دیوان الامام على

کتاب «دیوان امام علی علیه‌السلام» دیوان شعری منسوب به امام علی علیه‌السلام است. به گفته علامه حسن زاده آملى بسیارى از اشعار این دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از حضرت امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند.

دیدگاه‌های مختلف در مورد شعر امام

گروهى بیش از دو بیت را براى حضرت علی علیه السلام، ثابت نمى دانند و برخى دیگر، همه اشعار دیوان هاى موجود منسوب به امام علی را از ایشان مى دانند. در یک نگاه کلّى، دو دیدگاه در این باره به دست مى آید:

الف. برخى تعداد اشعار امام علیه السلام را اندک و لقب «شاعر» دادن به آن حضرت را نادرست مى دانند؛ البته برخى از ایشان تصریح دارند که نسبت دادن این عنوان به امام علیه السلام بر مقام ایشان نمى افزاید و حتى شاید از آن بکاهد. یونس بن حبیب نحوى، ابوعثمان بکربن محمد مازنى، محمدبن عمران کاتب مرزبانى، زمخشرى، فیروزآبادى و سید على خان کبیر از کسانى اند که صحّت نسبت بیش از دو بیت را به على علیه السلام نپذیرفته اند. یاقوت حَمَوى، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است. مورّخانى چون یعقوبى، مسعودى، ابن قتیبه و طبرى در کتاب هاى خود به اشعار امام على علیه السلام اشاره نکرده اند و این، نشان از اندکىِ سروده ها دارد.

ب. برخى امام را «شاعر» مى شناسند. شَعبى گفته است: ابوبکر، عمر و عثمان، شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. ابن عبد ربّه، مى گوید: ابوبکر و عمر، شاعر بودند و على شاعرترین آنان بود. قَلقَشندى از سعید بن مسیب آورده است که ابوبکر و عمر، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترین آنان بود. محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق)، سبط ابن جوزى (م ۶۵۴ ق) و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) در کتاب هاى خود، براى سخنان امام على علیه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسیارى به حضرت نسبت داده اند. همچنین قاضى قُضاعى بخشى از کتابش را به اشعار حضرت امیر علیه السلام اختصاص داده است. یکى از محقّقان در این باره چنین داورى مى کند: خلاصه کلام این که حضرت، محققا زیادتر از دو بیت شعر فرموده است و شاید عدد تقریبى ابیاتش همان دو صد بیتى باشد که آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نیشابورى در یک جا به نام «سَلْوة الشیعه» یا «تاج الأشعار» گرد آورده است.

درباره این دیوان این پرسش نیز مطرح است که آیا امامان معصوم، شعر مى سروده اند و آیا سرایندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آیا ایشان چونان پیامبر صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ به گمان مى رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظرى در میان صاحب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه این است که منعى در سرایندگى امام معصوم نیست.

دیدگاه علامه حسن زاده درباره دیوان امام علی:

استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان «دیوان امام علی علیه‌السلام» چاپ شده می فرماید: «این جانب، اکثر اشعار دیوان منسوب به امیر علیه‌السلام را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة منهاج البراعة» (ج۱، ص۳۰۶ـ۳۱۵) آورده است. بسیارى از اشعار دیوان، بیان روایات مروى از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنى...» که سید حمیرى، قول امیر علیه‌السلام به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شیخ مفید در مجلس اوّل «امالى» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السید الحمیرى...». و از آن جمله است اشعار بسیارى در دیوان که نصایح امام به فرزندانش امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام است که وصایاى آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه این که سبک اشعار از حیث بلاغت و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن بسیار متفاوت است و سست به نظر مى آید. ظاهراً باید گفت رجزهایى که از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود. بسیارى از اشعار «على بن ابى طالب قیروانى» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.»

دیوان منسوب به امام علی در طول تاریخ

آن گونه که شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده از دیوان امام علی علیه‌السلام به شرح زیر است:

۱ـ اولین گردآورى را عبدالعزیز جلودى (م ۳۲۲ ق) به انجام رسانده است. نجاشى در این باره مى گوید: له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، کتاب خطبه، کتاب شعره، کتاب قضاء على علیه‌السلام، کتاب رسائل على علیه‌السلام، کتاب مواعظه، کتاب الدعاء عنه. صاحب «الذریعه» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهنترین دیوان نامیده است. از این دیوان، اثرى در دست نیست.

۲ـ دومین گردآورى را على بن احمد بن محمد فنجگردى نیشابورى (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است. در این دیوان بنا به گفته کیدرى (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدرى بوده است. این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده اما نسخه هایى خطى از آن موجود است: الف. نسخه اى در کتابخانه مجلس به شماره ۴/۷۰۹۹. ب. نسخه اى در کتابخانه مدرسه سپهسالار. شیخ آقا بزرگ نیز گویا نسخه سپهسالار را دیده و مى گوید ۱۳۸ بیت آن ضمن مجموعه اى در این کتابخانه موجود است.

۳ـ دیوان امیرالمؤمنین: گردآورده یکى از اعلام که بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق) صاحب کتاب «سیرة النبى» و برخى دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است. از این دیوان، بیش از این اطلاعى در دست نیست.

۴ـ دیوان أمیرالمؤمنین: گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (۴۵۰ـ ۵۴۳ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.

۵ـ الحدیقة الأنیقة: گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقى کیدرى نیشابورى (م ۵۴۸ق). کیدرى مى گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردى و دیوانى دیگر از امیرالمؤمنین علیه‌السلام در زمینه ادب و اندرز است. صاحب «الذریعة» حدس مى زند که نسخه تاریخ ۸۰۷ قمرى آن را در کتابخانه خوانسارى دیده است. از این دیوان نیز نشانى بدست نیامده است.

۶ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله: این، دیوان مفصل کیدرى است که شعرها را به ترتیب الفبایى قافیه ها گردآورده و مآخذ بسیارى از شعرها را از دیوانهاى سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است. آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پایان آن «هذا ما أکدى الیه کدىّ...» مى باشد. شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپى معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیارى از شعرها را از قلم انداخته اند. بر همین مطلب، دکتر امامى نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد. از این کتاب، نسخه هایى در دست است:

الف. کتابخانه ملى، ش۱۶۲۹/۴، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۹۰۸ق، ۱۳۷ برگ با ترجمه فارسى زیرنویس.

ب. کتابخانه فاضل خوانسارى، ش۱۶۰، به خط نسخ، تاریخ کتابت: ۸۰۷ق.

ج. کتابخانه فیضیه، ش۲۰۵۶ به خط نسخ، کاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهمیرزادى، تاریخ کتابت: ۱۲۳۵ق، ۱۲۰ برگ.

دکتر ابوالقاسم امامى نیز ترجمه کاملى از این دیوان را در سال ۱۳۷۳ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است. این دیوان که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است، داراى ۵۰۶ قطعه است و به ترتیب الفباى قافیه ها منظم شده است.

۷ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى: اشعار این دیوان از کتاب «تحفة الزائر» علامه مجلسى نقل شده است.

۸ـ گردآورى محمدعلى مدرس خیابانى (م ۱۳۷۳ق) نویسنده «ریحانة الأدب»: این دیوان، ضمن مجموعه اى با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر اکرم تا امام حسین علیه السلام) به چاپ نرسیده است.

۹ـ دیوان الامام على علیه‌السلام: گردآورى سید محسن امین عاملى، نویسنده «أعیان الشیعة» (م ۱۳۳۰ش) که گلچینى از اشعار امام را گردآورده و در سال ۱۳۶۶ق، در ۱۴۹ صفحه در دمشق چاپ شده است.

۱۰ـ دیوان الامام على بن أبى طالب: تحقیق «مرکز البیان العلمى» قاهرة. در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظیم شده است.

منابع

• مهدى مهریزی، کتابشناسی توصیفی کتب حدیثی شیعه: دیوان الامام علی، علوم حدیث، پاییز ۱۳۷۷ - شماره ۹.
• دیوان امام على علیه السلام، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲.