کربلا

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

«کربلا» محل شهادت امام حسین علیه السلام و اصحاب وفادارش در واقعه عاشورا (۱۰ محرم ۶۱ ه.ق) است. در حال حاضر کربلا یکی از شهرهای مهم عراق و زیارتگاه مهم شیعیان است.

تصویر هوایی از حرم امام حسین علیه السلام در شهر کربلا

موقعیت جغرافیایی کربلا

شهر مقدس کربلا در صد کیلومتری جنوب غربی بغداد واقع شده است. کربلا، در غرب رودخانه فرات، بر کناره صحرا و در میان منطقه ای آبرفتی است که به «ارض السواد» نامور است. شهر انبار در شمال باختری، شهر باستانی بابل در شرق، صحرای غربی در سمت باختر و شهر بحیره پایتخت بنی منذر در جنوب غربی آن قرار دارد.[۱]

تاریخچه کربلا

به نظر برخی کربلا اسمی قدیمی در تاریخ است که به دوران بابلیان برمی‌گردد. و مورخان لغت کربلا را اینگونه تحلیل می کنند که کربلا از کلمه عربی «کُوَر بابل» گرفته شده است که به معنای گروهی از روستاهای باستانی بابل است. از جمله نینوا که روستایی مسکونی ادوار گذشته بوده است و در شمال شرقی کربلا بوده است و اکنون مجموعه‌ای از تپه‌های باستانی است که از جنوب سد هندیه تا دهانه نهر علقمه در باتلاق‌ها امتداد دارند و به تپه های نینوی مشهورند.

و غاضریه که زمینهای مسطحی بود که به بنی اسد تعلق داشت و امروز در شمال شرق مقام یا شریعه امام جعفر صادق که چند متر دورتر از علقمه است، قرار دارد. و به زمینهای حسینیه معروف است.

و کربله که در شرق و جنوب کربلا قرار دارد و کربلا یا عقر بابل که روستایی در شمال غربی غاضریه است و در تپه هایش آثار تاریخی مهمی است. و نواویس که قبل از فتح عراق توسط مسلمانان گورستان عمومی مسیحیان بوده است. و در اراضی ناحیه حسینیه نزدیک نینوی قرار دارد. اما تپه های واقع در شمال غربی کربلا به کربلای قدیم معروف است و گاهی مهره های سرامیکی از آن استخراج می شود و بابلی ها مردگانشان را در آنجا دفن می کردند. و امام حسین علیه السلام در خطبه مشهور خود نام آن را آورده است به این عبارت:کَأَنِّی بِاَوْصالی تَقْطَعُها عَسْلانُ الْفَلَواتِ بَیْنَ النَّواویسِ وَ کَرْبَلاءَ؛ گویا مى بینم گرگان درنده بیابان بین نواویس و کربلا بند بند تنم را پاره پاره مى کنند.[۲] [۳]

نام کربلا در تاریخ اسلام پیش از واقعه عاشورا در روایتی مربوط به جنگ صفین آمده است که راوی آن سعيد بن وهب می گوید: مخنف بن سليم مرا نزد على فرستاد. در كربلا به او رسيدم، ديدم با دستش اشاره‌‏اى مى‏‌كند و مى‏‌گويد: همين جاست، همين جاست. مردى به او گفت: اى امير مؤمنان، اينجا چيست؟ گفت: گرانمايه‌‏اى از آل محمد در اينجا فرود خواهد آمد، پس واى بر ايشان از شما و واى بر شما از ايشان. آن مرد به او گفت: اى امير مؤمنان، معنى اين سخن چيست؟ گفت: واى بر ايشان از شما: كه شما ايشان را مى‌‏كشيد، و واى بر شما از ايشان: كه خدا به سبب كشتن آنان شما را به دوزخ مى‌‏برد.[۴]

واقعه عاشورا در کربلا

پس از مرگ معاویه در نیمه رجب سال ۶۰ هجری قمری، مردم شام با پسرش یزید برای خلافت بیعت کردند. آنگاه یزید با ارسال نامه‌ای به حاکم مدینه از او خواست تا از بزرگان قریش از جمله امام حسین علیه السلام نیز بیعت بگیرد.[۵] اما وقتی حاکم مدینه از امام حسین علیه‌السلام بیعت خواست، آن حضرت از بیعت امتناع نموده و به همراه خاندان بنی هاشم و افرادی از شیعیانش از مدینه عازم مکه گردید.[۶]

در این حین، شیعیان کوفه که در عراق از مرگ معاویه و امتناع امام حسین علیه‌السلام از بیعت یزید اطلاع یافتند، نامه‌های فراوان در پشتیبانی از امام حسین علیه‌السلام امضاء کردند و آن حضرت را به کوفه فراخواندند.[۷] [۸] از طرفی یزید پس از اطلاع از سفر حج امام حسین علیه‌السلام، مزدوران خود را بسیج کرد تا امام را در شهر مکه ترور نمایند. چون امام حسین از توطئه سوء قصد به جان مبارکش آگاهی یافت، از سر حفظ حرمت و قداست بیت الله الحرام، مناسک حج را به اضطرار پایان برد و به روز هشتم ذی الحجه سال ۶۰ هجری از مکه به همراه خانواده و نزدیکان و یاران خود به سمت کوفه حرکت نمود.[۹]

هنگامی که عبیدالله بن زیاد حاکم کوفه از حرکت امام حسین علیه السلام به سمت کوفه مطلع شد، حر بن یزید ریاحی را که از رؤسای کوفیان بود برای مبارزه با امام علیه السلام فراخواند و به سرکردگی هزار سوار برگزید. او در منزل «ذو حُسَم» که چند منزل مانده به کوفه بود راه را بر امام بست و مانع از حرکت آن حضرت به سوی کوفه شد و امام حسین علیه السلام را ناچار کرد که راه دیگری پیش بگیرد تا به کربلا رسیدند و امام در آنجا فرود آمد.[۱۰]

در کربلا امام مطابق با دستوری که پیک عبیدالله آورده بود توسط سپاه حر محاصره شد و در پى اين محاصره، از پيوستن افراد به گروه ياران امام نيز جلوگيرى مى‌كردند و راهها كنترل مى‌شد. برخى كه از كوفه خود را به امام رساندند، با استفاده از تاريكى شب يا از بيراهه بود.[۱۱] یک روز پس از ورود امام حسین علیه‌السلام به کربلا، عمر بن سعد در رأس یک سپاه چهار هزار نفری وارد کربلا شد و همه نیروها تحت فرماندهی وی قرار گرفت.[۱۲]

عمر سعد به دستور عبیدالله مامور بود که از امام حسین و یارانش به نام یزید بیعت بگیرد، اما امام حاضر نشد ذلّت تسلیم و بیعت با حکومت غاصب و ظالم یزید را بپذیرد.

ابن زیاد پس از اعزام عمر بن سعد برای مردم خطبه خواند و آنها را به جنگ با امام حسین علیه السلام فراخواند و از عواقب سرپیچی از این فرمان ترساند. سپس خود به نخیله رفت و در آنجا اردو زد و سپاهیان بسیاری را به فرماندهی افراد مختلف به کربلا فرستاد.[۱۳]

این سپاهیان همه در روز دهم محرم معروف به روز عاشورا با او وارد جنگی نابرابر شدند. به طوری که سپاهیان عمر بن سعد را سی هزار نفر و تعداد یاران حسین علیه السلام را بین ۷۲ تا ۱۵۴ نفر گزارش نموده اند. امام حسین و یارانش روز عاشورا، لب تشنه، با رشادتى شگفت مردانه تا آخرین نفر جنگیدند و به شهادت رسیدند و بازماندگان این قافله، به اسارت در آمده و به کوفه برده شدند.[۱۴]

کربلا در قرآن

«فَلَمَّا أَتاها نُودِی مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسى إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ».[۱۵] چون موسی به آن آتش نزدیک شد به او از جانب راست آن وادی در آن بارگاه مبارک از آن درخت (مقدس) ندایی رسید که ای موسی منم خدای یکتا پروردگار جهانیان.

به سند معتبر از حضرت امام صادق علیه السلام منقول است که: بقعه هاى زمین بر یکدیگر فخر کردند، پس زمین کعبه فخر کرد بر زمین کربلا، و حق تعالى به آن وحى فرستاد که: ساکت شو و فخر مکن بر زمین کربلا که آن بقعه مبارکى است که ندا کردم موسی را در آن جا از درخت. در حدیث معتبر دیگر فرمود که: شاطى وادى ایمن که خدا یاد کرده است در قرآن، رود فرات است؛ و بقعه مبارکه، کربلا است؛ و درخت نوربخش که او دید، نور محمد صلى الله علیه و آله و سلم بود که در آن وادى بر او ظاهر گردید.[۱۶]

کربلا در روایات

  • عن النبى صلی الله علیه و آله قال: «...و هى اطهر بقاع الارض و اعظمها حرمة و إنها لمن بطحاء الجنة»: کربلا پاکترین بقعه روى زمین و از نظر احترام بزرگترین بقعه ها است و الحق که کربلا از بساط هاى بهشت است.[۱۷]
  • قال رسول الله صلى الله علیه و آله: «یقبر ابنى بأرض یقال لها کربلا هى البقعة التى کانت فیها قبة الاسلام نجا الله التى علیها المؤمنین الذین آمنوا مع نوح فى الطوفان»: پسرم حسین در سرزمینى به خاک سپرده مى شود که به آن کربلا گویند، زمین ممتازى که همواره گنبد اسلام بوده است، چنان که خدا یاران مومن حضرت نوح علیه السلام را در همان جا از طوفان نجات داد.[۱۸]
  • امام صادق علیه السلام فرمود: «أن أرض کربلا و ماء الفرات اول ارض و اول ماء قدس الله تبارک و تعالى...»: سرزمین کربلا و آب فرات، اولین زمین و نخستین آبى بودند که خداوند متعال به آن ها قداست و شرافت بخشید.[۱۹]
  • امام صادق علیه السلام فرمود: «لیس نبى فى السموات والارض إلا یسألون الله تبارک و تعالى ان یوذن لهم فى زیارة الحسین علیه السلام ففوج ینزل و فوج یعرج»: هیچ پیامبرى در آسمانها و زمین نیست مگر این که مى خواهند خداوند متعال به آنان رخصت دهد تا به زیارت امام حسین علیه السلام مشرف شوند، چنین است که گروهى به کربلا فرود آیند و گروهى از آن جا عروج کنند.[۲۰]
  • امام سجاد علیه السلام فرمود: «َ إِنَّهَا لَتَزْهَرُ بَيْنَ رِيَاضِ الْجَنَّةِ كَمَا يَزْهَرُ الْكَوْكَبُ الدُّرِّيُّ بَيْنَ الْكَوَاكِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ يَغْشَى نُورُهَا أَبْصَارَ أَهْلِ الْجَنَّةِ جَمِيعاً وَ هِيَ تُنَادِي أَنَا أَرْضُ اللَّهِ الْمُقَدَّسَةُ الطَّيِّبَةُ الْمُبَارَكَةُ الَّتِي تَضَمَّنَتْ سَيِّدَ الشُّهَدَاءِ وَ سَيِّدَ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّة»: زمین کربلا، در روز رستاخیز، چون ستاره مرواریدى مى درخشد و ندا مى دهد که من زمین مقدس خدایم، زمین پاک و مبارکى که پیشواى شهیدان و سالار جوانان بهشت را دربرگرفته است.[۲۱]
  • ام سلمه، از زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌گوید: روزی از روزها پیامبر در خانه من بود و حسن و حسین در برابر چشمان پیامبر، مشغول بازی بودند که فرشته وحی فرود آمد و در حالی که با دست به امام حسین علیه السلام اشاره می‌کرد، عرض کرد: ای محمد، پس از تو امتت این فرزندت را می‌کشند... پیامبر پس از شنیدن این خبر گریست و او را در آغوش خویش فشرد، سپس جبرئیل مشتی از خاک کربلا را به پیامبر داد و حضرت آن را می‌بویید و می‌فرمود: چه بویی دارد! بوی بلا و ابتلا می‌دهد. آن گاه رو به من کرده، فرمود: ام سلمه! این خاک را از من بگیر و امانت نگهدار، هرگاه دیدی این خاک به خون تبدیل شد، بدان که فرزندم حسین را کشته‌اند. پس آن را از پیامبر گرفتم و در میان شیشه‌ای قرار دادم و هر روز که چشمم به آن شیشه می‌افتاد، بی‌اختیار می‌گفتم: روزی که این خاک، خون شود، به راستی که روز عظیمی خواهد بود و چنان نیز شد.
  • امام باقر علیه السلام از پدرش امام سجاد علیه السلام نقل می‌کند که وقتی امیرمؤمنان از کربلا عبور می‌کرد، در توصیف آن سرزمین فرمود: «این جا قربانگاه عاشقان و مشهد شهیدان است. شهیدانی که نه در گذشته مانند آنان وجود داشته و نه در آینده وجود خواهد داشت».[۲۲]

زیارتگاه‌هاى کربلا

مهمترین اماکن زیارتى کربلا عبارتند از:

  • حرم امام حسین علیه السلام، که به همراه حرم ابوالفضل العباس علیه السلام و فضاهاى پیرامون این دو جایگاه، هسته مرکزى شهر را تشکیل مى دهند. حرم مطهر بیش از دو متر از سطح شهر پایین تر است، از این رو تعداد زیادى پله زائران را از دروازه ها به درون صحن هدایت مى کند. ساختمان کنونى حرم امام حسین از ساخته هاى دوره صفوى و عثمانى و قاجار است. حرم مطهر از گنبدى بزرگ و مطلا تشکیل شده که بر روى گنبد خانه اى وسیع و چندین رواق و یک مسجد بزرگ و صحنى فراخ است که تمامى این مجموعه را دربرمى گیرد. گنبد طلا از ساخته هاى دوران صفویه است و طلا کارى آن به دستور آغا محمدخان قاجار انجام گرفته است. در زیر گنبد، ضریح نقره اى و بزرگ و چند ضلعى قرار دارد که قسمت عمده فضاى گنبد خانه را اشغال کرده و درون آن قبر مطهر امام حسین علیه السلام و دو فرزندش حضرت على اصغر و حضرت على اکبر جاى دارد. در سمت شرق ضریح مطهر حضرت، فضایى است که در جنوب آن پنجره اى نقره اى قرار دارد. این جا آرامگاه قسمت اعظم شهیدان واقعه کربلا است که همگى آنان پیرامون آن پنجره و فضاهاى اطراف پراکنده و مدفون هستند. گرداگرد گنبد خانه را چهار رواق دربرگرفته است. حرم مطهر داراى ایوانى است که قسمتى از آن با خشت هاى طلا پوشیده شده و بخش هاى دیگر آن با کاشى معرق و نفیس اصفهان تزیین یافته است. سقف بلند ایوان را مجموعه اى از ستون هاى مرمرین، تراش هنرمندان اصفهانى نگاه داشته است.
  • قتلگاه، جایگاهى است در نزدیکى آرامگاه حبیب بن مظاهر اسدى که بنابر گفته روایات، امام حسین علیه السلام در آن جا به شهادت رسید و بعدها به جایگاه کنونى منتقل شد و دفن گردیده اند.
  • تل زینبیه، در فاصله ۲۰ مترى از سمت غرب صحن مطهر، تپه اى به ارتفاع ۵ متر وجود دارد که امروزه بر روى آن اتاقى ساخته شده است، این تپه به نام «تل زینبیه» یا تپه حضرت زینب علیهاالسلام مشهور است و بنا به نقل مورخان، تپه اى بوده است که در روز عاشورا حضرت زینب سلام الله علیها بر روى آن مى رفته و از سیر وقایع جنگ آگاهى مى یافته اند.
  • حرم ابوالفضل العباس علیه السلام، این حرم در فاصله ۳۵۰ مترى شمال شرقى حرم امام حسین علیه السلام قرار گرفته و داراى قبه و بارگاه شکوهمندى است که جسد پاک این سردار رشید و یار وفادار امام حسین علیه السلام را دربرگرفته است. ساختمان داراى گنبدى طلایى است که بر روى گنبد خانه اى کوچکتر از حرم امام حسین علیه السلام قرار دارد. گرداگرد قبر مطهر را چهار رواق و صحن فراخ و وسیعى به همراه ایوان زیبا دربرگرفته است. ضریح زیباى آن حضرت به دستور مرحوم آیة الله العظمى سید محسن حکیم در سال ۱۹۶۵ میلادى در اصفهان ساخته شد.
  • آرامگاه حبیب بن مظاهر اسدى، او یکى از شهداى روز عاشورا است که در سن ۸۰ سالگى به یارى امام حسین علیه السلام شتافت و شهید گردید و در فاصله ۱۰ مترى از ضریح مطهر و در رواق جنوب غربى مدفون است و داراى ضریح کوچکى است.
  • آرامگاه سید ابراهیم مجاب، وى امام زاده والا مقام و عظیم الشان و داراى نسل مبارکى است. او ابراهیم فرزند محمدالعابد فرزند امام موسى بن جعفر علیه السلام است که در این بقعه مطهر دفن شده است و بنا به نوشته مورخان، بسیارى از سادات و بزرگان پیرامون او مدفونند. آرامگاه او در رواق حرم مطهر و در گوشه شمال غربى آن است.
  • در سرتاسر صحن و حجره هاى گرداگرد آن و رواق ها، بسیارى از بزرگان در طول تاریخ دفن شده اند، برخى از این حجره ها به نام شخصیتى که در داخل آن دفن شده، مشهور است، همچون آخرین مقبره اى که در جنوب سمت مشرق قرار دارد و مدفن بسیارى از علماى دین مى باشد که مشهورترین آن ها مرحوم آیة الله میرزا محمد تقى شیرازى است که در سال ۱۹۲۰ میلادى، رهبرى انقلاب مردم بر ضد دولت انگلیس را بر عهده داشت. از دیگر مشاهیر مدفون در این بقعه مطهر، میرزا محمدتقى خان امیرکبیر است که پس از به قتل رسیدنش در کاشان، به کربلا منتقل و در مقبره اى در رواق شرقى حرم مطهر دفن گردید. همچنین قاجاریه نیز در رواق شمالى، داراى مقبره اى هستند که جمعى از آنان در آن جا مدفونند.
  • خیمه گاه، در جنوب صحن مطهر امام حسین علیه السلام و در فاصله ۲۵۰ مترى واقع است. (بنا به نقل مورخان، محل برافراشته شدن خیمه ها و چادرهاى سیدالشهداء علیه السلام و یاران او بوده است). امروزه جایگاه خیمه ها را با ساختمان سازى به تصویر کشیده اند.
  • مقام امام مهدی علیه السلام، در میان نخلستان هاى کرانه رودخانه فرات که این شاخه رودخانه به نام «نهر علقمه» مشهور است، از شمال کربلا مى گذرد و آن جایگاهى است منسوب به حضرت حجت علیه السلام که مردم در آن به نماز مى پردازند.
  • مزار حُر، و آن شهرکى است در جنوب غربى کربلا که در فاصله ۹ کیلومترى از شهر واقع شده و نام آن برگرفته از نام حر بن یزید ریاحى است. او در روز عاشورا یکى از فرماندهان لشگر عبیدالله بن زیاد بود ولى بعد توبه کرد و به لشکر حق پیوست و تا پاى جان ایستاد و به شهادت رسید و در این موقعیت دفن گردید. امروزه آرامگاه او، که از ساخته هاى شاه اسماعیل صفوى است، داراى صحن و رواق و گنبد کاشى کارى است و مؤمنان فوج فوج به زیارت قبرش مى شتابند.
  • آرامگاه الاخرس بن الکاظم علیه السلام، وى محمد ابن ابى الفتح اخرس، از نوادگان حضرت موسى بن جعفر علیه السلام است که بقعه اش در حومه کربلا، در محله اى به نام «الابتر» قرار دارد.
  • آرامگاه ابن حمزه، وى نواده امیرالمؤمنین و از امام زادگان والامقام است. آرامگاهش در آغاز بزرگراه کربلا - طویریج قرار دارد.
  • آرامگاه عون بن عبدالله، در نسبت این امامزاده تردیدهایى وجود دارد که آیا وى همان عونى است که در کربلا شهید شد و یا نواده امام حسن علیه السلام است؟ امروزه وى داراى بقعه و بارگاه باشکوهى در ۱۱ کیلومترى شمال غربى کربلا و در آغاز بزرگراه کربلا - بغداد مى باشد. این امامزاده بسیار مورد توجه مردمان عراق و داراى نذر مجربى است، از این رو همواره مزار او مملو از زائر و نذورات آنان است.
  • آرامگاه طفلان مسلم، این آرامگاه در راه کربلا - بغداد، در حومه شهر مسیب قرار دارد. این دو کودک به نام هاى محمد و ابراهیم، فرزندان حضرت مسلم ابن عقیل هستند که پس از شهادت پدرشان به شهادت رسیدند، آرامگاه این دو کودک صحن و سراى باشکوهى داشته و بر قبر هر یک گنبد و ضریحى قرار دارد.
  • آرامگاه ابن هاشم، وى از نوادگان حضرت موسى بن جعفر علیه السلام است که در سال ۷۴۵ هجری وفات یافت و آرامگاهش امروزه در کویرى واقع در شمال غربى کربلا مى باشد. قبر او داراى صحن و سراى بزرگى است و در میان اعراب بیابانگرد بسیار معروف است و آنان همواره بدو پناه آورده و نذر مى کنند.
  • آرامگاه ابن فهد حلى، فقیه، محدث و عارف بزرگ امامیه در قرن نهم هجرى. قبرش در غرب خیابان «باب القبله» درون مسجدى به نام او قرار دارد.[۲۳]

پانویس

  1. پرش به بالا کربلا و حرم های مطهر، سلمان هادی آل طعمه، ص ۲۱.
  2. پرش به بالا لهوف، سید بن طاووس، ص26
  3. پرش به بالا آل طعمه، سلمان هادی و پژوهشكده حج و زيارت، تراث کربلاء، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش، ص۳۱
  4. پرش به بالا منقری، وقعة الصفین، ص141
  5. پرش به بالا رجوع کنید: دمع السجوم ترجمه نفس المهموم ، ص55 تا 58
  6. پرش به بالا موسوعه امام حسین علیه السلام، ج۱، ص 309
  7. پرش به بالا مروج الذهب، مسعودی، ۶۴/۳
  8. پرش به بالا رجوع کنید: دعوتنامه کوفیان به امام حسین علیه السلام
  9. پرش به بالا الارشاد، مفید، ۲۱۸
  10. پرش به بالا دمع السجوم (ترجمه نفس المهموم)، ابوالحسن شعرانی، ص160 تا 162
  11. پرش به بالا جواد محدثى، فرهنگ عاشورا، ذیل عنوان "محاصره امام حسین علیه السلام"
  12. پرش به بالا نک: بحارالانوار (علامه مجلسی)، ج ۴۴، ص ۳۸۴؛ مقاتل الطالبیین (ابوالفرج اصفهانی)، ص ۷۴؛ منتهی الآمال (شیخ عباس قمی)، ج ۱، ص ۳۳۳؛ الفتوح (ابن اعثم کوفی)، ص ۸۸۵.
  13. پرش به بالا رجوع کنید به: با کاروان حسینی از مدینه تا مدینه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، نشر زمزم هدايت، قم، 1386 ه.ش، ج4، ص 92 تا 95
  14. پرش به بالا جواد محدثى، فرهنگ عاشورا
  15. پرش به بالا سوره قصص، آیه ۳۰.
  16. پرش به بالا حیوة القلوب، ج۱، ص۶۰۷.
  17. پرش به بالا بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۱۱۵ و نیز کامل الزیارات، ص ۲۶۴.
  18. پرش به بالا کامل الزیارات، ص ۲۶۹، باب ۸۸، ح ۸.
  19. پرش به بالا بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۱۰۹ و نیز کامل الزیارات، ص ۲۶۹.
  20. پرش به بالا کامل الزیارات، ص ۱۱۱.
  21. پرش به بالا کامل الزیارات، ص ۲۶۸.
  22. پرش به بالا سیمای کربلا حریم حریت، محمد صحتی سردرودی، ص ۴۵.
  23. پرش به بالا اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، محمدرضا قمی، ص ۴۵.

منابع

  • اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، محمد رضا قمی، نشر مشعر، تهران.
  • تراث کربلاء، آل طعمه، سلمان هادی و پژوهشكده حج و زيارت، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
  • دمع السجوم (ترجمه نفس المهموم‏)، ابوالحسن شعرانی، هجرت، قم، ۱۳۸۱ ش.
  • سیمای کربلا حریم حریت، محمد صحتی سردرودی
  • فرهنگ عاشورا، جواد محدثى، نشر معروف.
  • كامل الزيارات‏، ابن قولويه، جعفر بن محمد، دار المرتضوية، نجف اشرف‏، چاپ اول،‏ ۱۳۵۶ش‏.
  • موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، گروهی از نویسندگان، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دفتر انتشارات کمک آموزشی، تهران، ۱۳۷۸ ش.

آرشیو عکس و تصویر

11.jpg
واقعه عاشورا
قبل از واقعه
شرح واقعه
پس از واقعه
بازتاب واقعه
وابسته ها