فوائد الاصول (آخوند خراسانى) (کتاب)


نویسنده	محمد کاظم آخوند خراسانی
موضوع	اصول فقه شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
مصحح	محمدمهدی شمس‌الدین

فوائد الأصول

کتاب «فوائد الاصول»، از تألیفات آخوند محمدکاظم خراسانى (متوفاى ۱۳۲۹ ق)، در زمینه اصول فقه و نیز شامل برخی مباحث فقهی و کلامى است. تألیف این کتاب، در ماه رجب سال ۱۳۰۱ ق، پایان یافته است.

مؤلف

محمدكاظم خراسانى معروف به آخوند خراسانی (۱۲۵۵ـ۱۳۲۹ ق)، فقیه و اصولی بزرگ امامیه و مرد دین و سیاست بود. وى در مشهد به دنیا آمد و مقدمات علوم را در زادگاهش آموخت.

آخوند خراسانی از علمای بزرگی چون حکیم سبزوارى، شیخ انصارى و میرزا محمدحسن شیرازی استفاده کرد. میرزای شیرازى، آخوند را به فضل مى ستود و طلاب را به استفاده از درس او تشویق مى کرد. پس از درگذشت میرزا، حوزه سامرا از رونق افتاد و همه نظرها به یکباره به سوى نجف و زعیم آن معطوف شد و آخوند در آن زمان به عنوان بزرگترین مرجع شیعه شناخته شد. سید ابوالحسن اصفهانى، آیت الله بروجردی، محمدحسین غروی اصفهانی، شیخ عبدالکریم حائری و آقا ضیاءالدین عراقی از شاگردان نامدار او بودند.

شهرت بیشتر آخوند خراسانى، در علم اصول و کتاب معروف «کفایة الاصول» ایشان است. همچنین فوائد الاصول و درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد از دیگر آثار اصولی اوست.

آخوند خراسانى همان کسى است که فتوا به ضرورت مشروطیت در ایران داد. او در سال ۱۳۲۹ هجرى در نجف به طور ناگهانی درگذشت.

محتوای کتاب

تقسیم‌بندى مطالب کتاب، با عنوان «فائدة» مى‌باشد و همان‌طور که در «الذریعة» و «أعیان الشیعة» آمده است، کتاب، مشتمل بر ۱۵ فایده است.

این پانزده فایده، به ترتیب عبارتند از: صیغه‌هاى امر و نهى، اتحاد طلب و اراده، اخلال در ذکر مدت در متعه (ازدواج موقت)، استعمال لفظ در بیشتر از یک معنى، تقدم شرط بر مشروط، بحث مشتق، شبهه محصوره، دو خبر متعارض، دو خبر متزاحم، وجوب تبعیت از ظهور، تمسک به مطلق، مدح و ذم افعال، ملازمه بین عقل و شرع و اجتماع امر و نهى.

اگرچه کتاب‌هاى اصولى متداول به‌صورت منظم، مباحث الفاظ و سپس مباحث عقلى را مورد بحث قرار مى‌دهند، امّا کتاب «فوائد الاصول» داراى تقسیم‌بندى‌هاى متداول نیست، بلکه به‌صورت گزینشى بعضى از مباحث را مورد بحث قرار داده است و بسیارى از مباحث را نیز مطرح نکرده است.

مؤلف، در این کتاب، بناى بر مختصر نوشتن مباحث اصولى را داشته و مثلاً در بحث استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا، فقط حدود یک صفحه مطالبى را بیان نموده و در آخر آن، این‌گونه نوشته: «و لا یهمّنا التعرض لتفصیل ما فی المسئلة و ما ذکر لها من الاستدلال فإنه على عهدة المطولات».

اگرچه مباحث کتاب، باید از علم اصول باشد، اما مثلاً در بحث اخلال در ذکر مدت در ازدواج موقت، مباحث فقهى و نظریات شیخ مرتضی انصاری، صاحب جواهر، ابن إدریس و دیگران مطرح شده است و همین‌طور در فایده چهارم که در مورد رجوع در عقد صلح است، بحث، صرفا فقهى است و روایات در این باب و نظریات محقق قمى، سید محمدباقر رشتى اصفهانى، شهید اول و دیگران مورد بررسى قرار مى‌گیرد. در بعضى از فواید مثل فایده سیزدهم (مدح و ذم افعال) نیز مباحث رنگ مباحث کلامى دارد.

در این کتاب، نظریات جدیدى مطرح شده که بعدها در «کفایة الاصول» نیز مورد استفاده واقع شده است مثلا: در بحث مقدم داشتن امارات بر اصول، علت آن را این‌گونه ذکر مى‌کند که اماره با برداشتن موضوع اصل عملى، بر آن، «ورود» پیدا مى‌کند و مثلاً با وجود خبر معتبر بر حرام بودن چیزى، «محتمل الحرمة» تبدیل به «معلوم الحرمة» شده و داخل در غایت اصل اباحه شده و بنابراین، اصل اباحه در مورد آن جارى نمى‌شود.

نکته ظریفى که در بیانات آخوند خراسانى دیده مى‌شود، این است که در تعارض دلیل با اصل یا اصل استصحاب با سایر اصول عملیه، توجه به دلیل آنها نموده است.