معالم العلماء (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن شهر آشوب |
| موضوع | علما و مؤلفان شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
کتاب «معالم العلماء فى فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنّفین منهم قدیماً و حدیثاً» تألیف ابن شهرآشوب مازندرانی (م، ۵۸۸ ق)، مشتمل بر فهرستى از علما و مؤلّفان شیعه و تألیفات آنها تا زمان مؤلف می‌باشد. این کتاب، تلخیص و تتمّه‌ای بر کتاب «الفهرست» شیخ طوسى همراه اضافات و فوایدى است.
محتویات
مؤلف
محمد بن علی بن شهرآشوب (۵۸۸-۴۸۹ ق)، فقیه، محدث رجالی، مفسّر و ادیب بزرگ شیعه است. ابن شهرآشوب از عالمان بزرگی چون فتّال نیشابورى، شیخ طبرسی، ابوالفتوح رازی، قطب الدین راوندی بهره برد، و خود از اساتید ابن ادریس حلی و یحیی بن بطریق بود.
تبحر ابن شهرآشوب در علوم قرآنی و حدیث و رجال از آثار بازماندۀ وی به خوبی آشکار است. برخی آثار او عبارتند از: معالم العلماء، متشابه القرآن و مختلفه، مثالب النواصب، مائدة الفائده، امثال فی الامثال، انساب آل ابی‌طالب.
معرفی کتاب
ابن شهرآشوب یادآور مى شود که این کتاب، تتمّه کتاب «الفهرست» شیخ طوسى است و او اضافات و فوایدى بر آن افزوده، به نحوى که آن اضافات به حدود ششصد مورد رسیده است. مؤلف در اين باره مى‌نويسد: «معالم العلماء در فهرست كتب شيعه و نامهاى نويسندگان آنها چه كتب قديمى و چه كتب جديد است. اگرچه شيخ بزرگوار ما ابوجعفر محمد طوسى -رضوان الله عليه- در آن زمان كتاب بى‌نظيرى در اين باب نوشت، ولى بايد گفت در كتاب مختصر ما مطالب اضافى و فوايدى هست كه مى‌تواند تتمه‌اى بر كتاب شیخ طوسی باشد. در اين كتاب من در حدود ششصد نويسنده افزودم و به مواردى كه در كتاب شيخ محذوف است اشاره كردم، گرچه كتابهاى در اين زمينه بسيار است.»
معروف است كه كتاب «معالم العلماء» و كتاب «فهرست» شیخ منتجب الدین رازی از حيث زمان تأليف به يكديگر نزديك‌اند و هر دو كتاب ذيل و متمّم فهرست شيخ طوسى مى‌باشند.
كتاب «معالم العلماء» جزء منابع و مآخذ مهم براى علمای رجال بوده است و علمايى همچون علامه حلی در «خلاصة الاقوال»، شیخ حر عاملی در «أمل الآمل»، مير مصطفى تفرشى در «نقد الرجال»، میرزا محمد استرآبادی در «منهج المقال» و علامه مجلسی و شیخ ابوعلی حائری در «منتهی المقال» و سید خوانساری در «روضات الجنات» و ديگران از اين كتاب استفاده كرده‌اند.
محتوای کتاب
ابن شهر آشوب ابتدا در مقدمه، تاریخچه فهرست‌نویسی و کتاب‌نویسی را آورده و سخن ابوحامد محمد غزالی را -که گفته اولین کسی که در اسلام کتاب نوشته، ابن جریج بوده- نقد کرده و معتقد است اولین مؤلف در جهان اسلام، امیرالمؤمنین(ع)، سپس سلمان، ابوذر، اصبغ بن نباته، عبیدالله بن ابی رافع و امام زین العابدین(ع) می‌باشند و آنگاه به نویسندگان اصول اربعمائه اشاره می‌کند.
بعد از مقدمه، فصلهای کتاب چنین است:
- ابتدا نام مصنّفان (نویسندگان) بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.
- فصلی در معرفی آنانی که به کنیه شناخته می‌شوند.
- فصلی در شناسایی آنانی که به لقب یا قبیله یا شهری معروف‌اند.
- فصلی در ذکر کتاب‌هایی که نویسنده آنها مجهول است. این فصل بخش پایانی فهرست است و ۲۳۰۱ عنوان کتاب از ۱۰۳۱ نویسنده را معرفی کرده است.
- فصلی در معرفی شعرای اهل بیت(ع)؛ كه چهار طبقه را تشكيل مى‌دهند: آشكارگويان، ميانه‌روها، پارساها و متكلفان.
- فصلی در معرفی اصحاب ائمه اطهار(ع).
كتاب طبق «الفهرست» شیخ طوسى به ترتيب الفبا تأليف شده، نه بر طبق طبقات يا سال.
از آنجا كه «معالم العلماء» تكمله‌اى است بر «الفهرست» شيخ طوسى، خط مشى مؤلف آن كتاب را دنبال كرده فقط از مؤلفان شيعه نام مى‌برد. البته از ۴۳ شخص شيعه غير دوازده امامى از قبيل فطحیه، واقفیه، اسماعیلیه، زیدیه، غُلات نام مى‌برد. مثلا نوشته شده است: ابراهیم بن عبدالحمید، واقفی مذهب است. همچنین تعدادی از علمای اهل سنت را که کتاب‌هایی درباره اهل بیت یا شیعه داشته‌اند نیز ذکر کرده است، مثلا می گوید: «الحافظ ابونعیم الاصفهانی» عامی مذهب است، الّا این که کتابی به نام «منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین و ما نزل فی القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)».
در این کتاب ۴۳ نفر توثیق شده‌اند؛ و مؤلف تعداد ۶۷ نفر که اصل دارند ذکر کرده است؛ از جمله: ابراهیم بن مهزم الاسدی، ابراهیم بن عثمان ابوالخزاز الکوفی، ابراهیم بن أبی البلاد، ابراهیم بن یحیی، ابراهیم بن عمیر الیمانی.
منابع
- "گذری بر کتاب معالم العلما"، جهاد فرحات، ترجمه مرتضی وفایی، علوم حدیث ، بهار ۱۳۸۳، شماره ۳۱.
- نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
