المنتخب من تفسیر القرآن (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن ادریس حلی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| تحقيق | سید مهدی رجایی |
|
| |
کتاب «المنتخب من تفسیر القرآن و النُکت المستخرجة من کتاب التبیان» تألیف محمد بن ادریس حلّى (م، ۵۹۸ ق)، از تفاسیر اجتهادی شیعه، مختصر و گزیده‌ای از کتاب «التبیان فی تفسیر القرآن» اثر شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق) است.
محتویات
مؤلف
محمد بن ادریس حلى (۵۹۸-۵۴۳ ق)، از فقها و مجتهدین بزرگ شیعه در قرن ۶ هجری است. او از شاگردان سید ابوالمکارم بن زهره، عمادالدین طبری و ابن شهرآشوب مازندرانى بوده و خود از اساتید محمد بن جعفر بن نما حلی و فخار بن معد موسوی می باشد.
ابن ادریس حلی به استفاده فراوان از دلایل عقلی در استنباط احکام و شکستن سنت تقلید از آرای شیخ طوسی و احیای باب اجتهاد در فقه مشهور است.
کتاب «السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی» او از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه است. برخی دیگر از آثار ابن ادریس عبارتند از: المنتخب من تفسیر القرآن، مستطرفات السرائر، رسالة فی معنی الناصب، خلاصة الاستدلال فی المواسعة و المضایقة، حاشیة الصحیفة السجادیة.
معرفی کتاب
کتاب «المنتخب من تفسیر القرآن» که از آن به عنوان «مختصر التبیان» یا «منتخب التبیان» نیز یاد مى‌شود، در سال ۵۸۲ ق. تألیف شده است. مى توان این مختصر را، تعلیقه‌اى بر تفسیر تبیان محسوب کرد.
بعضى برآنند که ابن ادریس حلی دو اثر قرآنى داشته است: ۱- مختصر التبیان (تفسیر مورد بحث) ۲- تعلیقه و حواشى بر تفسیر تبیان، که اکنون در دست نمى‌باشد.
ابن ادریس توجه ویژه‌اى به تفسیر تبیان داشته، و نگارش این گزیده (که به نوعى مى‌توان آن را تجلیل از شیخ طوسى و پایگاه تفسیرى وى به شمار آورد) از این جهت که ابن ادریس نخستین منتقد آراء فقهى و اصولى شیخ بوده، توجه برخى محققان از جمله شیخ آقا بزرگ تهرانی را برانگیخته است.
محتوای کتاب
مختصر التبیان در دو جلد تألیف شده و همه آیات قرآنى را نمى‌پوشاند، بلکه گزیده‌اى از هر سوره مى باشد. جلد اول آن با تفسیر آیه ۱۳۶ سوره بقره آغاز شده و تا بخشى از سوره هود بوده و جلد دوم از بقیه سوره هود تا آخر سوره زلزال مى باشد.
روش مفسر به این صورت است که با عنوان «فصل»، آیه را مطرح کرده، معناى لغات مشکل را با استفاده از نظرات لغویینى مانند زجاج، ابن درید و استشهاد به شعر عرب بیان مى‌دارد. معمولا پس از نقل اقوال نظر خود را نیز با تعبیر «و الذى یقتضیه مذهبنا» عنوان مى کند. بطور کلى معناى لغوى، در این تفسیر جلوه خاصى دارد و در همه جا خودنمایى مى کند. در این بین به ندرت نیز به وجه تسمیه سوره ها اشاره دارد، مانند سوره ممتحنه.
ابن ادریس به تبعیت از شیوه استدلال فقهى و مطرح کردن نظرات پیشینیان و تجزیه و تحلیل آنها، اینجا نیز تفسیر آیه را با نقل اقوال صحابه و تابعین (از قبیل ابن عباس، حسن بصرى، قتاده، جبائى، ربیع بن انس و...) و تجزیه و تحلیل و نقد آنها و بیان نظر خود، دنبال مى‌کند.
مفسر در بحثهاى اصولى به مقدار مناسبت آیه وارد مى شود و با همان سبک نتیجه گیرى مى‌کند. براى نمونه ذیل آیه ۱۴۳ بقره راجع به حجیت اجماع، نظر بلخى را مطرح و نقد مى‌نماید. و در آیه ۱۵۹ بقره درباره عمل به خبر واحد، بطور مفصل دیدگاه خود را بازگو کرده است.
ابن ادریس حلی بحثهاى فقهى را ذیل آیات الاحکام به اختصار مطرح مى کند و از تفصیل دورى مى جوید.
از موارد دیگرى که در مختصر التبیان یافت مى شود، بحثهاى کلامى است که ذیل آیات مناسب به آنها مى پردازد، مانند کیفیت حیات شهدا ذیل آیه ۱۵۴ سوره بقره.
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج ۲ ص ۷۱۸.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، به کوشش بهاءالدین خرمشاهى، ج ۱ ص ۷۶۴.
- طبقات مفسران شیعه، عبدالرحیم عقیقى بخشایش، ج ۲ ص ۱۸.
- نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
