اعجاز عددی قرآن

«اعجاز عددی» نزد برخی قرآن‌پژوهان، به عنوان یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن شمرده شده است که در آن، به نظم ریاضی خارق‌العاده قرآن کریم پرداخته می‌شود. در مقابل، گروهی دیگر از عالمان قرآنی، به نقد نظریه اعجاز عددی پرداخته و اشکالات متعددی نسبت به آن مطرح نموده و اعجاز قرآن از طریق «اعجاز عددی» را قابل اثبات نمی‌دانند.

موافقان اعجاز عددی قرآن

برخی از موافقان اعجاز عددی قرآن و تألیفات و نظراتشان در این باره چنین است:

• ۱ـ معجزة القرآن الکریم،‌ دکتر رشاد خلیفه:

بحث اعجاز عددی قرآن، با ادعاهای رشاد خلیفه در کتاب «معجزة القرآن الکریم» آغاز شد. او به مدت سه سال در مورد قرآن با استفاده از رایانه تحقیق کرد و نتیجه این تحقیقات را در سال ۱۳۵۱ ش. به روزنامه‌های دنیا داد. او ادعا کرد که نظمی را در قرآن کشف نموده که ویژگی خاص قرآن بوده و یکی از بزرگترین جنبه‌های اعجازی آن به شمار می‌رود. رشاد خلیفه تلاش نمود اثبات نماید که رابطه نزدیکی میان حروف مذکور با حروف سوره‌ای که در آغاز آن قرار گرفته‌اند، وجود دارد. او برای محاسبات خود از رایانه کمک گرفت و نسبت این حروف را در ۱۱۴ سوره قرآن سنجید. برخی از نتایجی که بدان رسید عبارتند از: ۱. نسبت حرف «ق» در «سوره ق» از تمام سوره‌های قرآن بدون استثناء بیشتر است. ۲. مقدار حرف «ص» در «سوره ص» نیز به تناسب مجموع حروف سوره از هر سوره دیگر بیشتر است. ۳. حروف «ن» در «سوره ن والقلم» بزرگترین رقم نسبی را در ۱۱۴ سوره قرآن دارد.

رشاد خلیفه عدد ۱۹ را یک عدد اساسی در قرآن می‌داند که از «تسعة عشر» اخذ کرده و اعداد برخی آیات و کلمات را بر آنها تطبیق نموده و یک نظام ریاضی را ارائه می‌دهد. وی با محاسبات زیاد و جدول‌های متعدد ۱۹ را یک عدد اساسی در قرآن اثبات می کند و از آن نتایج زیر را می‌گیرد:

الف. قرآن کلام خداست. محل حروف مقطعه قرآن در جای مشخص خود طرح پیشرفته توزیع الفبایی در سراسر قرآن را اثبات می‌کند. هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که این گونه طرح پیشرفته توسط انسان، قابل وصول باشد.

ب. ترتیب موجود تدوین سوره‌های قرآن، ترتیبی ملهم از ذات الهی است.

ج. ترتیب نزول سوره‌های قرآن، آنچنان که امروزه می‌دانیم از جانب خدای تعالی است.

د. محل نزول سوره‌های قرآن، اعم از مکی یا مدنی، مورد تأیید قرار می‌گیرد.

ه. شیوه مخصوص کتابت کلمات در قرآن را خدای تعالی دستور فرموده است ولذا توصیه می‌کند در کتابت قرآن (صلوة، به صلاة) تغییر داده نشود.

و. طریق خاص قرآن در تقسیم هر سوره به آیات با امر الهی صورت گرفته است.

ز. آیه «‌بسم الله الرحمن الرحیم» جزء لایتجزای هر سوره،‌ بجز سوره توبه است، که آن را با دلایلی از نظم ریاضی ثابت می‌کند.

البته نظریات رشاد خلیفه بعداً مورد مناقشه قرار گرفت، اما به هر روی نظریات او باعث جلب توجه عده زیادی به بحث اعجاز علمی قرآن گردید.

• ۲ـ اعجاز قرآن، تحلیل آماری حروف مقطعه،‌ تألیف رشاد خلیفه، ترجمه و ضمائم از سید محمدتقی‌ آیت‌اللهی:

مترجم محترم، کتاب را از نسخه اصل انگلیسی ترجمه کرده و در سال ۱۳۶۵ ش. توسط انتشارات دانشگاه شیراز منتشر شده است.

• ۳ـ معجزة‌القرآن العشرین من کشف سباعیة‌ و ثلاثیة اوامر القرآن الکریم،‌ ابن خلیفه علیوی:

ایشان در کتاب خود که ۱۱۰ صفحه است، می‌گوید ۹۰% اوامر قرآن، هفتگانه یا سه‌گانه یا یگانه است و تکرار آنها در موارد خود لازم بوده است. برای مثال: امر «اُعبُدوا» (بپرستید) را سه‌ بار به همه مردم خطاب کرده است؛ سه بار نسبت به اهل مکه در قرآن آمده و سه بار نسبت به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله آمده است و حضرت شعیب علیه السلام سه بار به قوم خود گفته است و حضرت نوح علیه السلام سه‌ بار و حضرت هود علیه السلام سه‌ بار و حضرت صالح علیه السلام سه‌ بار و حضرت عیسی علیه السلام سه بار گفته‌اند که این سرّ غریب و عجیبی است. وی از این اعداد منظم اعجاز قرآن را نتیجه می‌گیرند.

• ۴ـ المنظومات العددیة فی‌القرآن العظیم، مهندس مصطفی‌ ابوسیف بدران:

این کتاب در ۸۸ صفحه چاپ شده است و روابط ریاضی حروف مقطعه را بررسی کرده است. به ویژه حالات مختلف لفظ «الله» را بررسی کرده است.

• ۵ـ الاعجاز العددی للقرآن الکریم،‌ عبدالرزاق نوفل:

این کتاب در سه جزء جداگانه چاپ شده است و سپس تحت عنوان «اعجاز عددی در قرآن کریم» توسط مصطفی حسینی طباطبائی ترجمه شده است. ایشان تلاش کرده تا نظام ریاضی تکرار واژه‌ها را در قرآن نشان دهد.

• ۶ـ اعجازات حدیثة علمیة و رقمیة فی‌القرآن،‌ دکتر رفیق ابوالسعود:

ایشان در یک فصل کتاب خود، معجزه اعداد و ارقام را در قرآن مطرح می‌کند و مطالبی شبیه مطالب عبدالرزاق نوفل می‌آورد. برای مثال می‌نویسد: - المصیبة ۷۵ مرتبه، الشکر ۷۵ مرتبه - الشدة ۱۰۲ مرتبه، الصبر ۱۰۲ مرتبه - المحبة‌ ۸۳ مرتبه، الطاعة‌ ۸۳ مرتبه.

• ۷ـ کاربرد روش سیستم‌ها (راسل. ل.ا.ک) به ضمیمه تعبیر قرآن آربری، ترجمه محمدجواد سهلانی:

ایشان در یک فصل کتاب مطالب رشاد خلیفه را ترجمه کرده و آورده است.

• ۸ـ اعجاز الرقم ۱۹ فی‌القرآن الکریم، بسام نهاد جرار:

ایشان پس از آن که نظام ریاضی دکتر رشاد خلیفه را توضیح می‌دهد و به آن اشکالاتی می‌گیرد، به صورت جدیدی اعجاز عدد ۱۹ را در قرآن اثبات می‌کند. برای مثال می‌گوید: اعدادی که در قرآن آمده است ۳۸ عدد است و این عدد از مضاعف‌های عدد ۱۹ است و نیز تعداد اعداد صحیحی که به صورت مکرر در قرآن آمده است ۲۸۵ بار است که این عدد هم از مضاعف‌های عدد ۱۹ (۲۸۵ = ۱۹×۱۵) است. ایشان فصل سوم کتاب (ص ۱۴۰ـ۱۵۲) را به همین امر اختصاص داده است.

• ۹ـ اعجاز عددی قرآن کریم و رد شبهات، محمود احمدی:

ایشان کوشش نموده است تا اشکالاتی را که بر اعجاز عددی و محاسبات عبدالرزاق نوفل و رشاد خلیفه نموده‌اند، جواب دهد. او در ابتدا تمام مطالب رشاد خلیفه و عبدالرزاق نوفل را خلاصه کرده و بیان نموده است. ایشان اشکالات را یکی پس از دیگری برمی‌شمارد و حتی برخی از آنها را به نقل از نامه‌های دکتر رشاد خلیفه پاسخ می‌دهد.

• ۱۰ـ المعجزة، مهندس عدنان رفاعی:

ایشان هم مطالبی شبیه سخنان عبدالرزاق نوفل و دکتر رفیق ابوالسعود می‌آورند.

• ۱۱ـ الاعجاز العددی فی‌ سورة الفاتحة، طلحة‌ جوهر:

ایشان نیز محور بحث خویش را عدد ۱۹ قرار داده است و آیه «بسم‌الله الرحمن الرحیم» را با آیه «تسعة‌عشر» مقایسه می‌کند و در پایان آیاتی را که ۱۹ حرف دارد، جمع‌آوری کرده است و از همه مطالب کتاب اعجاز عددی و ریاضی قرآن را ثابت می‌کند.

• ۱۲ـ اعجاز ریاضی زوج و فرد در قرآن کریم، کوروش جم نشان:

ایشان با توجه به آیه سوم سوره فجر که خداوند متعال به زوج و فرد سوگند یاد کرده است به فکر افتاده است که شاید یک نظام عددی بر مبنای زوج و فرد در قرآن باشد. در نهایت جمع اعداد زوج دقیقاً مساوی با جمع تعداد آیات قرآن یعنی ۶۲۳۶ و جمع اعداد فرد مساوی با ۶۵۵۵ است که حاصل جمع شماره سوره‌ها می‌باشد و بدین ترتیب نمونه دیگری از اعجاز عددی قرآن را اثبات می‌کند.

• ۱۳ـ من‌الاعجاز البلاغی والعددی للقرآن الکریم، دکتر ابوزهرا نجدی:

ایشان کار دکتر رشاد خلیفه را ادامه داده است و برای مثال می‌گوید در قرآن ۳۴ مرتبه واژه سجده آمده که اشاره به ۳۴ سجده نمازهای یومیه است.

مخالفان اعجاز عددی قرآن

در مقابل موافقان اعجاز عددی قرآن، گروهی دیگر از قرآن‌پژوهان، به نقد این مسئله پرداخته و کتابهایی تألیف کردند، از جمله:

• ۱ـ تسعة‌ عشر ملکاً، بیان أن فریة الاعجاز العددی للقرآن خدعة بهائیة،‌ حسین ناجی محمد محی‌الدین: ایشان به شدت به کسانی که عدد ۱۹ را یکی از اسرار قرآن می‌دانند حمله می‌کند و آنها را نوعی دروغ بستن بر خدا دانسته است. سپس متذکر می‌شود که عدد ۱۹ از شعارهای بهائیان است که در نظر مسلمانان مرتد و کافر هستند؛ و شواهدی می آورد که سال در نظر آنان ۱۹ ماه است؛ هر ماهی نیز ۱۹ روز است؛ کتاب «البیان» آنان ۱۹ قسمت است و هر قسم آن ۱۹ باب است و عدد نمازهای و یومیه آنها ۱۹ رکعت است و... . در بخش دیگر متذکر می‌شود که عدد ۱۹ مختص قرآن نیست و جملاتی را بیان می‌کند که بدون استفاده از رایانه بر اساس عدد ۱۹ شکل گرفته است در حالی که مطالب آن باطل است. مثل: «لابعث و لاحساب و لاجهنم؛ لاصراط و لاجنة و لانعیم و...». (۱۹ حرف است و ۴ الف دارد.) و سپس بیان می‌کند که رابطه‌ای بین «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و حروف مقطعه سوره‌ها و جهنم (نوزده ملک جهنم) وجود ندارد. در بخش دیگری خطاهای عددی قائلین به اعجاز عددی را توضیح می‌دهد.

• ۲ـ المعجزة القرآنیة،‌ دکتر محمدحسن هیتو: ایشان تقریباً همان مطالب حسین ناجی محمد را تأیید و تکرار می‌کند.

• ۳ـ اعجاز الرقم ۱۹ فی‌القرآن‌الکریم،‌ بسام نهاد جرار: ایشان هر چند خود به نوعی اعجاز عدد ۱۹ را در قرآن پذیرفته است اما با ذکر مطالبی خطاها و اشتباهات دکتر رشاد خلیفه را بیان کرده است. او می‌نویسد: بعد از تحقیق در مورد تکرار حروف در سوره‌ها متوجه شدم که دکتر رشاد خلیفه به صورت عمدی دروغ گفته است تا این که به نتایج مورد نظرش در تکرار حروف در هر سوره برسد و ثابت کند که همگی بر عدد ۱۹ قابل تقسیم است. ایشان در جای دیگر به انحراف فکری رشاد خلیفه اشاره کرده و می‌گوید پس از آن که کتاب «معجزة القرآن الکریم» از ایشان چاپ شد و اشکالات آن ظاهر شد،‌ رشاد خلیفه (که امام جماعت مسجد توسان بود) با نمازگزاران اختلاف پیدا کرد و او را طرد کردند و رشاد خلیفه مرکزی را افتتاح کرد و سنت را منکر شد و در نهایت ادعای نبوت کرد و سرانجام نیز در همان مرکز کشته شد.

• ۴ـ اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن، عباس یزدانی: ایشان در مقاله‌ای مفصل در مجله کیهان اندیشه اشکالات متعددی نسبت به برخی از کتاب‌ها و مقالاتی که اعجاز عددی را پذیرفته‌اند،‌ مطرح می‌کند و این جریان را انحرافی دانسته که موجب سرگردانی افراد می‌شود. مؤلف به استفاده‌های ذوقی از آیات قرآن اشاره می‌کند و می‌نویسد: «ن» در سوره «ن والقلم» ۱۳۱ مرتبه آمده است نه ۱۳۲ مرتبه تا مضرب ۱۹ باشد. بخاطر همین دکتر رشاد خلیفه مجبور شده «ن» اول را به صورت «نون» بنویسد تا یک نون اضافه شود و یک نون هم از بسم‌الله الرحمن الرحیم آغاز سوره وام گرفته است تا تعداد ۱۳۳ عدد نون تمام شود. ایشان در پایان مطالب خود، نتایجی می‌گیرد که عبارتند از:

الف. اعجاز عددی قرآن که توسط رشاد خلیفه مطرح شد، ردپای آن در کتاب «الاتقان» سیوطی مطرح است.

ب. این،‌ جریانی انحرافی و نامبارک بود که هیچ خدمتی به نشر فرهنگ قرآن نکرد و خود رشاد خلیفه با طرح مطالبی مخرب از جمله تعیین دقیق زمان برپایی قیامت (۱۷۰۹ ق) و ادعای رسالت، خود را به کشتن داد.

ج. آمار و ارقام اعلام شده در مورد نظم ریاضی قرآن غالباً درست نیست.

د. در شمارش کلمات و حروف،‌ روش واحدی را رعایت نمی‌کنند.

ه. بر فرض که توازن و تناسبی در تکرار واژه‌های قرآن باشد، این به تنهایی معجزه بودن قرآن را ثابت نمی‌کند. زیرا مشابه این امور در کارهای بشری وجود دارد.

و. بین نتیجه‌گیری های خاصی که از توازن و تناسب کلمات گرفته می‌شود با این گونه مطالب، رابطه منطقی وجود ندارد و پاره‌ای از این استنتاج ها مبتلا به مغالطه «هست و باید» می‌باشند.

ز. این جریان انحرافی دستاویزی برای معتقدان به تحریف قرآن می‌شود که در مواردی که نظم ریاضی به حد نصاب نرسد نتیجه بگیرند که پس قرآن تحریف شده است.

ح. استفاده شاعرانه (نه برهانی) از بعضی تناسب‌ها اشکال ندارد ولی این یک بیان خطابی و شاعران است.

ط. در کتاب و سنت هیچ اشاره و کنایه‌ای به وجود نظم ریاضی در قرآن دیده نمی‌شود. بلکه قرآن کتاب هدایت و عمل است.

ی. راه پی‌بردن به اعجاز قرآن تسلط به فنون ادبیات عرب و تلاوت فراوان و تأمل در قرآن است،‌ نه سیر انحرافی فوق.

• ۵ـ اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن؛ ‌پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضائی اصفهانی:

دکتر محمدعلی رضائی اصفهانی نیز با آوردن نمونه هائی از دیدگاه های دو طرف در مور اعجاز عددی قرآن، در پایان نتایج زیر را بیان می کند:

الف. تعداد زیادی از دانشمندان مسلمان نظم ریاضی قرآن را دنبال کرده‌اند و به نتایج قابل توجهی رسیده‌اند، هر چند که برخی از محاسبات آنها خطا بوده و یا با اعمال سلیقه و ذوق شخصی همراه بوده است. از سخنان طرفین استفاده می‌شود که نظم ریاضی قرآن به صورت موجبه جزئیه مورد پذیرش موافقان و مخالفان اعجاز عددی واقع شده است اما به صورت موجبه کلیه (یعنی در همه موارد ادعا شده) مورد قبول نیست.

ب. مبنا بودن عدد ۱۹ در همه آیات و ارقام قرآنی،‌ مخدوش است. اما این مطلب بدان معنا نیست که بگوئیم متفکران اسلامی که این سخن را گفته‌اند، بهائی بوده یا منحرف بوده‌اند. این گونه برخوردها در مطالب علمی صحیح به نظر نمی‌رسد. جالب این است که برخی از این افراد در حالی دکتر رشاد خلیفه و امثال او را متهم به انحراف فکری و... می‌کنند که خود اعجاز عددی ۱۹ را به صورتی دیگر در کتاب خویش پذیرفته‌اند.

ج. نظم ریاضی قرآن (در همان موارد محدودی که وجود دارد و مورد پذیرش طرفین است) یک مطلب شگفت‌انگیز است چرا که یک فرد امّی و درس‌ناخوانده در طی ۲۳ سال کتابی با نظم خاص ریاضی آورده است که در حالات روانی مختلف مثل جنگ و صلح و در مکان‌ها و زمان‌های متفاوت آورده شده است (نه مثل یک دانشمند فارغ‌ از همه چیز که در یک کتابخانه با آرامش کتابی منظم تدوین می‌کند)‌ و مطالبی عالی و همراه با فصاحت و بلاغت در آن وجود دارد. این مطلب خود بسی شگفت‌آور و عجیب است، اما آیا می‌توان ادعا کرد که این نظم ریاضی اعجاز قرآن را نیز ثابت کند؟ در اینجا دو اشکال عمده وجود دارد: نخست آنکه این مطلب از لحاظ صغری قابل خدشه‌ است، چرا که نظم ریاضی به صورت موجبه کلیه اثبات نشد و کثرت مطالب اثبات شده به طوری نیست که اعجاز را ثابت کند. و دوم از لحاظ کبری قابل خدشه است چرا که قرآن کریم که تحدی و مبارزه طلبی کرده است (که اگر می‌توانید مثل قرآن را بیاورید) تحدی آن عام نیست و شامل همه جنبه‌های اعجاز قرآن نمی‌شود و در قرآن نیز اشاره‌ای به اعجاز عددی آن نشده است. هر چند که ممکن است تحدی قرآن عام باشد، اما اشکال اول هنوز سر جای خود باقی است، پس اعجاز علمی قرآن از طریق اعجاز عددی آن فعلاً قابل اثبات نیست.

د. با توجه به مطالب فوق و عدم اثبات قطعی اعجاز عددی قرآن، نتایجی که دکتر رشاد خلیفه از این مطلب می‌گرفت مخدوش می‌شود و محل نزول سوره‌ها و ترتیب سوره‌ها و شیوه کتابت و طریقه خاص تقسیم آیات اثبات نمی‌شود، مگر آن که به صورتی قطعی و جامع اعجاز عددی قرآن اثبات گردد.

ه. برخی از طرفداران اعجاز عددی قرآن از آن مطلب برای اثبات تحریف‌ناپذیری قرآن و برخی به عنوان خطر توهم تحریف قرآن یاد کرده بودند، در حالی که اعجاز عددی زبان گزارشی دارد، پس فقط می‌تواند بگوید که این گونه نظم ریاضی هست، اما چگونه باید باشد را بیان نمی‌کند. بنابراین نظم ریاضی قرآن دلیل بر تحریف‌پذیری یا تحریف ناپذیری قرآن نیست.

نمونه‌هائی از اعجاز عددی قرآن

برخی از مواردی که به عنوان اعجاز عددی یا نظم ریاضی قرآن کریم ذکر کرده اند، چنین است:

تناسب کلمات با مصادیق آنها:

1. کلمه یوم (روز) به صورت مفرد ۳۶۵ مرتبه (دقیقاً به تعداد روزهای سال) و به صورت مثنی و جمع ۳۰ مرتبه (به تعداد روزهای ماه).
2. کلمه شهر (به معنای ماه) در کل قرآن ۱۲ مرتبه (به تعداد ماه های سال).
3. کلمه امام به صورت مفرد و جمع ۱۲ مرتبه.

تساوی در کلمات متضاد:

1. دنیا و آخرت؛ ۱۱۵ مرتبه.
2. شیطان و ملائکه؛ ۶۸ مرتبه.
3. حیات و موت؛ ۱۴۵ مرتبه.
4. سیّئات (گناهان) و صالحات (کارهای نیک)؛ ۱۶۷ مرتبه.
5. کفر و ایمان؛ ۲۵ مرتبه.
6. نفع و فساد؛ ۵۰ مرتبه.
7. حرّ (گرما) و برد (سرما)؛ ۴ مرتبه.
8. صیف (تابستان) و شتا (زمستان)؛ ۱ مرتبه.

تناسب در کلمات مرتبط با هم:

این قسمت مثال های متعددی دارد که به منظور رعایت اختصار به ذکر تعدادی از آنها اکتفا می شود:

1. روایات، لازمه محبت را طاعت دانستند. لذا هر کدام از کلمات محبت و طاعت ۸۳ مرتبه آمده اند.
2. زکات برای مال برکت می آورد. هر کدام از کلمات زکات و برکت ۳۲ مرتبه آمده اند.
3. صلوة برای انسان نجات را دربردارد. این دو کلمه مساوی هم و هر یک ۶۷ مرتبه آمده است.
4. کافرین در قیامت در نار (آتش) عذاب می شوند، این دو کلمه مساوی هم و هر یک ۱۵۴ مرتبه آمده است.
5. مسلمین همواره در جهاد هستند، این دو کلمه مساوی هم و هر یک ۴۱ مرتبه آمده است.
6. دین با مساجد آمیخته است، این دو کلمه مساوی هم و هر یک ۹۲ مرتبه آمده است.
7. به تعبیر قرآن، بندگان شکور (بسیار شکرکننده) قلیل هستند، این دو کلمه مساوی هم و ۷۵ مرتبه آمده است.
8. در شدت باید صبر کرد، این دو کلمه مساوی هم و ۱۰۲ بار آمده است.
9. بخل برای انسان حسرت ابدی را همراه دارد، این دو کلمه مساوی هم و ۱۲ مرتبه آمده است.
10. در مصیبت هم باید خدا را شکر کرد، این دو کلمه مساوی هم و ۷۵ مرتبه آمده است.
11. انفاق باید به قصد رضا (یعنی رضایت خداوند) باشد، این دو کلمه مساوی هم و ۷۳ مرتبه آمده است.
12. انبیاء، بشیر (یعنی بشارت‌دهنده) و نذیر (یعنی بیم دهنده) هستند، کلمه نبی ۷۵ مرتبه آمده است که با مجموع کلمات بشیر (۱۸ مرتبه) و نذیر (۵۷ مرتبه) برابر است. (۷۵=۱۸+۵۷)
13. حساب خدا با عدل و قسط همراه است، کلمه حساب ۲۹ مرتبه آمده که با مجموع کلمات عدل (۱۴ مرتبه) و قسط (۱۵ مرتبه) برابر است. (۲۹=۱۴+۱۵)

منابع

• مجید بسمل، مجله رشد (آموزش قرآن)، پاییز ۱۳۸۳، شماره ۶.
• اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن؛ ‌پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضائی اصفهانی، ج۱،‌ ص۲۳۲ـ۲۲۰.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن