مسند الامام زید (کتاب)
 | |
| نویسنده | زید بن علی بن الحسین |
| موضوع | احادیث فقهی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
«مُسند الإمام زيد» مجموعه حديثى و فقهى است که به زید بن علی بن الحسین علیه‌السلام منسوب است. دانشمندان زيدى نسبت اين «مسند» را به زيد پذيرفته و برآنند كه اين نخستين كتابى است كه در فقه و حديث نگارش يافته است و برخى از ایشان آن را شرح كرده‌اند.
معرفی کتاب
«مسند الإمام زيد» یا «المجموع الفقهی و الحديثی»، کهن‌ترین و اساسى‌ترین منبع براى دستیابى به فقه زیدیه بشمار مى‌رود که در واقع، مجموعه‌اى از سخنان و احادیث منسوب به زید بن علی بن الحسین در ابواب گوناگون فقهى است که شاگرد ویژه وى، ابوخالد واسطى آنها را گردآورى و روایت کرده است.
شایان ذکر است که بسیارى از محققان این مطلب را که زید شخصا کتابى تألیف کرده باشد، نمى‌پذیرند؛ بلکه انتساب این نوشته‌ها را به زید از مقوله انتساب «كتاب الآثار» ابویوسف به ابوحنیفه مى‌دانند، نه از مقوله انتساب «موطأ» به مالک بن انس.
عصر امام زید، عصر نمایان شدن طلیعه‌هاى تصنیف است؛ با این وجود نمى‌توان به‌طور یقینى گفت که مجموعه حاضر، با همان نظم و ترتیبى که اکنون در دسترس ماست، از تألیفات امام زید است؛ زیرا کسى که متن آن کتاب را بررسى کند، جاى‌جاى آن مى‌بیند که ابوخالد در مقام نقل حدیث مى‌گوید: «زید بن على مرا حدیث کرد» و در مقام نقل نظر فقهى زید مى‌گوید: «زید بن على گفت...». اینها نشان مى‌دهد که ابوخالد، مطالب این کتاب را شفاهى از زید دریافت کرده است.
محتوای کتاب
کتاب «مسند الإمام زيد» با مقدمه‌ای مفصل در سه فصل، آغاز شده و ابواب آن که به‌ترتیب موضوعات و ابواب فقهى منظم شده، بدین قرار است: طهارت، صلات، جنائز، زکات، صیام، حج، بیوع، شرکت، شهادات، نکاح، طلاق، حدود، سیر و فرایض.
در مقدمه کتاب، ابتدا به شرح حال زید بن علی بن الحسین و ابوخالد واسطی پرداخته شده و سپس ضمن تعریف کتاب و بیان خصوصیات آن، به معرفی برخی از کتبی که به اهل بیت(ع) منسوب است، پرداخته شده است.
جملگى احادیث «مسند زید» از طریق پدرش امام سجاد(ع)، از امام حسین(ع) از امام على(ع) از پیامبر(ص) است. گاهى هم زنجیره راویان به امام على(ع) پایان مى‌پذیرد و حدیث به پیامبر(ص) نسبت داده نمى‌شود. این کتاب دربردارنده ۵۵۰ حدیث است که از آن میان، ۲۲۸ حدیث به پیامبر(ص) نسبت داده شده و زنجیره راویان ۳۲۰ حدیث، به امام على(ع) پایان پذیرفته و دو حدیث هم از زبان امام حسین(ع) نقل شده است.
اعتبار کتاب
«مسند زید» نزد زیدیان، یکسره پذیرفته است. دانشمندان زیدى همواره با سند پیوسته، آن را از گذشتگان نقل کرده و طرق نقل خود را در کتاب‌ها یا رساله‌هایى بیان داشته‌اند. شارحان این کتاب هم در واکنش به اعتراض‌ها، تلاش کرده‌اند تا درستى احادیث آن را از رهگذر سنجش آنها با مندرجات کتاب‌هاى معروف اهل سنت، مثل صحاح سته نشان بدهند. اما روشن است که نمى‌توان احادیث این کتاب را، مثل هر کتاب دیگرى، یکسره پذیرفت؛ همچنان‌که نمى‌توان نسبت آن را به زید یکسره مردود دانست؛ زیرا راه‌یافتن خطاهاى عمدى و غیر عمدى در این قبیل کتاب‌ها، امرى است که معمولا رخ مى‌دهد.
با این وجود، طعن‌هایی به این کتاب وارد شده، که به دو دسته تقسیم مى‌شوند:
- الف). آنهایى که راوى مسند را نشانه گرفته‌اند؛ از جمله اینکه: ابوخالد از سوى دانشمندان بزرگ اهل سنت به حدیث‌سازى و دروغگویى متهم شده است؛ مثلا نسائى گفته: او ثقه نیست و نوشتن حدیثش روا نباشد. در پاسخ به این طعن، چنین آمده است که برخى از بزرگان اهل سنت که در اقلیت هستند، مثل ابن ماجه و دارقطنى، ابوخالد را ستوده و حدیثش را پذیرفته‌اند، و برخى هم چون نسایى بر امانت او خرده گرفته‌اند، اما اهل بیت(ع) و زیدیان او را به عدالت پذیرفته‌اند و دیده نشده که یکى از اهل‌بیت(ع) بر او خرده گرفته باشد. علاوه بر این، طعن مطلقی که سببش بیان نشده باشد، پذیرفتنى نیست؛ زیرا سلیقه‌ها و گرایش‌هاى مذهبى افراد در جرح و تعدیل دیگران، تأثیرى بسزا دارد و تمام طعن‌هایى که بر ابوخالد وارد ساخته‌اند، مطلق و در نتیجه بى‌ارزش است.
- ب). آنهایى که خود مسند را هدف قرار داده‌اند؛ که از آن جمله گفته شده: مجموعه‌اى که ابوخالد از زید روایت کرده، ناشناخته است؛ چون در آن احادیث ناآشنایى وجود دارد که درستى نسبت آنها به على(ع) دور می‌نماید. در پاسخ به این انتقاد، گفته شده است که راه داورى در این‌باره، این است که مرویات على(ع) در این مجموعه با مرویات آن حضرت در مسانید و سنن اهل سنت سنجیده شوند، اگر میان این دو دسته احادیث هماهنگى برقرار بود که مجموعه صحیح است، وگرنه صحت آن مورد تردید واقع مى‌شود؛ آنگاه شارحان این مجموعه بیان داشته‌اند که این ادعا باطل است؛ زیرا یکى از این شارحان در این‌باره مى‌گوید: «ما نسخه ابوخالد را با سنن و مسانید سنجیدیم، در نتیجه احادیث آن را با اسنادهاى دیگر که برخى صحیح و برخى حسن بودند، یافتیم... .
دانشمندان امامیه، درباره «مسند زید» و درستى یا نادرستى احادیث آن کمتر سخن گفته و تنها نجاشى، در مقام ذکر ابوخالد واسطى به این کتاب اشاره مى‌کند و مى‌نویسد: «عمرو بن خالد واسطى، از زید بن على روایت مى‌کند. وى را کتابى بزرگ است که نصر بن مزاحم منقرى و دیگران از او روایت کرده‌اند». علامه حلى هم بخشى از گفته نجاشى را در کتاب خود آورده و اطلاعاتى بر گفته نجاشى نیفزوده است. شاید یکى از دلایل خاموشى ایشان، این باشد که کتاب مزبور پیش از چاپ، از دسترس دانشمندان امامى دور بوده است.
شروح کتاب
بر «مسند زید»، شرح‌هاى متعدى نوشته شده است، از جمله:
- شرحی به نام «المنهاج الجلی شرح مجموع الإمام زيد بن علی» اثر محمد بن المطهر المرتضى است.
- دیگرى شرحى است به قلم قاضى شرف‌الدین حسین بن احمد سیاغى صنعانى (م، ۱۲۲۱ ق) به نام «الروض النضير في شرح مجموع الفقه الكبير». مؤلف در این شرح که گسترده‌ترین و واپسین شرح کتاب مزبور است، اخبار کتاب را در صحاح سته و دیگر مجموعه‌هاى حدیثى نشان داده و به تعدیل راویان احادیث پرداخته است. سیاغى در مقدمه جزء نخست، شارحان مجموع فقهى را برشمرده است.
منابع
- مسندنویسی در تاریخ حدیث، سید کاظم طباطبایی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷.
- فرق و مذاهب کلامی، علی ربانی گلپایگانی.
