مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

حوامیم: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(←‏منابع)
(ویرایش)
 
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{عالی}}
 +
«حَوامیم»، نام [[سوره|سوره‌هاى]] چهلم تا چهل و ششم [[قرآن کریم]] در ترتیب مصحف کنونی است که با [[حروف مقطعه|حروف مقطّعه]] «حم» (حامیم) آغاز مى شوند. این سور هفتگانه -که گفته شده همگی [[مکی]] هستند و یکباره نازل شده‌اند- عبارتند از: [[سوره غافر]]، [[سوره فصلت]]، [[سوره شورى]]، [[سوره زخرف]]، [[سوره دخان]]، [[سوره جاثیه]] و [[سوره احقاف]]. درباره فضیلت «حوامیم» و آثار و ثواب [[تلاوت قرآن|تلاوت]] این سوره ها، [[حدیث|احادیثى]] در منابع روایى و تفاسیر آمده است.<ref>براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ج۸، ص۷۹۷؛ ابوالفتوح رازى، ج۱۷، ص۱ـ۲؛ سیوطى، ۱۴۲۱، ج۷، ص۲۳۲؛ مجلسى، ج۸۹، ص۳۰۲.</ref>
  
−
حَواميم، نام گروهىِ سوره هاى چهلم تا چهل وششم قرآن كريم در ترتيب مصحف كه با حروف مقطّعه «حم» (حاميم) آغاز مىشوند.
+
==معرفی سور حوامیم==
  
−
==سوره های حوامیم==
+
سوره‌های «حوامیم» به ترتیب عبارت اند از: [[سوره غافر]] (مؤمن)، [[سوره فصلت]]، [[سوره شورى]]، [[سوره زخرف]]، [[سوره دخان]]، [[سوره جاثیه]] و [[سوره احقاف]]. این هفت سوره، [[سوره های مکی و مدنی|مکى]] اند و به همان ترتیب مصحف نازل شده اند<ref>رجوع کنید به مقدمتان فى علوم القرآن، ص۹، ۱۵؛ زرکشى، ج۱، ص۱۹۳؛ سیوطى، ۱۴۰۸، ص۱۱۸ـ۱۱۹؛ قس همو، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۱.</ref> و حتى [[نزول قرآن|نزول]] آنها را یکجا دانسته اند.<ref>رجوع کنید به سیوطى، ۱۴۰۸، ص۱۱۸.</ref>
−
اين سورهها به ترتيب عبارت اند از: غافِر (مؤمن)، فُصِّلَت، شورى، زُخرُف، دُخان، جاثيه و احقاف. اين هفت سوره مكى اند و به همان ترتيب مصحف نازل شده اند <ref> رجوع کنید به مقدمتان فى علوم القرآن، ص 9، 15؛ زركشى، ج 1، ص 193؛ سيوطى، 1408، ص 118ـ 119؛ قس همو، 1363ش، ج 1، ص 41 </ref> و حتى نزول آنها را يكجا دانستهاند <ref> رجوع کنید به سيوطى، 1408، ص 118</ref>.
 
  
−
== اسامی دیگر سوره های حوامیم ==
+
به مجموع این سوره ها «ذوات حم» یا «آل حم» نیز گفته اند<ref>رجوع کنید به طبرسى، ج۸، ص۷۹۷؛ قرطبى، ج۱۵، ص۲۸۸.</ref> و گفته اند که جمع بستن «حم» به «حوامیم» از کلام عرب نیست، بلکه از کلام کودکان است که مى گویند: «تَعَلَّمنا الْحَوامیم» و بهتر آن است که «حم» به «ذوات حم» یا «آل حم» جمع بسته شود.<ref>رجوع کنید به جوهرى؛ زَبیدى؛ شرتونى، ذیل «حمم».</ref>
−
به مجموع اين سورهها ذوات حم يا آل حم نيز گفته اند <ref> رجوع کنید به طبرسى، ج 8، ص 797؛ قرطبى، ج 15، ص 288 </ref>.و گفته اند كه جمع بستن حم به حواميم از كلام عرب نيست، بلكه از كلام كودكان است كه مىگويند: «تَعَلَّمنا الْحَواميم» و بهتر آن است كه حم به ذوات حم يا آل حم جمع بسته شود <ref> رجوع کنید به جوهرى؛ زَبيدى؛ شرتونى، ذيل «حمم» </ref>.
 
  
−
عنوان های مشترک دیگری که برای این سوره ها به کاربرده اند و بیشتر ناظر به شان و مرتبه آنهاست عبارتند از : « تاج القرآن » ، « ثمره قرآن» ، « دیباج القرآن» ، « روضة من ریاض الجنة » ، « ریاحین القرآن»، « لباب القرآن» و « یاسمین العرائس».
+
عنوان های مشترک دیگری که برای این سوره ها بکار برده اند و بیشتر ناظر به شأن و مرتبه آنهاست، عبارتند از: «تاج القرآن»، «ثمره قرآن»، «دیباج القرآن»، «روضة من ریاض الجنة»، «ریاحین القرآن»، «لباب القرآن» و «یاسمین العرائس».
  
−
== ترتیب سوره های حوامیم ==
+
به گفته [[جلال الدین سیوطی|سیوطى]]،<ref>اتقان، ۱۴۰۸، ص۱۱۸.</ref> [[سوره زمر]] هم که پیش از حوامیم قرار گرفته و از نظر آغاز شدن با عبارت {{متن قرآن|«تَنزیلُ الْکتاب»}} به آنها شباهت دارد، در مصحف [[ابی بن کعب|اُبىّ بن کعْب]] «حم» داشته است. سیوطى در جاى دیگر<ref>۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۱۹.</ref> از توالى سوره هاى حوامیم و در عین حال متوالى نبودن سوره هاى [[مسبحات|مُسَبِّحات]] نتیجه گرفته که ترتیب سُوَر قرآن یا دست کم ترتیب بسیارى از آنها [[توقیفی بودن سوره های قرآن|توقیفى]] است، زیرا اگر ترتیب سوره ها اجتهادى بود، باید سوره هاى مسبّحات نیز در مصحف پى در پى قرار مى گرفتند. گفتنى است روایت هایى که در فضیلت این مجموعه سوره ها بیان شده، تا اندازه اى نشان مى دهد که این مجموعه ها در زمان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلى اللّه علیه و آله شناخته شده بوده اند.
  
−
در همه اين سورهها، بلافاصله پس از حروف مقطّعه، از وحى و قرآن و نزول آن سخن به ميان مىآيد. به عقيده برخى مفسران، اين ويژگى مشترك، به علاوه همگونى اين سورهها از حيث بافت و نظم سخن و همسانى آنها از حيث حجم، موجب شباهت و پيوستگى آنها شده است و در نتيجه، اين سورهها در پى هم قرار گرفته اند <ref> رجوع کنید به طبرسى، ذيل فصّلت: 1؛ سيوطى، 1408، ص 118ـ119). بهگفته سيوطى (1408، ص 118 </ref>، سوره زمر هم كه پيش از حواميم قرار گرفته و از نظر آغاز شدن با عبارتِ «تَنزيلُ الْكِتاب» به آنها شباهت دارد، در مصحف اُبىّبن كَعْب «حم» داشته است. سيوطى در جاى ديگر<ref>  1363ش، ج 1، ص 219، </ref> از توالى سورههاى حواميم و در عين حال متوالى نبودن سورههاى مُسَبِّحات نتيجه گرفته كه ترتيب سُوَر قرآن يا دستكم ترتيب بسيارى از آنها توقيفى است، زيرا اگر ترتيب سورهها اجتهادى بود، بايد سورههاى مسبحّات نيز در مصحف پى در پى قرار مىگرفتند. گفتنى است روايتهايى كه در فضيلت اين مجموعه سورهها بيان شده <ref> رجوع کنید به ادامه مقاله </ref>، تا اندازهاى نشان مىدهد كه اين مجموعهها در زمان پيامبر صلى اللّه عليه و آله وسلم شناخته شده بوده اند.
+
==مضمون سور حوامیم==
  
−
از سوى ديگر، سيوطى <ref> 1408، همانجا </ref> معتقد است ميان حواميم و شش سورهاى كه داراى حرف مقطّعه «راء» هستند، يعنى يونس، هود، يوسف، رعد، ابراهيم و حِجْر، شباهت وجود دارد؛ چنانكه در آغاز دومين سوره از حواميم (فصّلت)، همانند ابتداى دومين سوره از سور داراى «الر» (هود)، اسلوب توصيف كتاب وحيانى تغيير مىكند و قرآن به عنوان كتابى كه آيات آن تفصيل يافته است (فُصِّلَتْ اياتُه)، معرفى مىشود.
+
چنین به نظر می رسد که سور متعددی که با [[حروف مقطعه]] مشابه آغاز می شوند، علاوه بر هماهنگی کلی و ارتباط عمومی مفاهیم و مقاصد آنها، ویژگی‌ مستقل نیز داشته و هر کدام از زاویه به خصوصی بر مسأله واحد می‌تابند و آن را تبیین می‌نمایند. کلمه «حم» بیش از بقیه کلمات مقطعه، آغاز‌ کننده سوره‌ می‌باشد. بنابراین راحت‌تر می‌توان وجوه مشترک این سوره ها را پیدا کرد.
  
−
== مضمون سور حوامیم ==
+
در همه این سوره ها، بلافاصله پس از حروف مقطعه، از [[وحى]] و [[قرآن]] و [[نزول قرآن|نزول]] آن سخن به میان مى آید. به عقیده برخى مفسران، این ویژگى مشترک، به علاوه همگونى این سوره ها از حیث بافت و نظم سخن و همسانى آنها از حیث حجم، موجب شباهت و پیوستگى آنها شده است و در نتیجه، این سوره ها در پى هم قرار گرفته اند.<ref>رجوع کنید به طبرسى، ذیل [[سوره فصلت]]: ۱؛ سیوطى، ۱۴۰۸، ص۱۱۸ـ۱۱۹.</ref>
  
−
چنین به نظر می رسد که سور متعددی که باحروف مقطعه مشابه آغاز می شوند، علاوه بر هماهنگی کلی و ارتباط عمومی مفاهیم و مقاصد آنها، ویژگی‌ مستقل نیز داشته ،هر کدام از زاویهٔ به خصوصی بر مسألهٔ واحد می‌تابند و آن را تبیین می‌نمایند.کلمه «حم» بیش از بقیه کلمات مقطعه،آغاز‌کننده سوره‌می‌باشد.بنابراین راحت‌تر می‌توان وجوه مشترک این سوره ها را پیدا کرد.
+
از سوى دیگر سیوطى معتقد است میان حوامیم و شش سوره اى که داراى حرف مقطّعه «راء» هستند، یعنى: [[سوره یونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره یوسف]]، [[سوره رعد]]، [[سوره ابراهیم]] و [[سوره حجر]]، شباهت وجود دارد؛ چنان که در آغاز دومین سوره از حوامیم ([[سوره فصلت|فصلت]])، همانند ابتداى دومین سوره از سور داراى «الر» ([[سوره هود|هود]])، اسلوب توصیف کتاب وحیانى تغییر مى کند و قرآن به عنوان کتابى که آیات آن تفصیل یافته است {{متن قرآن|«فُصِّلَتْ آیاتُهُ»}}، معرفى مى شود.
  
−
==واژه حم ==
+
==معنای واژه «حم»==
  
−
چون در باره معناى حروف مقطّعه رأى قاطع وجود ندارد <ref> رجوع کنید به حروف مقطّعه </ref>، در تفسير «حم» نيز تشتت آرا و اقوال به چشم مىخورد، از جمله آن را نامى از نامهاى خدا، نام سوره، نام قرآن و سوگند خدا به حلم و مُلك خويش دانسته اند. همچنين گفته اند از كنار هم گذاشتن «الر» و «حم» و «ن»، واژه «الرحمن» بهدست مىآيد <ref> رجوع کنید به ابن قتيبه، ص 36؛ ميبدى، ج 8، ص 447ـ 448؛ ابوالفتوح رازى؛ قرطبى، ذيل غافر: 1 </ref> . بعضى هم گفتهاند منظور از «حم» شخص پيامبر اكرم است <ref> رجوع کنید به سيوطى، 1363ش، ج 3، ص33 </ref>، كه به نظر مى رسد اين رأى باعنوان آل حم براى اين سورهها بى ارتباط نباشد. برخى از مفسران نيز «حم» را جزو افعال دانسته و گفته اند «حُمَّ» يعنى «قُدِّر» يا «قُضِىَ ماهوكائن» <ref> رجوع کنید به طبرسى، ذيل غافر: 1؛ ابوالفتوح رازى؛ قرطبى، همانجاها </ref>، البته اين رأى، شاذ و مخالف با نظر رايج است و با قرائات مشهور و معتبر نيز سازگار نيست. از سويى، براساس نظريه اى مشهور درباره حروف مقطّعه، كه اين حروف را نشانههاى اختصارى نامها و اوصاف خدا مىداند، برخى حرف «ح» را نشانه اوصافى چون حليم و حكيم و حميد و حىّ و حنّان، و حرف «م» را نشانه اوصافى چون مَلِك و مجيد و مُبدِء (خالق) و منّان دانستهاند<ref> رجوع کنید به طبرسى؛ قرطبى، همانجاها </ref> يا گفتهاند «ح» از الرحمن و «م» از الرحيم گرفته شده است <ref> رجوع کنید به سيوطى، 1363ش، ج 3، ص 26 </ref>. بنابر روايتى از امام صادق عليهالسلام در پاسخ به پرسش سفيان ثورى درباره حروف مقطّعه، معناى «حم»، الحميد المجيد است <ref> رجوع کنید به ابنبابويه، ص 22؛ درباره اين روايت رجوع کنید به طباطبائى، ذيل شورى: 1 </ref>.
+
چون درباره معناى [[حروف مقطعه]] رأى قاطع وجود ندارد،<ref>رجوع کنید به حروف مقطعه.</ref> در تفسیر «حم» نیز تشتت آراء و اقوال به چشم مى خورد، از جمله آن را نامى از نام هاى [[الله|خدا]]، نام [[سوره]]، نام [[قرآن]] و سوگند خدا به حلم و مُلک خویش دانسته اند. همچنین گفته اند از کنار هم گذاشتن «الر» و «حم» و «ن»، واژه «الرحمن» بدست مى آید.<ref>رجوع کنید به ابن قتیبه، ص۳۶؛ میبدى، ج۸، ص۴۴۷ـ۴۴۸؛ ابوالفتوح رازى؛ قرطبى، ذیل غافر: ۱.</ref>
−
نظريه نشانه اختصارى بودن حروف مقطّعه، باعث شده است كه مفسران، به تناسب ذوق و سليقه خود، فرضيه هاى مختلفى عرضه كنند. از جمله ميبدى در تفسير «حم» آراى متفاوتى دارد. مثلا، در جايى «ح» را اشاره به محبت و «م» را اشاره به منّت <ref> رجوع کنید به ج 8 ص 456 </ref>، در جايى ديگر «ح» را اشاره به حيات خدا و «م» را اشاره به مُلك او <ref> ج 9، ص 59 </ref> و در موضعى ديگر «ح» را مفتاح حىّ و «م» را مفتاح مَلِك<ref> ج 9، ص 153 </ref> دانسته است <ref> قس همان، ج 9، ص 14ـ15، 126؛ ابوالفتوح رازى، ذيل شورى: 1 </ref>. بر پايه همين نظريه، خاورشناسان نيز آرايى مطرح كرده اند. مثلا، هانس بوئر كه آغاز هر سوره را نشانه محتواى آن مى داند «حم» را ملخص واژه «جهنم» دانسته است، زيرا بنابه گفته او، حرف «ح» در كتابت عربى گاهى با حرف «ج» اشتباه مىشود. هرچند خود او نيز به اين قبيل تفسيرها به ديده شك نگريسته است <ref> رجوع کنید به بلاشر، ص 149، پانويس 201. </ref>
 
  
−
== فضيلت حواميم در روایات ==
+
بعضى هم گفته اند منظور از «حم» شخص [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله است،<ref>رجوع کنید به سیوطى، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۳۳.</ref> که به نظر مى رسد این رأى با عنوان «آل حم» براى این سوره ها بى ارتباط نباشد. برخى از مفسران نیز «حم» را جزو افعال دانسته و گفته اند «حُمَّ» یعنى «قُدِّر» یا «قُضِىَ ما هو کائن»،<ref>رجوع کنید به طبرسى، ذیل [[سوره غافر]]: ۱؛ ابوالفتوح رازى؛ قرطبى، همانجاها.</ref> البته این رأى، شاذّ و مخالف با نظر رایج است و با قرائات مشهور و معتبر نیز سازگار نیست.
  
−
درباره فضيلت حواميم و آثار و پاداشهاى تلاوت اين سورهها، احاديثى در منابع روايى و تفاسير آمده است. از جمله اينكه از حواميم با اوصافى نظير ميوه قرآن، عروسهاى قرآن و باغى از باغهاى بهشت ياد شده است <ref> براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ج 8، ص 797ـ798؛ ابوالفتوح رازى، ج 17، ص 1ـ2؛ سيوطى، 1421، ج 7، ص 232ـ233؛ مجلسى، ج 89، ص 301ـ 302؛ آقانجفى، ص 113).</ref>سور حوامیم معروف به عرائس قرآن می‌باشند ؛و انس از پیامبر(ص) نقل کرده، که فرمودند:حوامیم دیباج قرآن می‌باشند .
+
از سویى بر اساس نظریه اى مشهور درباره حروف مقطّعه که این حروف را نشانه هاى اختصارى نامها و اوصاف خدا مى داند، برخى حرف «ح» را نشانه اوصافى چون حلیم و حکیم و حمید و حىّ و حنّان و حرف «م» را نشانه اوصافى چون مَلِک و مجید و مُبدِء (خالق) و منّان دانسته اند<ref>رجوع کنید به طبرسى؛ قرطبى، همانجاها.</ref> یا گفته اند «ح» از الرحمن و «م» از الرحیم گرفته شده است.<ref>رجوع کنید به سیوطى، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۶.</ref>
−
نیز از پیامبر(ص) روایت شده که فرمودند:
 
−
برای هر چیزی میوه‌ای است و میوه قرآن حوامیم می‌باشند. حوامیم باغ‌های نیکوی سرسبز و نزدیک به هم هستند و هر کس می‌خواهد در باغ‌های بهشت گردش کند، حوامیم را بخواند.
 
−
سیوطی در این رابطه می‌گوید:
 
−
از جابر بن یزید و ابن عباس در ترتیب نزول سور روایت شده که:حوامیم به دنبال سوره زمر نازل شده اند و ترتیبشان مثل ترتیب در مصحف می‌باشد.
 
−
وی معتقد است:
 
−
سور حوامیم به خاطر اشتراکشان در شروع با حرف مقطعه «حم» و ذکر کتاب بعد از «حم»، به حوامیم معروف گشته اند و همه آنها مکی می‌باشند و در حدیث نیز آمده که یکباره نازل شده‌اند و مطلع سوره زخرف با سوره دخان و مطلع سوره جاثیه با مطلع سوره احقاف هم خوانی دارد.
 
  
−
== تناسب میان سوره های حوامیم ==
+
بنابر روایتى از [[امام صادق]] علیه السلام در پاسخ به پرسش [[سفیان ثوری|سفیان ثورى]] درباره حروف مقطّعه، معناى «حم»، الحمید المجید است.<ref>رجوع کنید به ابن بابویه، ص۲۲؛ درباره این روایت رجوع کنید به طباطبائى، ذیل [[سوره شورى]]: ۱.</ref>
−
طبرسی در مورد تناسب میان حوامیم می‌گوید:
 
  
−
پس از آنکه خداوند سوره مؤمن را به یادآوری منکران آیات الهی پایان داد قل انی نهیت ان اعبد الذین تدعون من دون الله لما جاءنی البینات…(سوره فصلت) را با این آیات شروع کرد… بشیراً و نذیراً فاعرض اکثرهم فهم لا یسمعون، وقتی خدواند سوره فصلت را با یاد قرآن ختم فرمود،سوره شوری را با یاد قرآن شروع کرد: کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک الله العزیز الحکیم،و چون سوره شوری را با یاد آوری از قرآن و وحی ختم فرمود.و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الایمان و لکن جعلناه نوراً تهدی به من تشاء من عبادنا و انّک لتهدی الی صراط مستقیم.سوره زخرف را با همان مطالب آغاز فرمود: و الکتاب المبین…،و چون سوره زخرف را با وعده‌های عذاب و تهدیدهایی ختم کرده: فاصفح عنهم و قل سلام فسوف یعلمون ،سوره دخان را با وعده‌های عذاب و هشدارهایی شروع فرمود: فارتقب یوم تأتی السماء بدخان مبین.پس از آن سوره دخان را با یاد قرآن به پایان برده: فانّما یسّرناه بلسانک لعلّهم یتذکّرون، سوره جاثیه را نیز با یاد قرآن شروع کرده: تنزیل الکتاب من الله العزیز الحکیم و آنگاه که سوره جاثیه را با یادی از توحید و مذمّت اهل شرک و وعده‌های عذاب نسبت به آنان ختم فرمود:و قیل الیوم ننساکم کما نسیتم لقاء یومکم هذا و مأویکم النّار و ما لکم من ناصرین.سوره احقاف را اول با توحید و سپس با وعده‌های عذاب نسبت به گناهکاران شروع نمود.
+
نظریه نشانه اختصارى بودن حروف مقطعه، باعث شده است که مفسران به تناسب ذوق و سلیقه خود، فرضیه هاى مختلفى عرضه کنند. از جمله [[رشیدالدین میبدى|میبدى]] در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] «حم» آراى متفاوتى دارد. مثلاً در جایى «ح» را اشاره به محبت و «م» را اشاره به منّت،<ref>رجوع کنید به ج۸، ص۴۵۶.</ref> در جایى دیگر «ح» را اشاره به حیات خدا و «م» را اشاره به مُلک او<ref>ج۹، ص۵۹.</ref> و در موضعى دیگر «ح» را مفتاح حىّ و «م» را مفتاح مَلِک<ref>ج۹، ص۱۵۳.</ref> دانسته است.<ref>قس همان، ج۹، ص۱۴ـ۱۵، ۱۲۶؛ ابوالفتوح رازى، ذیل شورى: ۱.</ref>
 +
 
 +
==تناسب میان سور حوامیم==
 +
 
 +
[[شیخ طبرسی|طبرسی]] در مورد تناسب میان «سور حوامیم» می‌گوید:
 +
 
 +
پس از آنکه خداوند [[سوره مؤمن]] را به یادآوری منکران آیات الهی پایان داد: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۰|۶۶}}»}}، [[سوره فصلت]] را با این آیات شروع کرد: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۱|۴}}»}}. وقتی خدواند سوره فصلت را با یاد قرآن ختم فرمود، [[سوره شوری]] را با یاد قرآن شروع کرد: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۲|۳}}»}}. و چون سوره شوری را با یادآوری از [[قرآن]] و [[وحی]] ختم فرمود: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۲|۲۵}}»}}، [[سوره زخرف]] را با همان مطالب آغاز فرمود: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۳|۲}}»}} و چون سوره زخرف را با وعده‌های [[عذاب]] و تهدیدهایی ختم کرده: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۳|۸۹}}»}}، [[سوره دخان]] را با وعده‌های عذاب و هشدارهایی شروع فرمود: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۴|۱۰}}»}}. پس از آن [[سوره دخان]] را با یاد قرآن به پایان برده: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۴|۵۸}}»}} و [[سوره جاثیه]] را نیز با یاد قرآن شروع کرده: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۵|۲}}»}} و آنگاه که سوره جاثیه را با یادی از [[توحید]] و مذمت اهل [[شرک]] و وعده‌های عذاب نسبت به آنان ختم فرمود: {{متن قرآن|«{{آیه|۴۵|۳۴}}»}}، [[سوره احقاف]] را اول با توحید و سپس با وعده‌های عذاب نسبت به گناهکاران شروع نمود.
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
−
 
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 +
==منابع==
  
−
== منابع ==
+
*[http://www.encyclopaediaislamica.com/ دانشنامه جهان اسلام]، مدخل "حوامیم" از سید کاظم طباطبایى.
−
*[http://www.encyclopaediaislamica.com/ دانشنامه جهان اسلام]،مدخل"حوامیم" از
+
*عاطفه زرسازان، بررسی تناسب سوره حوامیم، مجله بینات ۱۳۸۵ شماره ۵۱، در دسترس در [http://www.ensani.ir/fa/content/139989/default.aspx پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی].
−
سيدكاظم طباطبايى.  
+
*سید محمدباقر حجتی، کاوشی در مفاد آیه آل حم، نشریه مقالات و بررسی ها، ۱۳۷۱، شماره ۵۳ و ۵۴، در دسترس در[http://www.ensani.ir/fa/content/155915/default.aspx پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی].
−
*عاطفه زرسازان، بررسی تناسب سوره حوامیم،مجله بینات 1385 شماره 51،در دسترس در[http://www.ensani.ir/fa/content/139989/default.aspx پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی]
 
−
*سید محمدباقر حجتی، کاوشی در مفاد آیه آل حم ،نشریه مقالات و بررسی ها، 1371، شماره 53 و 54،در دسترس در[http://www.ensani.ir/fa/content/155915/default.aspx ،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی]
 
  
 
{{قرآن}}
 
{{قرآن}}
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
  
 
[[رده:قرآن]]
 
[[رده:قرآن]]
 
[[رده:سوره های قرآن]]
 
[[رده:سوره های قرآن]]
 +
<references />

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۴۰

Confirm4.jpg

«حَوامیم»، نام سوره‌هاى چهلم تا چهل و ششم قرآن کریم در ترتیب مصحف کنونی است که با حروف مقطّعه «حم» (حامیم) آغاز مى شوند. این سور هفتگانه -که گفته شده همگی مکی هستند و یکباره نازل شده‌اند- عبارتند از: سوره غافر، سوره فصلت، سوره شورى، سوره زخرف، سوره دخان، سوره جاثیه و سوره احقاف. درباره فضیلت «حوامیم» و آثار و ثواب تلاوت این سوره ها، احادیثى در منابع روایى و تفاسیر آمده است.[۱]

معرفی سور حوامیم

سوره‌های «حوامیم» به ترتیب عبارت اند از: سوره غافر (مؤمن)، سوره فصلت، سوره شورى، سوره زخرف، سوره دخان، سوره جاثیه و سوره احقاف. این هفت سوره، مکى اند و به همان ترتیب مصحف نازل شده اند[۲] و حتى نزول آنها را یکجا دانسته اند.[۳]

به مجموع این سوره ها «ذوات حم» یا «آل حم» نیز گفته اند[۴] و گفته اند که جمع بستن «حم» به «حوامیم» از کلام عرب نیست، بلکه از کلام کودکان است که مى گویند: «تَعَلَّمنا الْحَوامیم» و بهتر آن است که «حم» به «ذوات حم» یا «آل حم» جمع بسته شود.[۵]

عنوان های مشترک دیگری که برای این سوره ها بکار برده اند و بیشتر ناظر به شأن و مرتبه آنهاست، عبارتند از: «تاج القرآن»، «ثمره قرآن»، «دیباج القرآن»، «روضة من ریاض الجنة»، «ریاحین القرآن»، «لباب القرآن» و «یاسمین العرائس».

به گفته سیوطى،[۶] سوره زمر هم که پیش از حوامیم قرار گرفته و از نظر آغاز شدن با عبارت «تَنزیلُ الْکتاب» به آنها شباهت دارد، در مصحف اُبىّ بن کعْب «حم» داشته است. سیوطى در جاى دیگر[۷] از توالى سوره هاى حوامیم و در عین حال متوالى نبودن سوره هاى مُسَبِّحات نتیجه گرفته که ترتیب سُوَر قرآن یا دست کم ترتیب بسیارى از آنها توقیفى است، زیرا اگر ترتیب سوره ها اجتهادى بود، باید سوره هاى مسبّحات نیز در مصحف پى در پى قرار مى گرفتند. گفتنى است روایت هایى که در فضیلت این مجموعه سوره ها بیان شده، تا اندازه اى نشان مى دهد که این مجموعه ها در زمان پیامبر صلى اللّه علیه و آله شناخته شده بوده اند.

مضمون سور حوامیم

چنین به نظر می رسد که سور متعددی که با حروف مقطعه مشابه آغاز می شوند، علاوه بر هماهنگی کلی و ارتباط عمومی مفاهیم و مقاصد آنها، ویژگی‌ مستقل نیز داشته و هر کدام از زاویه به خصوصی بر مسأله واحد می‌تابند و آن را تبیین می‌نمایند. کلمه «حم» بیش از بقیه کلمات مقطعه، آغاز‌ کننده سوره‌ می‌باشد. بنابراین راحت‌تر می‌توان وجوه مشترک این سوره ها را پیدا کرد.

در همه این سوره ها، بلافاصله پس از حروف مقطعه، از وحى و قرآن و نزول آن سخن به میان مى آید. به عقیده برخى مفسران، این ویژگى مشترک، به علاوه همگونى این سوره ها از حیث بافت و نظم سخن و همسانى آنها از حیث حجم، موجب شباهت و پیوستگى آنها شده است و در نتیجه، این سوره ها در پى هم قرار گرفته اند.[۸]

از سوى دیگر سیوطى معتقد است میان حوامیم و شش سوره اى که داراى حرف مقطّعه «راء» هستند، یعنى: سوره یونس، سوره هود، سوره یوسف، سوره رعد، سوره ابراهیم و سوره حجر، شباهت وجود دارد؛ چنان که در آغاز دومین سوره از حوامیم (فصلت)، همانند ابتداى دومین سوره از سور داراى «الر» (هود)، اسلوب توصیف کتاب وحیانى تغییر مى کند و قرآن به عنوان کتابى که آیات آن تفصیل یافته است «فُصِّلَتْ آیاتُهُ»، معرفى مى شود.

معنای واژه «حم»

چون درباره معناى حروف مقطعه رأى قاطع وجود ندارد،[۹] در تفسیر «حم» نیز تشتت آراء و اقوال به چشم مى خورد، از جمله آن را نامى از نام هاى خدا، نام سوره، نام قرآن و سوگند خدا به حلم و مُلک خویش دانسته اند. همچنین گفته اند از کنار هم گذاشتن «الر» و «حم» و «ن»، واژه «الرحمن» بدست مى آید.[۱۰]

بعضى هم گفته اند منظور از «حم» شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است،[۱۱] که به نظر مى رسد این رأى با عنوان «آل حم» براى این سوره ها بى ارتباط نباشد. برخى از مفسران نیز «حم» را جزو افعال دانسته و گفته اند «حُمَّ» یعنى «قُدِّر» یا «قُضِىَ ما هو کائن»،[۱۲] البته این رأى، شاذّ و مخالف با نظر رایج است و با قرائات مشهور و معتبر نیز سازگار نیست.

از سویى بر اساس نظریه اى مشهور درباره حروف مقطّعه که این حروف را نشانه هاى اختصارى نامها و اوصاف خدا مى داند، برخى حرف «ح» را نشانه اوصافى چون حلیم و حکیم و حمید و حىّ و حنّان و حرف «م» را نشانه اوصافى چون مَلِک و مجید و مُبدِء (خالق) و منّان دانسته اند[۱۳] یا گفته اند «ح» از الرحمن و «م» از الرحیم گرفته شده است.[۱۴]

بنابر روایتى از امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسش سفیان ثورى درباره حروف مقطّعه، معناى «حم»، الحمید المجید است.[۱۵]

نظریه نشانه اختصارى بودن حروف مقطعه، باعث شده است که مفسران به تناسب ذوق و سلیقه خود، فرضیه هاى مختلفى عرضه کنند. از جمله میبدى در تفسیر «حم» آراى متفاوتى دارد. مثلاً در جایى «ح» را اشاره به محبت و «م» را اشاره به منّت،[۱۶] در جایى دیگر «ح» را اشاره به حیات خدا و «م» را اشاره به مُلک او[۱۷] و در موضعى دیگر «ح» را مفتاح حىّ و «م» را مفتاح مَلِک[۱۸] دانسته است.[۱۹]

تناسب میان سور حوامیم

طبرسی در مورد تناسب میان «سور حوامیم» می‌گوید:

پس از آنکه خداوند سوره مؤمن را به یادآوری منکران آیات الهی پایان داد: «قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَاءَنِيَ الْبَيِّنَاتُ مِنْ رَبِّي وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ»، سوره فصلت را با این آیات شروع کرد: «بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ». وقتی خدواند سوره فصلت را با یاد قرآن ختم فرمود، سوره شوری را با یاد قرآن شروع کرد: «كَذَٰلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ». و چون سوره شوری را با یادآوری از قرآن و وحی ختم فرمود: «وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ»، سوره زخرف را با همان مطالب آغاز فرمود: «وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ» و چون سوره زخرف را با وعده‌های عذاب و تهدیدهایی ختم کرده: «فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ ۚ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ»، سوره دخان را با وعده‌های عذاب و هشدارهایی شروع فرمود: «فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّمَاءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ». پس از آن سوره دخان را با یاد قرآن به پایان برده: «فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ» و سوره جاثیه را نیز با یاد قرآن شروع کرده: «تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ» و آنگاه که سوره جاثیه را با یادی از توحید و مذمت اهل شرک و وعده‌های عذاب نسبت به آنان ختم فرمود: «وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنْسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَٰذَا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ»، سوره احقاف را اول با توحید و سپس با وعده‌های عذاب نسبت به گناهکاران شروع نمود.

پانویس

  1. ↑ براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ج۸، ص۷۹۷؛ ابوالفتوح رازى، ج۱۷، ص۱ـ۲؛ سیوطى، ۱۴۲۱، ج۷، ص۲۳۲؛ مجلسى، ج۸۹، ص۳۰۲.
  2. ↑ رجوع کنید به مقدمتان فى علوم القرآن، ص۹، ۱۵؛ زرکشى، ج۱، ص۱۹۳؛ سیوطى، ۱۴۰۸، ص۱۱۸ـ۱۱۹؛ قس همو، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۱.
  3. ↑ رجوع کنید به سیوطى، ۱۴۰۸، ص۱۱۸.
  4. ↑ رجوع کنید به طبرسى، ج۸، ص۷۹۷؛ قرطبى، ج۱۵، ص۲۸۸.
  5. ↑ رجوع کنید به جوهرى؛ زَبیدى؛ شرتونى، ذیل «حمم».
  6. ↑ اتقان، ۱۴۰۸، ص۱۱۸.
  7. ↑ ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۱۹.
  8. ↑ رجوع کنید به طبرسى، ذیل سوره فصلت: ۱؛ سیوطى، ۱۴۰۸، ص۱۱۸ـ۱۱۹.
  9. ↑ رجوع کنید به حروف مقطعه.
  10. ↑ رجوع کنید به ابن قتیبه، ص۳۶؛ میبدى، ج۸، ص۴۴۷ـ۴۴۸؛ ابوالفتوح رازى؛ قرطبى، ذیل غافر: ۱.
  11. ↑ رجوع کنید به سیوطى، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۳۳.
  12. ↑ رجوع کنید به طبرسى، ذیل سوره غافر: ۱؛ ابوالفتوح رازى؛ قرطبى، همانجاها.
  13. ↑ رجوع کنید به طبرسى؛ قرطبى، همانجاها.
  14. ↑ رجوع کنید به سیوطى، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۶.
  15. ↑ رجوع کنید به ابن بابویه، ص۲۲؛ درباره این روایت رجوع کنید به طباطبائى، ذیل سوره شورى: ۱.
  16. ↑ رجوع کنید به ج۸، ص۴۵۶.
  17. ↑ ج۹، ص۵۹.
  18. ↑ ج۹، ص۱۵۳.
  19. ↑ قس همان، ج۹، ص۱۴ـ۱۵، ۱۲۶؛ ابوالفتوح رازى، ذیل شورى: ۱.

منابع

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن



برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=حوامیم&oldid=138209»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا