رسالة الحقوق (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(منابع)
جز
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
رسالة الحقوق از آثار جاودان، ماندگار، پرارج و گران‌مایه ای است که از سیدالساجدین [[امام زین العابدین]] علی بن  الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام برای شیعیان به یادگار مانده است و همواره مورد توجه بوده و هست. رسالة الحقوق، رساله‌ای کوچک اما حاوی مطالبی عمیق در باب حقوقی است که بر عهده‌ی انسان است و لازم است یک انسان الهی آن‌ها را رعایت نماید.
+
{{مشخصات کتاب
  
در ابتدا ذکر چند نکته لازم است:
+
|عنوان=
  
* این رساله مختصر در حقیقت درسنامه‌ای اخلاقی است که ترسیم‌کننده یک سلسله خط و مشی‌های رفتاری در حوزه تعاملات فردی و اجتماعی است.
+
|تصویر= [[پرونده:رسالة الحقوق.jpg|240px|وسط]]
  
* در این جا مراد از [[حق]]، [[احكام]] و وظایفی است كه از سوی خداوند نسبت به اصناف مختلف بر انسان جعل شده است. این حقوق منحصر به وظایف الزامی مؤمن نیست و شامل احكام استحبابی نیز می‌شود. به علاوه این حقوق منحصر به احكامی نیست كه نقض آن‌ها معصیت (مستوجب مجازات اخروی) محسوب شود یا موجب اجرای مجازات دنیوی (حد و تعزیر شرعی) گردد، بلكه رساله حقوق دربردارنده وظایف اخلاقی یك مؤمن است.
+
|نویسنده= امام زین العابدین(ع)
  
* رساله حقوق دربردارنده اهم حقوق الهی و وظایف اخلاقی است و در هر حق نیز اهم جوانب آن بیان شده است.
+
|موضوع= اخلاق اسلامی
  
'''تحقیقى درباره اسناد و رجال آن:‌‌'''
+
|زبان= عربی
  
مصادر حدیثی اتفاق دارند که این کتاب یا رساله از [[امام زین العابدین]] علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام (48-94 ه) است. رساله الحقوق به روایت صحابی بزگوار امام سجاد علیه‌السلام یعنی [[ابوحمزه ثمالی]]، ثابت بن دیار معروف به ابی‌صفیه الازدی الکوفی متوفی به سال (150 ه) است. او [[امام سجاد]]، [[امام باقر]]، [[امام صادق]] و [[امام کاظم]] علیهم‌السلام را ملاقات کرده است.
+
|تعداد جلد= ۱
  
پیشین‌ترین منابع حدیثى كه رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام را به طور كامل ثبت كرده‌اند، عبارتند از:
+
|عنوان افزوده1= گردآورنده
  
* [[تحف العقول]]، تالیف حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى، متوفى 381 قمرى؛ در تحف العقول پنجاه حق از حقوق ثبت شده، اما سند رساله یاد نشده است.
+
|افزوده1= حسان عبدالله أبو صالح
  
* خصال تالیف ابوجعفر محمد بن على بن حسین بابویه قمی ‌‌معروف به [[شیخ صدوق]]، متوفى 382 هجرى.
+
|عنوان افزوده2=
  
* امالی تالیف شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن على.
+
|افزوده2=
  
* [[من لایحضره الفقیه]]، تالیف شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن على... كه از كتب چهارگانه معتبر [[شیعه]] می‌‌باشد.
+
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/46215/رسالة-الحقوق  رسالة الحقوق]
 +
}}
  
برای اعتبار این رساله همین بس که بزرگان از محدثین این رساله را در کتاب‌هایشان آورده‌اند مخصوصاً معتبرترین آن‌ها کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق است که به قول مولف آن، این کتاب حجت است میان او و خداوند متعال و [[احادیث]] کتاب را از کتب مشهور و مرجع استخراج کرده است و ذکر رساله الحقوق در این کتاب برای سندیت و اعتبار آن کافی است!
+
'''«رسالة الحقوق»''' نامه [[امام سجاد علیه السلام|امام سجاد]] (علیه السلام) به یکی از اصحاب خویش است که در کتابهای حدیثی نقل شده و به صورت مستقل نیز چاپ شده است. این رساله بیش از ۵۰ حق از [[حقوق اسلامی|حقوقی]] که در این عالم بر عهده [[انسان]] است را بیان می کند.
 +
 +
==راوی رسالة الحقوق==
  
هر چهار کتاب از منابع معتبر، مورد استناد و متداول میان شیعیان است. سایر منابع، این رساله را باواسطه یا بدون واسطه از این دو بزرگوار نقل می کنند. در [[حدیث]] من لایحضر سلسله سند نقل نشده و [[حدیث مرسل]] است. در فلاح السائل از [[سید بن طاووس]] نقل شده که این رساله را با سند از [[شیخ کلینی]] روایت نموده است که نشان دهنده‌ی آن است که این رساله به صورت مسند نزد شیخ کلینی موجود بوده است.
+
راوی «رسالة الحقوق» [[ابوحمزه ثمالی]] (متوفی به سال ۱۵۰ ق) است که یکى از چهره‌هاى معروف [[عرفان|عرفانى]] و معنوى [[شیعه|شیعه]] است. و چهار امام معصوم یعنی [[امام سجاد]]، [[امام باقر]]، [[امام صادق]] و [[امام کاظم]] (علیهم‌السلام) را ملاقات کرده است.
  
البته تفاوت‌هایی در نقل رسالة الحقوق در این سه کتاب وجود دارد. از جمله آن  که در تحف العقول و خصال در آغاز رسالة الحقوق، مقدمه ای آمده که به منزله فهرست رساله، اما در من لایحضره الفقیه رساله به عبارت «و حق الله الاکبر علیک» آغاز می گردد و این مقدمه را ندارد.
+
==منابع کتاب==
  
در من لایحضر تصریح نشده است كه حقوق مذكور رساله‌اى است از امام سجاد علیه‌السلام ولى در خصال به این نكته تصریح شده است و عبارت چنین است:‌‌ الحقوق الخمسون التى كتب بها على بن الحسین سید العابدین علیه‌السلام الى بعض اصحابه...
+
قدیمی ترین منابع حدیثى که رساله حقوق [[امام سجاد علیه السلام|امام سجاد]] علیه‌السلام را به طور کامل ثبت کرده‌اند، عبارتند از:
  
شماره حقوق در تحف العقول، هم در مقدمه و هم متن رساله، 50 حق است در حالی که در خصال و من لایحضره  الفقیه تعداد آن به 51 حق می رسد. در این دو کتاب، حق [[حج]] پس از حق [[نماز]] و پیش از حق [[روزه]] آمده و در تحف العقول نیامده است و این در حالی است که در مقدمه رساله در خصال، حق حج ذکر نشده و از این جهت همانند تحف العقول است. همچنین در مقدمه رساله در خصال حق بدهکار ذکر شده ولی در متن رساله نیامده است. متن تحف العقول اندکی مبسوط‌تر از نقل  صدوق است.
+
*[[تحف العقول]]، تألیف [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرانى]]، متوفى قرن ۴ قمرى؛ در تحف العقول پنجاه حق از حقوق ثبت شده، اما سند رساله یاد نشده است.
  
''متن رساله‌ی حقوق‌‌''*
+
*[[الخصال (کتاب)|الخصال]] تألیف [[شیخ صدوق]]، متوفى ۳۸۱ هجرى.
  
پنجاه و یك حق الهی را در هفت دسته برمی‌شمارد:
+
*[[الأمالی شیخ صدوق (کتاب)|الامالی]] تألیف شیخ صدوق.
  
* اول: حق خداوند؛ (حق الله عزوجل)
+
*[[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]، تألیف شیخ صدوق، که از [[کتب اربعه|کتب چهارگانه]] معتبر [[شیعه]] می‌‌باشد.
* دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء)
 
* سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال)
 
* چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه)
 
* پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه)
 
* ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام)
 
* هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین).
 
  
'''<I>تفصیل هر مورد:</I>'''
+
هر چهار کتاب از منابع معتبر، مورد استناد و متداول میان شیعیان است و سایر منابع، این رساله را باواسطه یا بدون واسطه از این منابع نقل می کنند. در [[حدیث]] موجود در «من لایحضر» سلسله [[سند حدیث|سند]] نقل نشده و [[حدیث مرسل]] است. در [[فلاح السائل (کتاب)|فلاح السائل]] از [[سید بن طاووس]] نقل شده که این رساله را با سند از [[شیخ کلینی]] روایت نموده است که نشان دهنده‌ی آن است که این رساله به صورت مسند نزد شیخ کلینی موجود بوده است.
  
<I>مقدمه‌ی رساله:</I>
+
البته تفاوت‌هایی در نقل رسالة الحقوق در این سه کتاب وجود دارد. از جمله آن  که در [[تحف العقول (کتاب)|تحف العقول]] و [[الخصال (کتاب)|خصال]] در آغاز رسالة الحقوق، مقدمه ای آمده که به منزله فهرست رساله است، اما در [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]] رساله به عبارت «و حق الله الاکبر علیک» آغاز می گردد و این مقدمه را ندارد.
  
[[امام سجاد]] علیه‌السلام در نامه یكى از اصحاب خویش درباره حقوق چنین نوشت:‌‌ خدایت مورد رحم و محبت قرار دهد! آگاه باش كه خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حركت و سكون و هر جایگاهى كه در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امكاناتى كه آن‌ها را به استخدام درمی‌‌آورى و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیك‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر كدام كه نزدیك‌تر و نزدیك‌ترند. برخى از این حقوق مهم‌تر و گران‌تر از سایر حقوق بشمار می‌‌آیند.
+
در من لایحضر تصریح نشده است که حقوق مذکور رساله‌اى است از امام سجاد علیه‌السلام ولى در خصال به این نکته تصریح شده است و عبارت چنین است:‌‌ الحقوق الخمسون التى کتب بها على بن الحسین سید العابدین علیه‌السلام الى بعض اصحابه...
  
<I>اول:‌‌ حق الله الاکبر</I>
+
شماره حقوق در تحف العقول، هم در مقدمه و هم متن رساله، ۵۰ حق است، در حالی که در خصال و من لایحضره الفقیه تعداد آن به ۵۱ حق می رسد. در این دو کتاب، حق [[حج]] پس از حق [[نماز]] و پیش از حق [[روزه]] آمده و در تحف  العقول نیامده است و این در حالی است که در مقدمه رساله در خصال، حق حج ذکر نشده و از این جهت همانند تحف العقول است. همچنین در مقدمه رساله در خصال حق بدهکار ذکر شده ولی در متن رساله نیامده است. متن تحف العقول اندکی مبسوط‌تر از نقل  صدوق است.
  
حقوق الهى، پایه همه حقوق فردى و اجتماعى؛ بزرگترین حقوق، حقوق مربوط به خداوند است حق [[معرفت]] و [[عبادت]] خدا و اطاعت از او و... این حقوق كه ترسیم‌كننده رابطه‌اى خلق با خالق است، وظیفه انسان در برابر خداست. زیربنا و پایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب می‌‌آید. اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیرمسئول و بى‌هدف و فاقد تكلیف به شمار آید در آن صورت پایبندى وى به سایر حقوق فردى و اجتماعى لغو و بیهوده می‌‌نماید و هیچ قانون و تكلیفى ضمانت اجرا ندارد.
+
==محتوای کتاب==
 +
[[امام سجاد]] علیه‌السلام در ابتدای نامه خطاب به صحابی خود می فرماید:‌‌ خدایت مورد رحم و محبت قرار دهد! آگاه باش که خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حرکت و سکون و هر جایگاهى که در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امکاناتى که آن‌ها را به استخدام درمی‌‌آورى و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیک‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر کدام که نزدیک‌تر و نزدیک‌ترند. برخى از این حقوق مهم‌تر و گران‌تر از سایر حقوق بشمار می‌‌آیند.
  
<I>دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء)</I>
+
در ادامه رساله، امام علیه‌السلام پنجاه و یک حق الهی را در هفت دسته برمی‌شمارد:
  
خداوند در پى حقوق ویژه خود بر خلق، حقوقى را براى تمامی ‌‌اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است، عبارتند از:
+
<I>اول:‌‌ حق الله الاکبر:</I>
  
# حق اللسان؛
+
بزرگترین حقوق، حقوق مربوط به [[الله|خداوند]] است حق [[معرفت]] و [[عبادت]] خدا و اطاعت از او و... این حقوق که ترسیم‌کننده رابطه‌اى خلق با خالق است، وظیفه انسان در برابر خداست. زیربنا و پایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب می‌‌آید. اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیرمسئول و بى‌هدف و فاقد تکلیف به شمار آید در آن صورت پایبندى وى به سایر حقوق فردى و اجتماعى لغو و بیهوده می‌‌نماید و هیچ قانون و تکلیفى ضمانت اجرا ندارد.
# حق السمع؛
 
# حق البصر؛
 
# حق الید؛
 
# حق الرجل؛
 
# حق البطن؛
 
# حق الفرج.
 
  
(زبان، گوش، چشم، دست، پا، شكم و شرمگاه) این‌ها اعضاى هفتگانه‌اى هستند كه افعال آدمی ‌‌به وسیله آن‌ها صورت می‌‌گیرد.
+
<I>دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء):</I>
  
<I>سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال)</I>
+
خداوند در پى حقوق ویژه خود بر خلق، حقوقى را براى تمامی ‌‌اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است (زبان، گوش، چشم، دست، پا، شکم و شرمگاه) این‌ها اعضاى هفتگانه‌اى هستند که افعال آدمی ‌‌به وسیله آن‌ها صورت می‌‌گیرد، عبارتند از:
  
علاوه بر اعضا كه وسیله صدور افعال می‌‌باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند:
+
#حق اللسان؛
 +
#حق السمع؛
 +
#حق البصر؛
 +
#حق الید؛
 +
#حق الرِجل؛
 +
#حق البطن؛
 +
#حق الفرج.
  
# حق الصلاه؛
+
<I>سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال):</I>
# حق الحج؛
 
# حق الصوم؛
 
# حق الصدقه؛
 
# حق الهدی؛
 
# حق عامه الافعال.
 
  
خداوند براى [[نماز]]، [[حج]]، [[روزه]]، [[صدقه]]، [[قربانی]] و سایر افعال بر عهده تو حقوق و قوانینى نهاده است.
+
علاوه بر اعضا که وسیله صدور افعال می‌‌باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند:
  
در مرحله سوم نوبت به حقوق اجتماعى می‌‌رسد حقوقى كه در رابطه انسان با جمع بر او واجب می‌‌گردد: نخست حقوق پیشوایان تو و سپس حقوق رعایا و كسانى كه تحت سرپرستى تو قرار داند و پس از آن حقوق خویشاوندان قرار دارد.
+
#حق الصلاه؛
 +
#حق الحج؛
 +
#حق الصوم؛
 +
#حق الصدقه؛
 +
#حق الهَدی؛
 +
#حق عامه الافعال.
  
<I>چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه)</I>
+
<I>چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه):</I>
  
 
حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود:
 
حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود:
  
# حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره‌كنندگان نظام اجتماعى (حق السلطان)؛
+
#حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره‌کنندگان نظام اجتماعى (حق السلطان)؛
# حق معلمان و سرپرستان علمی‌‌ و فرهنگى (حق المعلم)؛
+
#حق معلمان و سرپرستان علمی‌‌ و فرهنگى (حق المعلم)؛
# حق مولا بر بنده، البته هر مربى و اداره‌كننده‌اى خود امام و پیشوایى بشمار می‌‌آید و حقوقى دارد. (حق السیدالمالک)
+
#حق مولا بر بنده، البته هر مربى و اداره‌کننده‌اى خود امام و پیشوایى بشمار می‌‌آید و حقوقى دارد. (حق السیدالمالک)
  
<I>پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه)</I>
+
<I>پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه):</I>
  
حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است:‌‌
+
حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است:
  
# حق رعایا و افراد جامعه كه به قانون فرمانروا و حاكم گردن می‌‌نهند. (حق الرعیه)
+
#حق رعایا و افراد جامعه که به قانون فرمانروا و حاکم گردن می‌‌نهند. (حق الرعیه)
# حق نیروهاى تحت تعلیم و شاگردان زیرا كسى كه چیزى را نمی‌‌داند و در مقام دانشجویى برآمده رعیت فرد عالم به حساب می‌‌آید. (حق المتعلم)
+
#حق افراد تحت تعلیم، زیرا کسى که چیزى را نمی‌‌داند و در مقام دانشجویى برآمده رعیت فرد عالم به حساب می‌‌آید. (حق المتعلم)
# حق كسانى كه تو اختیاردار آنانى مانند زنان و یا كسانى كه مملوك تواند. (حق الزوجه و حق العبد والامه)
+
#حق کسانى که تو اختیاردار آنانى مانند زنان و یا کسانى که مملوک تواند. (حق الزوجه و حق العبد والامه)
  
<I>ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام)</I>
+
<I>ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام):</I>
  
و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیك‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه، حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر كدام كه نزدیك‌تر و نزدیك‌ترند.
+
و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیک‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه، حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر کدام که نزدیک‌تر و نزدیک‌ترند.
  
# حق الام؛
+
#حق الام؛
# حق الاب؛
+
#حق الاب؛
# حق الولد؛
+
#حق الولد؛
# حق الاخ.
+
#حق الاخ.
  
<I>هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین)</I>
+
<I>هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین):</I>
  
دیگر صاحبان حق شامل:
+
#حق آزادکننده برده (حق المنعم)؛
 +
#حق برده آزاد شده (حق المنعم علیه)؛
 +
#حق نیکوکار (حق صاحب المعروف)؛
 +
#حق اذان‌گو (حق الموذن)؛
 +
#حق امام جماعت (حق امام الصلاه)؛
 +
#حق همنشین (حق الجلیس)؛
 +
#حق همسایه (حق الجار)؛
 +
#حق هم‌صحبت (حق الصاحب)؛
 +
#حق شریک (حق الشریک)؛
 +
#حق مال و دارایی (حق المال)؛
 +
#حق طلب‌کار (حق الغریم الطالب)؛
 +
#حق معاشر (حق الخلیط)؛
 +
#حق طرف مدعی تو (حق الخصم المدعی)؛
 +
#حق کسی که تو علیه او ادعا داری. (حق الخصم المدعی علیه)؛
 +
#حق مشورت کننده (حق المستشیر)؛
 +
#حق مشورت شونده (حق المشیر)؛
 +
#حق اندرزخواه (حق المستنصح)؛
 +
#حق اندرزگو (حق الناصح)؛
 +
#حق سالخوردگان (حق الکبیر)؛
 +
#حق خردسال (حق الصغیر)؛
 +
#حق سائل (حق السائل)؛
 +
#حق مسئول (حق المسئول)؛
 +
#حق شادکننده (حق من سرّک)؛
 +
#حق کسی که از او به تو بدی رسیده (حق من سائک)؛
 +
#حق هم‌کیشان (حق اهل ملتک)؛
 +
#حق اهل ذمّه (حق اهل الذمّه).
  
# حق آزادکننده برده (حق المنعم)؛
+
[[امام سجاد]] علیه‌السلام هر چند در این فهرست به حقوق بسیار متنوع و گوناگونى اشاره کرده، اما در پایان گوشزد نموده اند که حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمی‌‌باشد بلکه اصولاً برخى از حقوق داراى جنبه متغیرى هستند که در شرایط و زمان و مکان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر می‌‌کنند و یا مطرح می‌‌شوند: «ثم الحقوق الجاریه بقدر علل الاحوال و تصرف الاسباب».
# حق برده آزاد شده (حق المنعم علیه)؛
 
# حق [[نیکوکار]] (حق صاحب المعروف)؛
 
# [[حق]] [[اذان]]‌گو (حق الموذن)؛
 
# حق [[امام جماعت]] (حق امام الصلاه)؛
 
# حق همنشین (حق الجلیس)؛
 
# حق همسایه (حق الجار)؛
 
# حق هم‌صحبت (حق الصاحب)؛
 
# حق شریک (حق الشریک)؛
 
# حق مال و دارایی (حق المال)؛
 
# حق طلب‌کار (حق الغریم الطالب)؛
 
# حق معاشر (حق الخلیط)؛
 
# حق طرف مدعی تو (حق الخصم المدعی)؛
 
# حق کسی که تو علیه او ادعا داری. (حق الخصم المدعی علیه)؛
 
# حق مشورت کننده (حق المستشیر)؛
 
# حق مشورت شونده (حق المشیر)؛
 
# حق اندرزخواه (حق المستنصح)؛
 
# حق اندرزگو (حق الناصح)؛
 
# حق سالخوردگان (حق الکبیر)؛
 
# حق خردسال (حق الصغیر)؛
 
# حق سائل (حق السائل)؛
 
# حق مسئول (حق المسئول)؛
 
# حق شادکننده (حق من سرّک)؛
 
# حق کسی که از او به تو بدی رسیده. (حق من سأک)؛
 
# حق هم‌کیشان (حق اهل ملتک)؛
 
# حق اهل ذمّه (حق اهل الذمّه).
 
  
(ثم الحقوق الجاریه بقدر علل الاحوال و تصرف الاسباب)
+
در خاتمه، حضرت کلام خود را این گونه به پایان می‌رسانند:‌‌ «فهذه خمسون حقا محیطا بک لاتخرج منها فی حال من الاحوال یجب علیک رعایتها والعمل فی تأدیتها والاستعانة بالله جل ثناوه علی ذلک. ولاحول ولاقوه الا بالله والحمدلله رب العالمین».
  
[[امام سجاد]] علیه‌السلام هر چند در این فهرست به حقوق بسیار متنوع و گوناگونى اشاره كرده اما در پایان این حقیقت را آشكار ساخته است كه حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمی‌‌باشد بلكه اصولاً برخى از حقوق داراى جنبه متغیرى هستند كه در شرایط و زمان و مكان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر می‌‌كنند و یا مطرح می‌‌شوند. بى‌شك گشودن این زاویه بر اتقان، اعتبار و واقع‌بینى این رساله افزوده است و وسعت بینش و واقع‌گرایى نویسنده آن را آشكار می‌‌سازد.
+
==شرح و ترجمه کتاب==
 +
آثار متعددی در ترجمه و شرح «رسالة الحقوق» نوشته‌ شده است، برای نمونه:
  
خوشا به حال كسى كه خدایش یارى دهد و در پایبندى به این حقوق استوار و موفق باشد. (فطوبی لمن اعانه الله علی قضاء ما اوجب علیه من حقوقه و وفّقه لذالک و سدّده)
+
#ت‍رج‍م‍ه‌ رس‍ال‍ه‌ ال‍ح‍ق‍وق‌ [[امام زین العابدین]] علیه‌السلام ب‍ه‌ ن‍ظم‌ ف‍ارس‍ی‌/ م‍ت‍رج‍م‌ و س‍رای‍ن‍ده‌ ح‍س‍ن‌ راح‍ت‍ی‌ س‍ب‍زواری‌.
 +
#آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه‌السلام شرح رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام/ تالیف قدرت‌الله مشایخی: ترجمه نثاراحمد‌ زین‌پوری.
 +
#تاملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین علیه‌السلام، محمدتقی المدرسى.
 +
#ترجمه رساله الحقوق علی بن الحسین سید الساجدین علیه‌السلام، سید ابراهیم میانجى.
 +
#رساله‌ی حقوق امام سجاد علیه‌السلام شرح علی محمد حیدری نراقی.
 +
#ترجمه و شرح رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، محمد سپهری.
 +
#تفصیل الحقوق: شرح روائی علی رساله الحقوق للامام السجاد علیه‌اسلام، محمدحسین الرمزی الطبسى؛ التصحیح والتنظیم ابناء المولف.
 +
#حقوق اخلاقی بر اساس رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام و ۱۵۰ نکته آموزند و سازنده، علی مشفقی پورطالقانی:‌‌ با همکاری و کوشش محمدرضا مشفقی‌پور.
 +
#راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیه‌السلام، عنوان اصلی:‌‌ رساله الحقوق، ترجمه و تنظیم علی غفوری.
 +
#حقوق اسلامی شامل وظایف فردی و اجتماعی بر اساس رساله الحقوق امام زین العابدین علیه‌السلام، علی‌اکبر ناصرى.
 +
#رسالة الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.
  
امام سجاد علیه‌السلام پس از برشمردن فهرست حقوق الهى، فردى و اجتماعى انسان به توضیح و تشریح هر یك از آنها پرداخته است مثلاً فَاَمّا حق الله الاکبر علیک: فاَن تعبدَهُ لاتُشرِکَ به شیئا، فاذا فعلت ذلک باخلاص جعل لک علی نفسه ان یکفیک امر الدنیا والآخره؛ و اما حق بزرگتر خداوند آن است که او را بپرستی و چیزی را شریک او قرار ندهی و اگر از روی [[اخلاص]] چنین کنی خدا بر خود مقرر کرده کار دنیا و [[آخرت]] تو را به عهده بگیرد.
+
==منابع==
 
 
و در خاتمه حضرت کلام خود را این گونه به پایان می‌رسانند:‌‌ فهذه خمسون حقا محیطا بک لاتخرج منها فی حال من الاحوال یجب علیک رعایتها والعمل فی تادیتها والاستعانه بالله جل ثناوه علی ذلک. ولاحول ولاقوه الا بالله والحمدلله رب العالمین.
 
 
 
این رساله‌ی شریف را انتشارات متعددی به چاپ رسانده‌اند برای نمونه انتشارات انصاریان ‫، دارال‍م‍ح‍ب‍ی‌ ال‍ح‍س‍ی‍ن‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام‌، علم و دانش، نراقی، ض‍ری‍ح‌ آف‍ت‍اب‌ و... همچنین به فارسی ترجمه و نویسندگان مختلفی بر آن شرح نوشته‌اند برای نمونه:
 
  
# ت‍رج‍م‍ه‌ رس‍ال‍ه‌ ال‍ح‍ق‍وق‌ [[امام زین العابدین]] علیه‌السلام ب‍ه‌ ن‍ظم‌ ف‍ارس‍ی‌/ م‍ت‍رج‍م‌ و س‍رای‍ن‍ده‌ ح‍س‍ن‌ راح‍ت‍ی‌ س‍ب‍زواری‌.
+
*الخصال، شیخ صدوق، تصحیح غفاری، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲.
# آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه‌السلام شرح رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام/ تالیف قدرت‌الله مشایخی: ترجمه نثاراحمد‌ زین‌پوری.
+
*رساله الحقوق عن الامام السجاد علیه‌السلام، الحسینی الجلالی، السید محمدرضا، دار زین العابدین لاحیاء تراث المعصومین، ۱۴۳۱.
# تاملات في رساله الحقوق للامام علي بن الحسين عليه‌السلام، محمدتقي المدرسى.
+
*ترجمة رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، مترجم: علی شیروانی، ناشر: دارالفکر-ل، چاپ: سوم ۱۳۸۶.
# ترجمه رساله الحقوق علي بن الحسين سيد الساجدين علیه‌السلام، سيد ابراهيم ميانجى.
+
*سایت تبیان.
# رساله‌ی حقوق امام سجاد علیه‌السلام شرح علی محمد حیدری نراقی.
+
*[http://www.lib.ir پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران].
# ترجمه و شرح رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، محمد سپهری.
+
*[http://www.nlai.ir سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران].
# تفصيل الحقوق: شرح روائي علي رساله الحقوق للامام السجاد عليه‌اسلام، محمدحسين الرمزي الطبسى؛ التصحيح والتنظيم ابناء المولف.
 
# حقوق اخلاقي بر اساس رساله الحقوق امام سجاد عليه‌السلام و 150 نكته آموزند و سازنده، علي مشفقي پورطالقاني:‌‌ با همكاري و كوشش محمدرضا مشفقي‌پور.
 
# راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیه‌السلام، عنوان اصلی:‌‌ رساله الحقوق، ترجمه و تنظیم علی غفوری.
 
# حقوق اسلامي شامل وظايف فردي و اجتماعي بر اساس رساله الحقوق امام زين العابدين علیه‌السلام، علي‌اكبر ناصرى.
 
# رسالة الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.
 
  
==منابع==
+
==متن رسالة الحقوق==
  
* رساله الحقوق عن الامام السجاد علیه‌السلام، الحسینی الجلالی، السید محمدرضا، دار زین العابدین لاحیاء تراث المعصومین، 1431 ه.
+
* [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/46215/رسالة-الحقوق '''رسالة الحقوق''']
* ترجمة رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، مترجم: علی شیروانی، ناشر: دارالفکر-ل، چاپ: سوم 1386.
+
* [[متن رساله حقوق امام سجاد علیه السلام|'''ترجمه رساله حقوق امام سجاد علیه السلام''']]
* سایت تبیان.
 
* [http://www.lib.ir پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران].
 
* [http://www.nlai.ir سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران].
 
  
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع اخلاق اسلامی]]
 
[[رده:منابع اخلاق اسلامی]]
 
{{حدیث}}
 
{{حدیث}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۴۲

رسالة الحقوق.jpg
نویسنده امام زین العابدین(ع)
موضوع اخلاق اسلامی
زبان عربی
تعداد جلد ۱
گردآورنده حسان عبدالله أبو صالح

رسالة الحقوق

«رسالة الحقوق» نامه امام سجاد (علیه السلام) به یکی از اصحاب خویش است که در کتابهای حدیثی نقل شده و به صورت مستقل نیز چاپ شده است. این رساله بیش از ۵۰ حق از حقوقی که در این عالم بر عهده انسان است را بیان می کند.

راوی رسالة الحقوق

راوی «رسالة الحقوق» ابوحمزه ثمالی (متوفی به سال ۱۵۰ ق) است که یکى از چهره‌هاى معروف عرفانى و معنوى شیعه است. و چهار امام معصوم یعنی امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم (علیهم‌السلام) را ملاقات کرده است.

منابع کتاب

قدیمی ترین منابع حدیثى که رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام را به طور کامل ثبت کرده‌اند، عبارتند از:

هر چهار کتاب از منابع معتبر، مورد استناد و متداول میان شیعیان است و سایر منابع، این رساله را باواسطه یا بدون واسطه از این منابع نقل می کنند. در حدیث موجود در «من لایحضر» سلسله سند نقل نشده و حدیث مرسل است. در فلاح السائل از سید بن طاووس نقل شده که این رساله را با سند از شیخ کلینی روایت نموده است که نشان دهنده‌ی آن است که این رساله به صورت مسند نزد شیخ کلینی موجود بوده است.

البته تفاوت‌هایی در نقل رسالة الحقوق در این سه کتاب وجود دارد. از جمله آن که در تحف العقول و خصال در آغاز رسالة الحقوق، مقدمه ای آمده که به منزله فهرست رساله است، اما در من لایحضره الفقیه رساله به عبارت «و حق الله الاکبر علیک» آغاز می گردد و این مقدمه را ندارد.

در من لایحضر تصریح نشده است که حقوق مذکور رساله‌اى است از امام سجاد علیه‌السلام ولى در خصال به این نکته تصریح شده است و عبارت چنین است:‌‌ الحقوق الخمسون التى کتب بها على بن الحسین سید العابدین علیه‌السلام الى بعض اصحابه...

شماره حقوق در تحف العقول، هم در مقدمه و هم متن رساله، ۵۰ حق است، در حالی که در خصال و من لایحضره الفقیه تعداد آن به ۵۱ حق می رسد. در این دو کتاب، حق حج پس از حق نماز و پیش از حق روزه آمده و در تحف العقول نیامده است و این در حالی است که در مقدمه رساله در خصال، حق حج ذکر نشده و از این جهت همانند تحف العقول است. همچنین در مقدمه رساله در خصال حق بدهکار ذکر شده ولی در متن رساله نیامده است. متن تحف العقول اندکی مبسوط‌تر از نقل صدوق است.

محتوای کتاب

امام سجاد علیه‌السلام در ابتدای نامه خطاب به صحابی خود می فرماید:‌‌ خدایت مورد رحم و محبت قرار دهد! آگاه باش که خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حرکت و سکون و هر جایگاهى که در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امکاناتى که آن‌ها را به استخدام درمی‌‌آورى و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیک‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر کدام که نزدیک‌تر و نزدیک‌ترند. برخى از این حقوق مهم‌تر و گران‌تر از سایر حقوق بشمار می‌‌آیند.

در ادامه رساله، امام علیه‌السلام پنجاه و یک حق الهی را در هفت دسته برمی‌شمارد:

اول:‌‌ حق الله الاکبر:

بزرگترین حقوق، حقوق مربوط به خداوند است حق معرفت و عبادت خدا و اطاعت از او و... این حقوق که ترسیم‌کننده رابطه‌اى خلق با خالق است، وظیفه انسان در برابر خداست. زیربنا و پایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب می‌‌آید. اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیرمسئول و بى‌هدف و فاقد تکلیف به شمار آید در آن صورت پایبندى وى به سایر حقوق فردى و اجتماعى لغو و بیهوده می‌‌نماید و هیچ قانون و تکلیفى ضمانت اجرا ندارد.

دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء):

خداوند در پى حقوق ویژه خود بر خلق، حقوقى را براى تمامی ‌‌اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است (زبان، گوش، چشم، دست، پا، شکم و شرمگاه) این‌ها اعضاى هفتگانه‌اى هستند که افعال آدمی ‌‌به وسیله آن‌ها صورت می‌‌گیرد، عبارتند از:

  1. حق اللسان؛
  2. حق السمع؛
  3. حق البصر؛
  4. حق الید؛
  5. حق الرِجل؛
  6. حق البطن؛
  7. حق الفرج.

سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال):

علاوه بر اعضا که وسیله صدور افعال می‌‌باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند:

  1. حق الصلاه؛
  2. حق الحج؛
  3. حق الصوم؛
  4. حق الصدقه؛
  5. حق الهَدی؛
  6. حق عامه الافعال.

چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه):

حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود:

  1. حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره‌کنندگان نظام اجتماعى (حق السلطان)؛
  2. حق معلمان و سرپرستان علمی‌‌ و فرهنگى (حق المعلم)؛
  3. حق مولا بر بنده، البته هر مربى و اداره‌کننده‌اى خود امام و پیشوایى بشمار می‌‌آید و حقوقى دارد. (حق السیدالمالک)

پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه):

حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است:

  1. حق رعایا و افراد جامعه که به قانون فرمانروا و حاکم گردن می‌‌نهند. (حق الرعیه)
  2. حق افراد تحت تعلیم، زیرا کسى که چیزى را نمی‌‌داند و در مقام دانشجویى برآمده رعیت فرد عالم به حساب می‌‌آید. (حق المتعلم)
  3. حق کسانى که تو اختیاردار آنانى مانند زنان و یا کسانى که مملوک تواند. (حق الزوجه و حق العبد والامه)

ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام):

و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیک‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه، حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر کدام که نزدیک‌تر و نزدیک‌ترند.

  1. حق الام؛
  2. حق الاب؛
  3. حق الولد؛
  4. حق الاخ.

هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین):

  1. حق آزادکننده برده (حق المنعم)؛
  2. حق برده آزاد شده (حق المنعم علیه)؛
  3. حق نیکوکار (حق صاحب المعروف)؛
  4. حق اذان‌گو (حق الموذن)؛
  5. حق امام جماعت (حق امام الصلاه)؛
  6. حق همنشین (حق الجلیس)؛
  7. حق همسایه (حق الجار)؛
  8. حق هم‌صحبت (حق الصاحب)؛
  9. حق شریک (حق الشریک)؛
  10. حق مال و دارایی (حق المال)؛
  11. حق طلب‌کار (حق الغریم الطالب)؛
  12. حق معاشر (حق الخلیط)؛
  13. حق طرف مدعی تو (حق الخصم المدعی)؛
  14. حق کسی که تو علیه او ادعا داری. (حق الخصم المدعی علیه)؛
  15. حق مشورت کننده (حق المستشیر)؛
  16. حق مشورت شونده (حق المشیر)؛
  17. حق اندرزخواه (حق المستنصح)؛
  18. حق اندرزگو (حق الناصح)؛
  19. حق سالخوردگان (حق الکبیر)؛
  20. حق خردسال (حق الصغیر)؛
  21. حق سائل (حق السائل)؛
  22. حق مسئول (حق المسئول)؛
  23. حق شادکننده (حق من سرّک)؛
  24. حق کسی که از او به تو بدی رسیده (حق من سائک)؛
  25. حق هم‌کیشان (حق اهل ملتک)؛
  26. حق اهل ذمّه (حق اهل الذمّه).

امام سجاد علیه‌السلام هر چند در این فهرست به حقوق بسیار متنوع و گوناگونى اشاره کرده، اما در پایان گوشزد نموده اند که حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمی‌‌باشد بلکه اصولاً برخى از حقوق داراى جنبه متغیرى هستند که در شرایط و زمان و مکان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر می‌‌کنند و یا مطرح می‌‌شوند: «ثم الحقوق الجاریه بقدر علل الاحوال و تصرف الاسباب».

در خاتمه، حضرت کلام خود را این گونه به پایان می‌رسانند:‌‌ «فهذه خمسون حقا محیطا بک لاتخرج منها فی حال من الاحوال یجب علیک رعایتها والعمل فی تأدیتها والاستعانة بالله جل ثناوه علی ذلک. ولاحول ولاقوه الا بالله والحمدلله رب العالمین».

شرح و ترجمه کتاب

آثار متعددی در ترجمه و شرح «رسالة الحقوق» نوشته‌ شده است، برای نمونه:

  1. ت‍رج‍م‍ه‌ رس‍ال‍ه‌ ال‍ح‍ق‍وق‌ امام زین العابدین علیه‌السلام ب‍ه‌ ن‍ظم‌ ف‍ارس‍ی‌/ م‍ت‍رج‍م‌ و س‍رای‍ن‍ده‌ ح‍س‍ن‌ راح‍ت‍ی‌ س‍ب‍زواری‌.
  2. آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه‌السلام شرح رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام/ تالیف قدرت‌الله مشایخی: ترجمه نثاراحمد‌ زین‌پوری.
  3. تاملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین علیه‌السلام، محمدتقی المدرسى.
  4. ترجمه رساله الحقوق علی بن الحسین سید الساجدین علیه‌السلام، سید ابراهیم میانجى.
  5. رساله‌ی حقوق امام سجاد علیه‌السلام شرح علی محمد حیدری نراقی.
  6. ترجمه و شرح رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام، محمد سپهری.
  7. تفصیل الحقوق: شرح روائی علی رساله الحقوق للامام السجاد علیه‌اسلام، محمدحسین الرمزی الطبسى؛ التصحیح والتنظیم ابناء المولف.
  8. حقوق اخلاقی بر اساس رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام و ۱۵۰ نکته آموزند و سازنده، علی مشفقی پورطالقانی:‌‌ با همکاری و کوشش محمدرضا مشفقی‌پور.
  9. راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیه‌السلام، عنوان اصلی:‌‌ رساله الحقوق، ترجمه و تنظیم علی غفوری.
  10. حقوق اسلامی شامل وظایف فردی و اجتماعی بر اساس رساله الحقوق امام زین العابدین علیه‌السلام، علی‌اکبر ناصرى.
  11. رسالة الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.

منابع

متن رسالة الحقوق