محمدحسین اعلمی حائری

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

مرحوم آیت الله محمدحسین اعلمى (م، 1393 ق) از علمای بزرگ شیعه است. وی از دو تن از استادان برجسته نجف؛ مرحوم میرزا حسین نائینى و مرحوم آقا ضیاءالدین عراقى، اجازه اجتهاد گرفت و نیز اجازه هاى روایتى فراوانى از بزرگان حدیث و رجال، دریافت کرد.

مرحوم محمدحسین اعلمى حائری

ولادت و خاندان

محمدحسین اعلمى در سال ۱۳۲۰ ق. در خطه کویرى نائین در روستاى مهرجان، که در حوزه جغرافیایى جندق از توابع شهرستان نائین قرار دارد، دیده به جهان گشود.(۱) این بزرگوار در خاندانى به دنیا آمد که فضاى آن، به نور دانش دینى و ارزش هاى متعالى مذهبى، روشن بود. او در سایه پرمهر و محبت پدرش، دوران کودکى را پشت سر نهاد و کتاب هاى دینى، به ویژه قرائت قرآن مجید، را از پدر دانشمند خود فراگرفت. پدر محمدحسین اعلمى، به شیخ سلیمان مهرجانى، شهرت دارد. با پژوهش و مطالعه در زندگى فرزندش، برمى آید که او یکى از عالمان آن دیار و از شأن و منزلت والایى برخوردار بوده است.(۲)

تحصیلات و استادان

هجرت به مشهد:

هنگامى که محمدحسین، به سن ده سالگى مى رسد، در سال ۱۳۳۰ ق، همراه پدر، روانه مشهد مقدس و حوزه پربار طوس گردید. از قرائن برمى‌آید در مدتى که او در مشهد به تحصیل اشتغال داشته، پدرش نیز با او بوده است.

محمدحسین در جوار بارگاه حضرت امام رضا علیه السلام به فراگیرى دانش هاى رسمى دینى پرداخت و مقدمات دروس حوزه، همانند صرف و نحو و منطق و مقدارى از اصول فقه، را نزد استادان حوزه مشهد، فراگرفت. در این که استادان او در مشهد چه کسانى بودند و چند بهار از عمر خویش را در این شهر سپرى کرد و دقیقاً چه درس هایى را آموخت، چندان روشن نیست؛ ولى گویا چهار پنج سال در مشهد به ادامه تحصیل پرداخت.(۳)

محمدحسین اعلمى در مقطع نوجوانى دل و جانش همچنان تشنه کسب معارف دینى بود و گویا حوزه مشهد، عطش علمى او را فروننشانده، از این رو، مترصد فرصتى بود تا به حوزه پرآوازه شیعه، نجف اشرف، هجرت کند. در حدود سال ۱۳۳۵ ق. همراه پدرش از مشهد به زادگاهش مهرجان، برگشت و برهه اى از عمر خود را در آن جا سپرى کرد. در این ایام که محمدحسین به سن بیست سالگى رسیده بود، برابر مقررات آن زمان، به خدمت سربازى فراخوانده شد. حدود هشت ماه از خدمت را گذرانده بود که بنابر عللى از ادامه خدمت معاف شد. از این پس، عزم خویش را جزم کرد و راهى کعبه دل ها، نجف اشرف شد.(۴)

هجرت به نجف:

در حالى که بیست بهار از عمر محمدحسین اعلمى مى گذشت، به سال ۱۳۴۰ ق. روانه حوزه نجف شد. او راه طولانى نایین تا بارگاه ملکوتى حضرت امام على علیه السلام را گاه پیاده و گاه سوار بر مرکب، طى مى کرد. وى پس از ورود به عراق، ابتدا به زیارت قبر حضرت سیدالشهداء علیه السلام و سایر شهداى نینوا شتافت و سپس راهى شهرى شد که از سال ها پیش، قلب او براى رسیدن به آن مى تپید. در نجف، تحصیل جدى این طلبه جوان براى آموختن علوم دینى و مبانى اجتهاد آغاز مى شود. در مدت اقامت خود در این شهر، شب و روز درس مى خواند، پژوهش و مطالعه مى کرد و از محضر بزرگان و مجتهدان معروف کسب فیض نموده تا این که پس از هفده سال تلاش به درجه اجتهاد نایل شد.(۵)

او ضمن این که در درس بزرگان علوم فقه و اصول شرکت مى جست، خود نیز کتاب هاى سطوح حوزه مانند مکاسب و رسائل و کفایه را تدریس مى کرد و جمعى از طلاب و فضلا در حوزه درس او حاضر مى شدند.

استادان نجف:

در روزگارى که محمدحسین اعلمى در نجف درس مى خواند، این حوزه در بهترین موقعیت علمى خود قرار داشت و استوانه هاى بزرگ علم در این حوزه زندگى مى کردند. آقاى اعلمى، نزد تعدادى از برجسته ترین آنان حاضر مى شد و از دانش آنان، بهره مى برد. در این جا به نام چند نفر آن ها بسنده مى کنیم:

1. مرجع بزرگ شیعه، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى؛
2. مرجع عالى شیعه و بزرگترین اصولى عصر خود، آیت الله محمدحسین نائینى؛
3. فقیه و اصولى نامور، آیت الله ضیاءالدین عراقى؛
4. آیت الله محمدحسین اصفهانى؛
5. زاهد و عارف مشهور، مرحوم شیخ على قمی؛
6. سید محمد یزدى فرزند آیت الله سید محمدکاظم یزدى.

آقاى اعلمى بعد از اقامت ۱۷ ساله در نجف، به قصد زیارت مرقد امام رضا علیه السلام به سوى مشهد مقدس حرکت کرد و بعد از زیارت قبر آن حضرت مجدداً به نجف بازگشت و سه سال دیگر در این شهر اقامت کرد. در همین زمان بود که مرجع بزرگ شیعه، آیت الله سیدابوالحسن اصفهانى دستور داد که جمعى از نخبگان دور هم گرد آیند و به تحقیق، تنظیم و ترتیب احادیث کتاب وسائل الشیعه بپردازند. از جمله اعضاى این گروه، محمدحسین اعلمى و دیگرى آیت الله سید محمدهادى میلانى بودند. این گروه روى چند نسخه از آن کتاب پژوهش و تحقیق مى کردند. نوشته اند یکى از معتبرترین نسخه هاى وسائل الشیعه نزد محمدحسین اعلمى بوده است.(۶)

استادان روایتى:

از آن جا که محمدحسین اعلمى شیفته فهم و حفظ احادیث امامان شیعه بود و زحمات فراوانى در این راه کشید، مفتخر به دریافت اجازه نقل روایت از مشایخ حدیث شد. همانند:

1. علامه بزرگوار آقا بزرگ تهرانی، مؤلف کتاب معروف الذریعه؛
2. آیت الله سید هبةالدین شهرستانى؛
3. آیت الله میرزا محمد عسکرى تهرانى، مؤلف کتاب مستدرک بحارالانوار؛
4. آیت الله سید شهاب الدین مرعشى نجفى.(۷)

محقق بزرگوار محمدحسین اعلمى، در دورانى که در حوزه نجف اشتغال به درس و تدریس داشت، براى اولین بار روانه مکه شد. او ضمن انجام مناسک حج، با شخصیت هاى برجسته اسلامى ملاقات و درباره مسائل علمى، با آنان به مباحثه و مناظره پرداخت و از مکتب شیعه و اندیشه هاى تابناک عالمان شیعى، جانانه دفاع کرد.(۸)

هجرت به کربلا:

محمدحسین اعلمى، وقتى که از مکه به نجف برگشت، چندان در نجف باقى نماند؛ بلکه بلافاصله از آن جا به سوى کربلا حرکت نمود و در جوار قبر مقدس حضرت امام حسین علیه السلام اقامت گزید. او در حوزه کربلا نیز از تحصیل دانش باز نایستاد و از محضر فقیهانى چون: آیت الله آقا حسین قمى، آیت الله سید مهدى شیرازى و آیت الله شیخ هادى بهره جست.(۹)

مرحوم اعلمى در حوزه کربلا هم، از تدریس غافل نبود. هر چند به طور مشخص معلوم نیست چه کتاب هایى را درس مى داد، مى توان حدس زد که او به تدریس کتاب هایى چون: مکاسب و کفایه اشتغال داشته است. گفته شده که او در مدرسه هندى، یک ساعت بعد از طلوع آفتاب تا یک ساعت به ظهر، چند کتاب را براى طلاب کربلا درس مى گفته است.(۱۰)

شیخ محمدحسین، شیفته مطالعه و تحقیق بود. شوق آموختن او را واداشت تا در کربلا به خرید کتاب هاى گوناگون دینى بپردازد. با تلاش پیگیرانه خود توانست از کشورهاى مختلف مانند: مصر، لبنان، سوریه و هندوستان، کتاب ها و مجلات علمى فراوانى بدست آورد. نتیجه این زحمات، تشکیل کتابخانه بزرگ و ارزشمندى در کربلا بود؛ حتى پاره اى از محققان، براى استفاده از نسخه هاى نفیس و کمیاب، به این مرکز فرهنگى مراجعه مى کردند. در همین شهر بود که بنیاد تألیف دائرةالمعارف بزرگ شیعى تأسیس و مطالب اساسى آن گردآورى شد.(۱۱)

مدت اقامت این محقق توانا در کربلا، ۱۴ سال ادامه یافت؛ چنان که به لقب «حائرى» معروف شد. وى در سال ۱۳۷۴ ق. کربلا را ترک گفت و براى سومین بار، جهت زیارت مرقد نورانى حضرت على بن موسى علیه السلام رهسپار خراسان شد. او در مشهد علاوه بر زیارت، از تحقیق غافل نبود و براى تکمیل دائرةالمعارف، که یکى از آرزوهاى این مرد دانش پژوه بود، از کتابخانه پرمایه رضوى بهره هاى فراوانى برده، مطالعات دامنه دارى را انجام داد و اندوخته هاى علمى خود را در فیش هایى یادداشت مى کرد. مدت اقامت ایشان در مشهد، در هاله اى از ابهام قرار دارد؛ ولى گویا بیشتر از سه چهار ماه در آن جا مقیم نبوده است.(۱۲)

بارى، وى بعد از تکمیل پژوهش، عازم تهران شد و از بیشتر کتابخانه هاى معروف آن زمانِ تهران نیز بهره گرفت؛ از جمله: کتابخانه مجلس شوراى ملى و مَلِک.

هجرت به قم:

آن زمان، که عصر مرجعیت آیت الله بروجردى بود، حوزه علمیه قم به تازگى به وسیله حضرت آیت الله حائرى یزدى بنیان گذارى شده بود و از رونق خاصى برخوردار بود. مرحوم اعلمى براى غنا بخشیدن به مطالعات و پژوهش هاى خود، آهنگ قم کرد و بعد از ورود به این شهر، خانه اى براى سکونت خانواده اش خرید؛ ولى او که براى انجام تحقیقات و تکمیل دائرةالمعارف خود، بیشتر اوقات در حجره اى در مدرسه فیضیه قم سکونت داشت تا هم بتواند بیشتر به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها مشرف شود و هم از کتابخانه مدرسه فیضیه بهره گیرد. زمان ورود او به حوزه علمیه قم اواخر سال ۱۳۷۴ ق است.(۱۳)

محمدحسین اعلمى با این که از آیت الله نائینى و بعضى دیگر از مراجع نجف، اجازه اجتهاد داشت، ولى باز وجود آیت الله بروجردى را غنیمت شمرد و چندى در حوزه تدریس آن بزرگوار در حرم مطهر و مسجد اعظم قم حاضر مى شد. به هر حال در مدرسه فیضیه و حوزه علمیه قم، زحمات چندین ساله او نتیجه داد و برخى از مُجلدات دائرةالمعارف اعلمى را به مرحله چاپ رسانید.(۱۴)

فضیلت‌هاى اخلاقى

مرحوم محمدحسین اعلمى، دانشورى فرزانه بود که خود را به صفات ارزشمندى چون زهد، قناعت، پشتکار، عشق به عبادت و راز و نیاز به درگاه معبود زینت داده بود. در حالات او نوشته اند که همیشه ساعتى پیش از طلوع فجر، بیدار مى شد و به عبادت مى پرداخت. در مدت اقامت در نجف و کربلا و قم، نماز شب خود را در حرم امامان معصوم علیهم السلام و حضرت معصومه سلام الله علیها به جا مى آورد و سپس نماز صبح و مستحبات و تعقیبات نماز را انجام مى داد.

ایشان فردى بسیار فروتن بود. به کوچک و بزرگ سلام مى کرد و کمتر رخ مى داد که کسى در سلام کردن، بر او پیشى گیرد. نمازهاى واجب را غالباً با جماعت مى خواند و تفاوت نداشت که خود، امامِ جماعت باشد یا در ردیف مأمومین قرار گیرد.

او فردى بسیار قانع بود. از مال و منال دنیا به اندک بسنده مى کرد و هرگز فریفته زرق و برق و ریاست هاى ظاهرى دنیا نشد. او علاوه بر دورى از محرمات، بیشتر مکروهات را نیز انجام نمى داد و بیشتر روزها، روزه مى گرفت. او در زهد و پرواپیشگى به مقامى رسید که در میان عالمان حوزه علمیه حتى مردم کوچه و بازار، به «ابوذر زمان» شهرت یافت.(۱۵)

از دیدگاه بزرگان

شایستگى هاى علمى و اخلاقى مرحوم محمدحسین اعلمى حائرى، از دیده شخصیت هاى طراز اول شیعه پنهان نبوده از این رو، به دیده احترام و تکریم به او مى نگریسته اند. به عنوان نمونه، سخن برخى از آنان را مى آوریم:

• آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى: دانشمند بزرگ و برگزیده، محمدحسین اعلمى یکى از بزرگان و فضلاى نجف است. او چندین سال در حوزه درس من حضور یافت. تا این که بحمدالله به جایگاه بلندى از دانش و تقوا رسید؛ به طورى که سخنان او، قابل اطمینان و رفتارش، قابل اقتدا است.(۱۶)
• عالم برجسته عراق، سید هبة الدین شهرستانى: محمدحسین اعلمى، زنده کننده آثار بزرگان و یکى از نخبگان و دانشوران تقواپیشه است.
• احمد امین انطاکى، محقق برجسته عراق: فاضل زاهد، علامه محقق، مؤلف کتاب ارزشمند دائرةالمعارف اعلمى.
• آیت الله محمدحسین کاشف الغطاء، مصلح بزرگ اسلامى: علامه بزرگوار ما تأیید شده از ناحیه خداوند متعال است. او در راه گسترش دین، رنج هاى طاقت فرسایى را به جان خرید.
• علامه اردوبادى: علامه کم نظیر، شخصیت برجسته، حَسَنةالدهر، مایه زیبایى روزگار.(۱۷)
• آقا بزرگ تهرانی، برجسته ترین رجال شناس معاصر: دانشور متتبع، فاضل بزرگوار، علاقه شگفتى به تحقیق و مطالعه داشت. کتاب بزرگى را تألیف کرده که من بیشتر مجلدات آن را خوانده ام. و مشاهده کردم که او در این راه، خیلى زحمت کشیده است و کتاب او مطالب گرانبهایى دارد.(۱۸)
• آیت الله سید موسى شبیرى زنجانى: مرحوم اعلمى، وارسته و پاک و پاکیزه بود. همیشه مشغول نوشتن بود و بسیار مطالعه مى کرد. گاهى در مدرسه فیضیه، به جاى پدرم، مرحوم آیت الله سید احمد زنجانى، نماز جماعت مى خواند.(۱۹)
• آیت الله على اشتهاردى: مرد باتقوایى بود و در مدرسه فیضیه زندگى مى کرد و مشغول تألیف کتاب بود.(۲۰)

فرزندان

مرحوم محمدحسین اعلمى صاحب چند فرزند بود که اکثر آنان، از کسانى بودند که راه پدر بزرگوار خود را ادامه دادند و در نشر و گسترش آموزه هاى دینى و نشر کتاب هاى علمى و دینى، نقش برجسته اى داشتند. مناسب است شرح حال کوتاهى از آنان را بیاوریم:

۱. محمدحسن اعلمى؛ در نجف به دنیا آمد. او سالیان درازى در حوزه علمیه نجف به فراگیرى علوم دینى مشغول بود و به موقعیت بالاى علمى دست یافت. آن گاه از عراق به ایران آمد و در تهران اقامت گزید و براى نشر کتاب هاى دینى «مؤسسه طبع و نشر اعلمى» را بنیان نهاد.

۲. محمدحسین اعلمى؛ او نیز، که همنام پدرش بود، در نجف دیده به جهان گشود و نزد پدر خود به تحصیل علوم دینى رایج در حوزه نجف پرداخت. او نیز علاقه و شوق فراوانى به امور فرهنگى نشر آثار دینى داشت. وى بعد از حاکمیت حزب بعث عراق، تبعید شد و روانه سوریه و لبنان گردید. وى «بیروت» را بهترین شهر براى تحقق بخشیدن به اهدافِ بلند خود برگزید و از این رو، در آنجا مؤسسه انتشارات اعلمى را بنیان نهاد. این مؤسسه که یکى از پررونق ترین و پرتلاش ترین بنگاه هاى انتشاراتى بیروت است، از گذشته تاکنون کتاب هاى زیادى را چاپ و منتشر کرده است. ایشان بخصوص شیفته نشر آثار امامان شیعى و عالمان بزرگ شیعه بود و مسافرت هاى فراوانى انجام داد؛ به مصر، هندوستان و چند کشور دیگر عزیمت کرد و با عالمان معروف این ممالک ملاقات ها و مباحثاتى داشت؛ از جمله در قاهره با شیخ شلتوت، عالم برجسته و مفتى اعظم مصر، ملاقات و مذاکراتى انجام داد.

۳. شیخ محسن اعلمى؛ که گویا در کربلا پا به عرصه وجود نهاد. وى بعد از این که چند سال از عمر خود را در کربلا سپرى کرد، به ایران آمد و در قم اقامت گزید و در قم رحلت کرد.

۴. على محمد اعلمى؛ او هم از عراق به ایران آمد و در مشهد مقدس ساکن شد. مرحوم محمدحسین اعلمى یک فرزند دختر هم داشت که شوهرش مرحوم سید حسین شهرستانى بود.(۲۱)

آثار و خدمات علمى

همان گونه که اشاره شد، محمدحسین اعلمى حائرى، لحظه لحظه عمر خویش را غنیمت مى شمرد و همواره در حال تکاپو و مطالعه و نوشتن بود. آن بزرگوار، کتاب عظیمى به نام «مقتبس الاثر فیما دُثر من الخبر» تألیف کرد که بعداً به «دائرةالمعارف اعلمى» اشتهار یافت. این اثر ارزشمند و جامع، حدود ۳۰ جلد است که تمامى آن ها به زیور طبع آراسته شده است و در دسترس پژوهشگران جهان اسلام، بلکه سایر ملل، قرار دارد. آغاز این کتاب ارزشمند با چند تقریظ از بزرگان حوزه نجف، آورده شده است که از مجموع این تقریظ ها، قدر و منزلت این کتاب بیشتر رُخ مى نماید.

اثر دیگر ایشان کتاب تراجم «اعلام النساء» است که در کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى در قم موجود است.

همان گونه که اشاره شد، مرحوم اعلمى در کربلا، کتابخانه بسیار ارزشمندى را تأسیس کرد که نویسنده معروف عراقى، سلمان هادى طعمه، در کتاب محققانه خود، تراث کربلا، هنگامى که کتابخانه هاى معروف کربلا را نام مى برد، از کتابخانه اعلمى چنین یاد مى کند: «این کتابخانه از شیخ محمدحسین اعلمى حائرى است که یکى از دانشوران بزرگ کربلا بود. در این مجموعه فرهنگى، کتاب هاى بسیار ارزشمند در زمینه هاى مختلف وجود دارد که شاید به دو هزار کتاب برسد».

وفات

علامه بزرگوار محمدحسین اعلمى حائرى بعد از عمرى زندگى تؤام با زهد و تقوا و تحصیل و تحقیق، از این دنیا رخت بربست. او در سال ۱۳۹۳ ق (۱۳۵۱ ش) در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها چشم از جهان فروبست. براى تشییع بدن پاک او، جمعیت زیادى حضور یافتند و از او به خوبى تجلیل شد.(۲۳) سپس پیکر او را در جوار حضرت معصومه سلام الله علیها در آستانه درب ورودى به صحن بزرگ، به خاک سپردند.

پانویس

(۱). الذریعه، ج ۲۲، ص ۱۷ و دائرةالمعارف اعلمى، ج ۱، ص ۳.

(۲) و (۳). ر.ک: مقدمه دائرة المعارف اعلمى، ص ۳ و ۴.

(۴). همان و دائرةالمعارف تشیع، ج ۲، ص ۲۷۸.

(۵) و (۶). دائرة المعارف اعلمى، ج ۱، ص ۵ و ۶.

(۷). همان؛ دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۲۷۸ و نقباء البشر، ج ۲، ص ۸۹۳.

(۸) تا (۱۰). دائرةالمعارف اعلمى، ص ۵ و ۶.

(۱۱). همان و تراث کربلا، ص ۳۳۷، چاپ بیروت.

(۱۲). دائرة المعارف اعلمى، ج ۱، ص ۸ و ۹.

(۱۳). همان و الذریعه، ج ۲، ص ۱۷.

(۱۴). مقدمه دائرة المعارف اعلمى، ج ۱، ص ۱۰.

(۱۵). همان و دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۲۷۸.

(۱۶). مقدمه دائرة المعارف اعلمى، ج ۱، ص ۱۱.

(۱۷). همان، ص ۱۴.

(۱۸). الذریعه، ج ۲۲، ص ۱۷ و نقباء البشر، ج ۲، ص ۸۹۳.

(۱۹) و (۲۰). گفت و گوى نویسنده مقاله با این بزرگان.

(۲۱). دائرة المعارف اعلمى، ج ۱، ص ۱۵ و دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۲۷۸.

(۲۲). اطلاعات حسن عمید، ص ۳۴۹؛ فرهنگ معین، ج ۱، ص ۴۳۴ و لغت نامه دهخدا، ماده جندق.

(۲۳). دائرة المعارف اعلمى، ج ۱، ص ۱۵.

منبع

ابوالحسن ربانى سبزوارى، ستارگان حرم، جلد ۱۲.