مستدرک الوسائل (کتاب)
«مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل» تألیف محدث نوری، حاوی روایاتی درباره احکام شرعی است که به عنوان تکمیلی بر کتاب «وسائل الشیعه» نوشته شده است.
 | |
| نویسنده | محدث نوری |
| موضوع | احادیث اخلاقی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 18 |
| تحقيق | مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث |
|
| |
محتویات
زندگینامه مؤلف
حاج میرزا حسین نوری، مشهور به محدث نوری، در هیجده شوال ۱۲۵۴ ق در روستای یالو، از روستاهای اطراف شهرستان نور در استان مازندران، چشم به دنیا گشود. هنوز هشت سال او تمام نشده بود که غبار یتیمی بر چهره او نشست و پدر بزرگوار خود را که از علمای آن سامان بود، از دست داد.
حسین در خانواده ای اهل علم به دنیا آمده بود. لذا علاقه ای وافر به علم و دانش و سلسله جلیله روحانیت داشت. از همان کودکی به درس فقیه بزرگ آن دیار، مولا محمد علی محلاتی، رفت و علم و دانش را از محضر آن عالم بزرگ فراگرفت. میرزا در آغاز جوانی به شهر تهران سفر کرد تا از علمای بزرگ آن شهر نیز بهره مند گردد. او در مجلس درس عالم جلیل شیخ عبدالرحیم بروجردی حاضر شد و از خرمن علم و دانش آن دانشمند بزرگ خوشه چید.
علامه نوری در سال ۱۲۷۳ ق عازم نجف اشرف شد. او چهار سال در آن جا ماند و پس از آن به ایران بازگشت و در سال ۱۲۷۸ ق دوباره به عراق بازگشت. وی در شهر کربلا به محضر درس عالم بزرگ شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به شیخ العراقین رفت و سفری به شهر کاظمین داشت که مدت دو سال در آن جا ماند. وی مسافرت های فراوان دیگری نیز انجام داد. محدث نوری در سال ۱۳۱۴ ق، دو سال پس از وفات میرزای شیرازی، به نجف اشرف بازگشت و تا آخر عمر (۱۳۲۰ قمری) در آن جا باقی ماند.
محدث نوری یکی از کم نظیرترین چهره های علمی است که در این عصر پا به عرصه وجود نهاده است. وی از دانشمندان بزرگی بود که چونان ستاره ای پرفروغ در میان علمای شیعه درخشید و عمر ارزشمند خود را صرف خدمت به دین و مذهب نمود.
استادان:
مولا محمدعلی محلاتی، شیخ عبدالرحیم بروجردی، شیخ عبدالحسین تهرانی، شیخ مرتضی انصاری، میرزای شیرازی، فتحعلی سلطان آبادی.
شاگردان:
شیخ عباس قمی، آقا بزرگ تهرانی، علامه شیخ علی قمی، مولا محمدتقی قمی، شیخ اسماعیل بن شیخ محمدباقر اصفهانی، سید محسن امین، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء.
سایر تألیفات:
مستدرک الوسائل، دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا والمنام، جنه المأوی فیمن فاز بلقاء الحجه، الفیض القدسی، الصحیفه الثانیه العلویه، الصحیفه الرابعه السجادیه، النجم الثاقب، الکلمه الطیبه، کشف الأستار، سلامه المرصاد، لؤلؤ و مرجان، تحیه الزائر، البرکات الاحمدیه، شاخه طوبی، مستدرک مزار البحار.
معرفی اجمالی کتاب
«مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل» در موضوع احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام درباره مسائل و احکام شرعی است که در استدراک «وسائل الشیعه» شیخ حر عاملی نگاشته شده است. محدث نوری با جمع آوری بیش از ۲۳ هزار روایت، که در «وسائل الشیعه» نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت علیهم السلام نموده است.
محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود، به بسیاری از منابع کتاب های معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آن ها را به اثبات رسانده است. مؤلف روایات فراوانی از کتاب های معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده اند، جمع آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آن ها، به مجموعه های روایی شیعه اضافه نموده است و بر غنای آن ها بیش از پیش افزوده است.
محدث در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می فرماید: «عالم کامل، متبحر خبیر، محدث نقاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روایات، شیخ محمد بن حسن حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه روایات و احادیث فراوانی را از میان کتاب های روایی علما و اصحاب جمع آوری نموده است؛ روایاتی که برای جان لذت بخش و برای دیده نور چشم است...؛ ولی با مراجعه به دیگر کتب روایی اصحاب، به بخش دیگری از روایات برخوردم که کتاب ارزشمند وسائل آن ها را در برندارد... و بعد از سعی و تلاش فراوان و جستجوی سخت در کتاب های روایی توانستم این مجموعه بزرگ و ارزشمند را جمع آوری نمایم که روایات آن در حدود روایات وسائل است و همچون روایات آن ارزشمند و گرانبها می باشد».
محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوه کتاب وسائل نگاشته است و باب های کتابش را همانند باب های وسائل نامگذاری کرده تا مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند. و اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته، آن باب را حذف کرده است. در این کتاب از صاحب وسائل به شیخ تعبیر شده و از وسائل به عنوان اصل یاد شده است. برخی از روایات ضعیف وسائل در این کتاب با سند صحیح آمده و بعضی روایاتِ موقوف، مستند شده اند.
خاتمه مستدرک
اگر احادیث و روایات کتاب مستدرک از اطلاعات گسترده محدث نورى درباره روایات و احادیث پرده بر مى‌دارد و تتبع و تحقیق عمیق ایشان در سخنان اهل بیت علیهم السلام را آشکار مى‌سازد، خاتمه مستدرک نیز آینه‌اى است که نبوغ و استعداد فراوان ایشان را در علم رجال و کتابشناسى به تصویر مى‌کشد.
این بخش صفحه‌اى نمایان از چهره درخشان محدث نورى در صحنه علم رجال و حدیث و نمایانگر شخصیت علمى آن عالم فرزانه است. وى در فوائد دوازده‌گانه پایان کتاب به بسیارى از مطالب مهم رجالى و مباحث مشکل علم حدیث با توجه فراوان به توثیقات عامه و اختلاف سبکها و مبانى علمى گوناگون اشاره دارد. محدث نورى در این بخش توجه فراوانى به تتبع اقوال و بررسى نظریات گوناگون علماى این علم دارد.
بسیارى از علماى بزرگ و فقها و اصولیین شگفتى خود را از مباحث ارزشمند خاتمه کتاب مستدرک پنهان نداشته‌اند و در درسهاى خود اعلام داشته‌اند که همگى پاى سفره آن دانشمند بزرگ نشسته‌اند و اعلام داشته‌اند که در میان کتاب‌هاى حدیث و رجال شیعه امامیه، مانند این فوائد گرانبها بسیار کم نظیر است. از آیات حسن و جمال این بخش آنکه شامل مجموعه‌اى بزرگ از راویان احادیث و بررسى برخى از چهره‌هاى ناشناس آنان است.
وى در این بخش شواهدى را ارائه مى‌دهد که دلالت بر حسن حال و اعتبار بسیارى از روات حدیث داشته و به نکاتى اشاره دارد که تأثیر فراوانى در شناخت گذشتگان دارد. از مهارت‌هاى شگفت محدث نورى در خاتمه مستدرک الوسائل اینست که با تحقیق در زندگانى برخى از چهره‌هاى ناشناس روات اثبات مى‌کند که آنان از علماى بزرگ و معتبر بوده‌اند. حال یا با استناد به روایات صریح و صحیحى که موضوع آن جداى از این علم بوده و علماى این علم به آن توجه نداشته‌اند، یا با اعتماد بر قرائن فراوانى که بر آنها برهان مى‌آورد. وى به دفاع از روات اکتفا نکرده، بلکه بسیارى از کتاب‌هاى روایى و اصول اولیه شیعه را نیز مطرح ساخته و اعلام داشته که آنها نیز در اعتبار و شهرت همچون خورشید درخشانند و مورد اعتماد بسیارى از علماى مشهور بوده‌اند.
این خاتمه از نظر حجم حدوداً ۶ برابر خاتمه وسائل الشیعه است و از نظر مباحث بسیار عمیقتر و ناظر بر آن و بر بسیارى از کتاب‌هاى علم حدیث و رجال است. مثلاً شیخ حر عاملى در مشیخه صدوق فقط به ذکر طرق شیخ صدوق اکتفا کرده در حالى که در این کتاب به بررسى یک یک رجال صدوق و روایات و مشایخ و شاگردان آنها پرداخته است. وى در طرق شیخ طوسى به بررسى سند وى به تمام کتاب‌هاى شیعه در فهرست مى‌پردازد و صحت و ضعف آنها را مشخص مى‌سازد.
عناوین خاتمه مستدرک:
محدث نورى در فوائد مطرح شده در خاتمه کتاب به این مباحث اشاره دارد:
۱- منابع کتاب ۲- معرفى و اعتبار منابع کتاب و مؤلفین آنها ۳- سند محدث نورى به این کتاب‌ها و مشایخ روایى وى ۴- شرح حال کتاب الکافى نوشته ثقة الاسلام کلینى ۵- شرح مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق ۶- نکاتى درباره کتاب تهذیب نوشته شیخ طوسى ۷- اصحاب اجماع و تعداد آنها ۸- توثیق اصحاب امام صادق علیه السلام ۹- الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن ۱۰- روات معتبرى که در خاتمه وسائل الشیعه نام آنها برده نشده است ۱۱- دیدگاه اخباریین درباره حجیت قطع ۱۲- ارزش و منزلت علم حدیث.
ارزش و اعتبار کتاب
کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه‌هاى روایى معتبر شیعه به شمار مى‌آید که در قرن اخیر نگاشته شده است. براى اجتهاد و استنباط احکام شرعى بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه براى جستجوى کاملتر در میان روایات، به این کتاب نیز مراجعه مى‌شود تا یقین به فحص کامل و عدم معارض حاصل شود.
سخن آقا بزرگ تهرانى:
علامه آقا بزرگ تهرانى صاحب کتاب ارزشمند «الذریعه» و از شاگردان محدث نورى درباره این کتاب مى‌فرماید: «کتاب مستدرک الوسائل از بزرگترین و ارزشمندترین تألیفات محدث نورى به شمار مى‌آید. وى این کتاب را در جمع‌آورى روایاتى که در وسائل الشیعه شیخ حر عاملى نیامده نگاشته است. این کتاب شامل بیش از ۲۳ هزار روایت است که از بخشهاى مختلف کتاب‌هاى معتبر روایى جمع‌آورى شده و به ترتیب کتاب وسائل نگاشته شده است. این کتاب بسیار مورد قبول علماى بزرگ شیعه و صاحب نظران متاخرین قرار گرفته و همگى به مقام و منزلت و مهارت و پیش قدمى مؤلف آن اعتراف نموده‌اند. اعتبار این کتاب مانند دیگر مجموعه‌هاى روایى معتبرى است که در این اواخر نگاشته شده است و بر همه مجتهدین لازم است تا در استنباط احکام شرعى به روایات این کتاب نیز توجه نموده تا فحص و جستجوى آنان در روایات کامل شده و یقین به عدم معارض حاصل نمایند.»
سخن آخوند خراسانى:
آخوند مولى محمد کاظم خراسانى صاحب کتاب ارزشمند «کفایة الاصول» در مجلس درس خود که بیش از پانصد مجتهد در آن شرکت مى‌کردند مى‌فرمودند: «در عصر و دوران ما بر هیچ مجتهدى حجت تمام نمى‌شود مگر آنکه به کتاب «مستدرک الوسائل» محدث نورى مراجعه کند و از روایات آن اطلاع یابد».
وضعیت نشر
این کتاب در ۱۸ جلد به زبان عربی و به همت انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، در سال ۱۴۰۸ هـ.ق در قم چاپ و منتشر شده است.
منبع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الاحادیث ۳ [لوح فشرده].
متن کتاب
