وی داشتند، وجودش را مغتنم دانسته و برای ساماندهی حوزه از او بهره‌مند می‌‌شدند.

ایشان در جلسات درس آیت الله حائری یزدی با حضرت امام خمینی آشنا شد و بعدها این آشنایی تبدیل به ارتباط عمیق دوستانه گردید. این علاقه زایدالوصف دوسویه که تا آخر عمر شریف آن دو ادامه داشت، به گونه‌ای بود که حضرت امام در قم به منزل آیت الله فقیهی می‌‌رفت و از نزدیک به تفقد می‌‌پرداخت. در اوراقی که از مرحوم آیت الله فقیهی باقی مانده، عکس‌ها و نامه‌هایی با دستخط آن دو بزرگوار به مناسبت‌های مختلف و نیز کتب اهدایی از طرف حضرت امام به ایشان دیده می‌‌شود که حضرت امام در صفحات اول کتاب مطالبی را به یادگار نوشته است.

آیت الله فقیهی رشتی با فقیه ژرف‌اندیش، آیت الله بروجردی سابقه آشنایی و رفاقت داشت و به خوبی واقف بود که وجود معظم‌له می‌‌تواند توان علمی ‌‌فراوانی به حوزه قم ببخشد. بدین جهت، پس از ورود آن آیت حق به قم، ایشان نیز مانند بسیاری از بزرگان - همانند امام راحل - برای تجلیل از مقام علمی ‌‌زعیم عالی قدر حوزه آیت الله بروجردی، در درس وی حضور می‌‌یافت. آن بزرگوار هم به ایشان علاقه ویژه‌ای داشت و ایشان را به عنوان یکی از مشاوران و نزدیکان در امر ساماندهی حوزه و سایر امور دینی برگزید، که نمونه‌هایی از فعالیت‌های او را در ذیل می‌‌آوریم:

الف) خدمت به زائران مکه:

آیت الله فقیهی از بدو ورود آیت الله بروجردی تا آخر عمر آن بزرگوار - و بعد از ایشان از طرف سایر مراجع - به عنوان نماینده ایشان برای رسیدگی به امور حجاج در موسم حج، خدمات فراوانی را انجام داد.[۱۴]

ب) رسیدگی به وضع سادات عربستان:

شیعیان عربستان همواره در طول تاریخ، مظلومیت مضاعفی داشته‌اند؛ خصوصاً اِعمال مقررات دشوار از سوی دولت سعودی و علمای وهابی، مشکلات طاقت‌فرسایی برای آنان در پی داشته است. مرحوم فقیهی، از سوی آیت الله بروجردی موظف به رسیدگی به امور سادات و شیعیان آنجا بود. او در امور مادی و معنوی سادات «نُخاوله» سعی بلیغی مبذول می‌‌داشت و برای رفع مشکلات آنان، بارها با دولت سعودی به گفتگو و مذاکره پرداخت و از این راه توانست از فشار دولت سعودی بر آنان بکاهد.[۱۵]

ج) همکاری صمیمانه در امور حوزه:

آیت الله العظمی ‌‌بروجردی به حفظ کیان حوزه علمیه قم علاقه زیادی داشتند و مکرر می‌‌فرمود: «حوزه قم همانند شهری است که دروازه ندارد؛ حوزه بر روی اشخاص مختلف باز است. افراد صالح و ناصالح از هم ممتاز نمی‌‌شوند. ای کاش نظمی‌‌بود و برنامه‌ای!». او برای تحقق این آرزو، هیئتی مرکب از چند نفر از آیات حوزه را مأمور کرد تا دیدگاه‌های اصلاحی خود را بعد از مشورت ارائه دهند. این هیئت که اصطلاحاً «هیئت حاکمه» نامیده می‌‌شد، اختیار داشت که مصالح حوزه را بسنجید و بر این اساس عمل کنند. آیت الله فقیهی رشتی یکی از اعضای این هیئت بود. برخی اعضای دیگر آن عبارت بودند از: امام خمینی، شیخ مرتضی حائری، فاضل لنکرانی، سید زین‌العابدین کاشانی، محقق داماد و... .[۱۶]

ضمناً ایشان در هنر خوش‌نویسی هم دستی داشت. او تمام اوراق و تقریرات و مکاتبات خود را با خط نستعلیق بسیار زیبا می‌‌نگاشته که مایه اعجاب است. از اوراق به جای مانده برمی‌‌آید که در آن جمع «هیئت حاکمه»، مطالب را وی تقریر می‌‌کرده و پس از امضای اعضا به رؤیت آیت الله بروجردی می‌‌رسیده است.

د) طرح آموزش زبان برای طلاب:

آیت الله فقیهی به خوبی می‌‌دانست که راه و رمز پیشرفت و ترویج اسلام ارتباط با همگان، خصوصاً با مسلمانان و غیرمسلمانان خارج از کشور است، از این رو بود که او آموزش زبان انگلیسی برای طلاب را ضروری می‌‌دانست و معتقد بود که با هر قوم و ملتی باید با زبان خود آنان سخن گفت. او به آن دسته از طلاب فاضل، همانند مرحوم محقق لاهیجی، که به زبان بیگانگان مسلط بودند و به راحتی تکلم می‌‌کردند، ارزش فوق‌العاده‌ای قائل می‌‌شد. طرح و برنامه کار با جدیت تمام آماده شد و حتی استادان زبان انگلیسی را معین کردند، اما متأسفانه این طرح، با مخالفت اطرافیان آیت الله بروجردی به اجرا درنیامد.

ویژگی‌های اخلاقی

آیت الله فقیهی از رجال خوش فکر و خوش‌محضر بود و حافظه‌ای بسیار قوی و برخوردی گرم و صمیمی ‌‌داشت. بسیار متواضع بود و محفل گرم و فراموش ناشدنی‌اش، پیوسته با خاطره‌ای خوش همراه بود. با آن که مردی عمیق در فقه و اصول بود، ولی در تاریخ ادیان و ادبیات عربی و فارسی، خصوصاً اشعار حماسه سرایان قبل و بعد از اسلام، ید طولایی داشت. در احتجاجات کمتر کسی را یارای مقابله با او بود، ولی چون ذاتاً مردی آرام و ساکت بود، در برخورد ابتدایی کمتر کسی می‌‌توانست این محاسن را درک نماید. عاشق اهل بیت علیه‌السلام بود و همواره با تجلیل فراوان از آنان یاد می‌‌کرد و در جلسات روضه، برای نام ائمه اطهار علیهم‌السلام تعظیم می‌‌کرد. اخلاق کریمانه داشت و به سادات احترام ویژه‌ای قائل بودند.[۱۷]

آیت الله احسان‌بخش درباره استادش می‌‌نویسد: «آیت الله حاج شیخ عبدالحسین فقیهی... عالم، عامل، فقیه کامل، اصولی، ادیب متتبع، جامع فضایل و کمالات. او از خواص اصحاب و محرم اسرار آیت الله بروجردی به شمار می‌‌رفت و هر ساله نیز به نیابت از آن مرجع عالی‌قدر به مکه مشرف می‌‌شد و مشکلات دینی زائرین را برطرف می‌‌نمود».[۱۸]

آیت الله فقیهی رشتی، اهل محاسبه و مراقبه بود و همواره اذکاری را بر لب داشت. او مرتب دوستان خود را به اقامه نماز اول وقت توصیه می‌‌فرمود و خود، به نماز اول وقت اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌‌داد.[۱۹]

ایشان از هر گونه شهرت می‌‌گریخت و به همین دلیل، با این که سالیان پیش، بر عروةالوثقی حاشیه زده بود و خواص و شاگردانش، از موقعیت علمی‌‌ و معنوی او اطلاع داشتند؛ با این حال همانند برخی از بزرگان، از مطرح شدن و از مقام افتا دوری می‌‌جست و به هیچ عنوان راضی نمی‌‌شد که ارادتمندانش او را در میان جامعه مطرح سازند.

وفات

مرحوم آیت الله شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی بعد از عمری تلاش و خدمت، سرانجام در ۲۷ آبان سال ۱۳۶۸ ش (۱۴۱۰ ق) دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک این عالم ربانی پس از تشییع باشکوه و قرائت نماز توسط آیت الله سید محمد وحیدی، در یکی از حجره‌های صحن بزرگ حرم حضرت معصومه علیهاالسلام به خاک سپرده شد.[۲۰]

پانویس

  1. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج ۲، ص ۲۲۲.
  2. پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، ص ۸۶۶.
  3. آفتاب خوبان، ص ۲۱.
  4. گنجینه دانشمندان، ج ۹، ص ۲۳۱.
  5. مجله آیینه پژوهش، ش ۶۸، ص ۱۱۶.
  6. آثارالحجة، محمد شریف رازی، ج ۲، ص ۲۳۵.
  7. مجله حوزه، ش ۵۸، مهر و آبان ۱۳۷۲.
  8. پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، ص ۸۷۰.
  9. آثار الحجة، ج ۲، ص ۱۱۸.
  10. دانشمندان بروجرد، غلامرضا مولانا، ص ۵۱۵.
  11. دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۶ و مجله آیینه پژوهش، ش ۶۸، ص ۱۱۷.
  12. مجله حوزه، ش ۸۷، ص ۲۸.
  13. تراجم الرجال، سید احمد حسینی اشکوری، ص ۹۶.
  14. هفته‌نامه نقش قلم (نشریه استان گیلان)، ۲۷ آبان ۱۳۶۹، مقاله محمدعلی فقیهی زاده گیلانی.
  15. همان، و اظهارات سید محمد واحدی، نوه آن مرحوم نامبرده کتب و نوشته‌های آن مرحوم را در اختیار حقیر قرار داد که تشکر می‌‌شود.
  16. مجله حوزه، ش ۴۴-۴۳ (ویژه‌نامه آیت الله بروجردی)، ص ۴۴، مصاحبه آیت الله سلطانی طباطبایی.
  17. همان و دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.
  18. دانشوران و دولتمردان گیل و دیلم، ص ۵۳۱.
  19. همان و دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.
  20. دست نوشته‌های فقیهی زاده گیلانی.

منابع

آرشیو عکس و تصویر