نظامی گنجوی

«نظامی گنجوی» (متوفای ۶۰۲ ق)، متخلّص به «نظامی»، حکیم و شاعر نامدار ایرانی در سده ششم قمری، بزرگترین داستان‌سرای منظومه‌های عاشقانه به زبان پارسی است. نظامی از علوم حکمت و طب و ریاضی و موسیقی بهره‌ای وافر داشته و افکار بلند و شاعرانه او در لابه‌لای آثارش باعث گردیده که از وی به‌عنوان شاعری حکیم یاد شود. مهمترین اثر وی «پنج گنج» یا «خمسه نظامی» است.

آرامگاه نظامی گنجوی در گنجه؛ جمهوری آذربایجان

زندگی‌نامه

الیاس بن یوسف نظامی گنجه‌ای (گنجوی) بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۴۰ هجری در گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان کنونی) متولد شد. برخی اصل او را از عراق، نواحی قم و تفرش می دانند، که پدرش یوسف به گنجه آمد و نظامی در آنجا متولد شد. هر چند که او از زادگاه خود خشنود نبود، اما تمام عمر خود را در گنجه سپری کرده است.

نظامی در علوم عقلی به ویژه در فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم سرآمد عصر خود بود و در علوم نقلی نیز همانند قرآن، فقه، احادیث تبحر و مهارت کامل داشته است.

از برخی از اشعار نظامی، اهتمام بالای او به دانش را به روشنی می توان فهمید:

به بازی نبردم جهان را به سر * که شغلی دگر بود جز خواب و خور

نخفتم شبی شاد بر بستری * که نگشادم آن شب ز دانش دری

دوران زندگی نظامی با دوره حکومت اتابکان آذربایجان و موصل و شروانشاهان همزمان بوده است. تعلق خاطر نظامی به تصوف، زندگانی وی را بیشتر با زهد و عزلت همراه کرده و این امر او را از وابستگی به دربارهای سلاطین دور کرده است.

نظامی گنجوی در بسیاری از مسائل و عقاید مهم دینی با معتزله مخالفت داشت و از اشاعره پیروی می‌کرد. همچنین با وجود پایبندی به اصول اسلام، نسبت به ایران و ایرانی تعصب می‌ورزید. نظامی در اشعارش، خلفای سه‌گانه را نیز ستوده، اما جایگاه امام علی (علیه السلام) را بالاتر از آنها شمرده است. در یکی از اشعار نظامی، جایگاه شناختِ امام علی(ع) و فرزندان وی را پس از شناخت خدا و پیامبر(ص) دانسته شده است:

ز بَعدِ معرفتِ كردگارِ لَمْ يَزَلى * نبى‌‌ شناسم و آنگه على و آل على

نظامی گنجوی همه عمر را -به جز سفر کوتاهی که به دعوت قزل ارسلان (۵۸۱-۵۸۷ ق) به یکی از نواحی نزدیک گنجه کرد-، در وطن خود باقی ماند، تا اینکه سرانجام در سال ۶۰۲ ق. در همین شهر در سن ۶۳ سالگی درگذشت و به خاک سپرده شد. بعضی درگذشت او را بین سالهای ۵۹۹ تا ۶۰۲ ق. نوشته اند.

شعر نظامی

مهمترین اثر نظامی "پنج گنج" یا "خمسه" است، مشتمل بر پنج مثنوی که به ترتیب تألیف عباتند از:

• مخزن الاسرار
• خسرو و شیرین
• لیلی و مجنون
• اسکندرنامه، مشتمل بر اقبالنامه و شرفنامه
• هفت پیکر.

نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگرچه داستانسرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده، لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و بکار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است.

با وجود آن که آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، قابل خرده گیری است، ولی محاسن کلام او به قدری است که باید او را یکی از بزرگترین شعرای ایران نامید و مخصوصا در فن خود بی همتا معرفی کرد. نظامی در بزم‌سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است. به جرأت می توان گفت که او در سرایش لحظه های شادکامی بی نظیر است؛ زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف و گفتارش دلنشین. آن گونه که در بازگویی لحظه های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد، به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است.

دیوان اشعار نظامی مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است. برخی از برجستگی ها و ویژگی های شعر او عبارتند از:

• تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال انگیزند.
• در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.
• انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.
• ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند.
• تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به وفور یافت می شود، کلام وی را گاهی دچار ابهام می کند. علاوه بر اینها، کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است.

منابع

• "نظامی گنجوی"، اعلام طهور.
• "نظامی گنجوی"، سایت علما و عرفا.
• "نظامی"، سایت گنجور.

شعر فارسی
	شعرشناسی	* شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری
	قالب‌های شعر	*مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی
	سبک‌های شعر فارسی	* سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو
	شاعران پارسی گو:	همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14