مجمع الرجال (کتاب)
 | |
| نویسنده | عنایت الله قهپایی |
| موضوع | رجال شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۷ |
| محقق | سید ضیاءالدین اصفهانی |
|
| |
«مجمع الرجال فی معرفة أحوال الرجال» تأليف ملا عنایت‌الله قهپایی (م، ۱۰۲۶ ق)، از آثار مهم رجالى شیعه در قرن يازدهم قمرى است. مؤلف در اين كتاب، مجموعه‌هاى رجالى قدمای شیعه (رجال کشی، رجال نجاشی، رجال طوسی، فهرست طوسی و رجال ابن غضائری) را گرد آورده تا از پراكندگى محفوظ بماند.
مؤلف
علامه مولا زكى‌الدین عنایت الله بن شرف الدین على قهپائی (م، ۱۰۲۶ ق)، عالم رجالى نامداری شیعه است. وی نزد عالمان بزرگی همچون مقدس اردبیلى، ملا عبدالله شوشتری و شیخ بهائى دانش اندوخت.
قهپائى تألیفات رجالی متعددی دارد، از جمله: مجمع الرجال فی معرفة احوال الرجال، ترتیب رجال الكشى، ترتیب رجال النجاشى، ترتیب رجال شیخ طوسی، حاشیه بر منهج المقال اثر میرزا محمد استرآبادی.
معرفی کتاب
ملا عنایت‌الله قهپایی کتاب «مجمع الرجال فی معرفة احوال الرجال» را در مدت دوازده سال نوشته و آن را در سال ۱۰۱۶ق، در اصفهان به پایان رسانده است.
ملا عنایت‌الله بعد از ترتیب و تنظیم چهار کتاب رجالی قبل از خود -یعنی رجال کشی، رجال نجاشی، رجال طوسی، فهرست طوسی-، اندیشید که هرچند با مرتب کردن این کتاب‌ها استفاده از آنها بسیار آسان شده است، در عین حال پژوهشگر برای یافتن احوالات یک راوی، باید زمان زیادی را برای جست‌وجو در این چهار کتاب صرف کند. وی برای حل این مشکل به این نتیجه رسید که بهتر است کتابی تألیف کند که در آن، عبارات هر چهار کتاب را در ضمن نام راوی بیاورد تا پژوهشگر در ذیل هر راوی، احوالات او را در این چند کتاب، به صورت یک‌جا بیابد. از این‌رو چنین کتابی تألیف کرد و آن را «مجمع‌الرجال» نامید.
کتاب «مجمع‌الرجال»، مورد توجه رجالیون بعد از خودش قرار گرفت. نسخه اصل این کتاب نزد شیخ آقا بزرگ تهرانی بوده است، که در سفر دومش به مشهد رضوی در سال ۱۳۵۰ ق. آن را به دست آورده است.
محتوای کتاب
كتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و سپس وارد متن اصلى مى‌شود. متن کتاب، شامل نقل اقوال کتاب‌های پنجگانه اصلی در علم رجال -یعنی: رجال کشی، رجال طوسی، رجال نجاشی، الفهرست طوسی و رجال ابن غضائری- است که به دنبال نام هر شخص، متن عبارت هر کتاب در مورد وی آورده شده است. همچنین در برابر هر عنوان، نام امامی که این شخص از اصحاب ایشان به حساب می‌آید، با حروف رمز مشخص شده است.
مرحوم قهپايى در اين كتاب هفت جلدى، اسامى راويان را بر اساس حروف الفبا مرتب و فقط به ذكر اسامى اكتفا نموده است. پس از آن، با ملاحظه اينكه براى مراجعه‌كننده مشكلاتى فراهم نشود، بر آن شده تا در ذيل هريك از اسامى، تمام آنچه را كه در پنج كتاب مذكور آمده است، بياورد؛ ابتدا مطالب ابوعمرو کشی را آورده و در مرحله دوم سخنان ابن غضائری را نقل مى‌كند و در مرتبه سوم «رجال» شيخ طوسى، آن‌گاه كتاب «الفهرست» شیخ و در خاتمه نيز مطالب نجاشی را ذكر مى‌كند.
از خصوصیات این کتاب این است که مؤلف، روات را با مشخصات کامل نام برده است؛ یعنی اسم، اسم پدر، لقب، عصر زندگی راوی، اینکه آیا او از صحابه بوده یا از تابعان، از کدام امام نقل حدیث کرده و نیز موثق یا ضعیف بودن او را ذکر کرده است.
مؤلف، راويانى را كه نامشان با حرف «ياء» آغاز مى‌شود، در جلد ششم كتاب آورده است. او در ادامه بابى با عنوان «باب مَن لم يُسمّ» آورده كه شامل رواتى است كه نام آنها ذكر نشده و از آنها به‌عنوان «رجل»، «بعض أصحاب»، «شيخ من أصحابنا»، «عمّن سمع» و... ياد شده است.
جلد پايانى كتاب شامل راويانى است كه نام آنها در قالب «كنيه» و «لقب» در اسناد روايات آمد است. در ادامه نيز راويان زن آمده است. علاوه بر آن در اين جلد مؤلف، طريق شيخ طوسی در دو كتاب تهذیب الاحکام و الاستبصار و طريق شیخ صدوق در مشيخه من لا یحضره الفقیه را يادآورى كرده است.
در آخر جزء هفتم کتاب نیز، دوازده فایده رجالی آورده شده است که مشتمل بر مباحث زیر است: ۱. تاریخ زندگی و محل دفن معصومان (علیهم‌السلام)؛ ۲. سفرای امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در زمان غیبت صغری؛ ۳. اسامی اشخاصی که امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را مشاهده کرده‌اند و یا صاحب توقیع بوده‌اند؛ همچنین اسامی بعضی از وکلای ایشان آورده شده است؛ ۴. بیان کنیه‌ها و القاب معصومان (علیهم‌السلام)؛ ۵. اقسام حدیث؛ ۶. حکم راویانی که مخالف با مذهب امامیه هستند؛ ۷. مراد از «عدة» در الکافی؛ ۸. اختلاف مبانی در عدالت؛ ۹-۱۱. تمییز برخی از راویان مشترک؛ ۱۲. بررسی مشیخه التهذیب.
نكته‌اى كه در عصر عنایت الله قهپایی و در كتاب ايشان، مورد توجه و عنايت قرار گرفت، توجه به معناى قاعده اصحاب اجماع است: «أجمعت العصابة على تحصيح ما يصح عنهم و تصديقهم و أقروا لهم بالفقه و الثقة». درباره قاعده اصحاب اجماع، چند نظريه وجود دارد، ولى دو معنى شهرت بيشترى دارد. به نظر عده‌اى مراد كشى از اين جمله، فقط ادعاى اجماع بر وثاقت اصحاب اجماع است. عده‌اى ديگر معتقدند، اگر روايتى از اصحاب اجماع رسيده باشد، آن روايت صحيح و معتبر است؛ گرچه آن روايت مرسل و... باشد و حتى اگر فردى از اصحاب اجماع از راوى مهمل و مجهول روايت كند، دليل بر وثاقت آن خواهد بود. معناى اول تا قرن يازدهم مورد توجه علما بوده است؛ هرچند در كتاب «غاية المراد» شهيد اول (۷۸۶ ق) معناى دوم به چشم مى‌خورد. ملا عنايت‌الله قهپايى در اين مطلب با استاد خود ملا عبدالله شوشتری (۱۰۲۱ ق) اختلاف نظر دارد. استادش اصرار دارد كه معناى دوم را نمى‌توان پذيرفت و معناى قاعده را بايد به همان وجه اول تفسير نمود.
از ديگر نكات برجسته اين كتاب، گردآورى و پرداختن به سخنان «ابن غضائرى» است؛ همان‌طوركه قبلا اشاره شد، ابن غضائرى داراى تأليفاتى بوده است كه بعد از رحلت ايشان، از بين رفته است؛ البته «كتاب الضعفاء» ايشان تا قرن هشتم موجود بوده است؛ زيرا، احمد بن طاووس حلی (۶۷۳ ق) در كتاب «حل الإشكال» از سخنان ايشان ياد مى‌كند. مرحوم ملا عبدالله تسترى (۱۰۲۱ ق) اين سخنان را از «حل الإشكال» استخراج نموده و شاگردش مرحوم قهپايى اين مطالب را در «مجمع الرجال» گرد آورده است. آنچه در كتاب «مجمع الرجال» با رمز «غض» موجود است، همان سخنان ابن غضائرى است كه از كتاب‌هاى «خلاصة الرجال»، «رجال ابن داود» و «حل الإشكال» گردآورى شده است. پس مى‌توان گفت: تنها منبعى كه كلمات ابن غضائرى در آن گرد آمده، همین كتاب «مجمع الرجال» قهپايى است.
رمزهای کتاب
رمزگويى از شيوه های کتاب «مجمع الرجال» است. مؤلف، از كتاب كشّى با رمز «كش» و از كتاب غضايرى با رمز «غض» و از «رجال» شيخ طوسى به رمز «جخ» و از كتاب «الفهرست» شيخ طوسى به رمز «ست» و از كتاب نجاشى به رمز «جش» ياد مى‌كند. درباره راويان و همين‌طور معصومان(ع) نيز رموز مخصوصى دارد كه بدين شرح است:
- حضرت رسول(ص) به رمز «ل»؛ يعنى راوى از اصحاب و رجال حضرت است.
- «يى»؛ يعنى راوى از اصحاب امام علی(ع) و از راويان ايشان است.
- «ن» به اصحاب امام حسن(ع) تعبير مى‌شود.
- «سين»، رجال امام حسين(ع) است.
- «ين»، اشاره به اصحاب زین العابدین امام سجاد(ع) دارد.
- «قر»، كنايه از رجال امام باقر(ع) مى‌باشد.
- «ق»، اشاره به رجال و راويان امام صادق(ع) دارد.
- «م»، رجال امام كاظم(ع) مراد است.
- «ضا»، منظور اصحاب امام رضا(ع) است.
- «د»، به اصحاب امام جواد(ع) اشاره دارد.
- «دى»، اصحاب امام هادى(ع) است.
- «كر»، مقصود رجال امام عسكرى(ع) است.
- «لم»، راويانى كه از ائمه(ع) روايت نكرده‌اند.
قهپایی در اين رمزها از حسن بن على بن داود حلى صاحب كتاب «رجال ابن داود» پيروى كرده و او را مبتكر اين شيوه دانسته است.
منابع
- نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "تألیفات رجالی قرن یازدهم هجری"، سایت اندیشه قم.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- "عنایت الله قهپایی"، سایت فرهیختگان تمدن شیعی.
