ابوالهیثم بن تیهان
«ابوالهیثم بن تَیّهان» از صحابه بزرگوار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود که در دورۀ جاهلیت نیز از بتها بیزاری می‌جست. ابن تیّهان در هر دو بیعت عقبه حاضر بود و با رسول خدا دست یاری داد و در همه غزوات شرکت داشت. او پس از رحلت پیامبر اکرم از مخالفان خلافت ابوبکر و از حامیان امیرالمؤمنین علیه‌السلام بود و سرانجام در جنگ صفین در رکاب آن حضرت به شهادت رسید.
در عصر رسول خدا
ابوالهیثم ابن تیهان پیش از اسلام، اهلِ توحید و یگانه پرست بود و در دورۀ جاهلیت از بت ها بیزاری می جست. بیزاری از بت ها از ویژگی های زندگی پیش از اسلام ابوالهیثم بوده است. از این رو، گروهی او را موحد می دانستند.
ابن تیهان در سال یازدهم بعثت پس از بازگشت دو تن از خزرجیان از حج، از ظهور دین جدید آگاه شد و اسلام آورد. سپس در بیعت عقبه اول به سال دوازدهم بعثت و عقبه دوم به سال سیزدهم حضور یافت و به عنوان نقیب یا حلیف بنی عبدالاشهل، در شمار یکی از نقبای دوازده گانه پیامبر - صلی الله علیه و آله - شد. بر پایه گزارشی، وی نخستین بیعت کننده با پیامبر بود. او در دیدار با ایشان، نگرانی جمعی از یثربیان را که با پذیرش اسلام پیمانشان را با یهودیان شکسته بودند، مطرح کرد و ایشان به او اطمینان داد که با دشمنان آنان دشمن و با دوستانشان دوست باشد. پیامبر خدا، میان او و «عثمان بن مظعون»، عقد برادری بست.
او که از ثروتمندان مدینه بود، در نخلستان خود با گوشت گوسفند و خرمای مرغوب و آب گوارا از پیامبر - صلی الله علیه و آله - و همراهانش که بسیار گرسنه بودند، پذیرایی کرد و همان جا با امامت پیامبر- صلی الله علیه و آله - نماز گزارد.
ابن تیهان در همه غزوه های پیامبر از جمله بدر و احد شرکت داشت و با دو شمشیر می جنگید؛ از این رو، وی را «ذوالسیفین» خواندند. پس از شهادت عبدالله بن رواحه در جنگ موته به سال هشتم، مسئولیت وی را در نظارت بر امور زراعی و تقسیم خرمای خیبر از سوی پیامبر - صلی الله علیه و آله - عهده دار شد.
او روایت هایی درباره ثواب سلام و وظایف مشاور، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده است. همچنین از جمله روایت هایش، حدیث غدیر است.
در عصر خلفای سه‌گانه
ابن تیهان پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) از مخالفان خلافت ابوبکر بوده و درخواست او را مبنی بر ادامه مأموریتی که پیامبر(ص) در سنجش محصول خرما به او سپرده بود نپذیرفت. ابوالهیثم در کنار عمار یاسر و سلمان فارسی به دفاع از حق امیرمؤمنان - علیه السّلام - پرداخت و از بیعت با ابوبکر سر باز زد. او را ازجمله ۱۲ مخالف خلافت ابوبکر شمرده اند که در مسجد پیامبر به ابوبکر اعتراض کردند و در دفاع از حقانیت علی - علیه السّلام - سخن گفت. ابوالهیثم با استناد به سخن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که اهل بیت را همانند ستارگان آسمان دانسته بود، بر حقانیت علی - علیه السّلام - و شایستگی وی برای خلافت تاکید کرد. نیز طبق نقل کلینی در خطبه ای موسوم به طالوتیه، روایتگر کلامی از حضرت علی - علیه السّلام - است که در آن، وی از کمی یارانش برای دفاع از حق خود شکوه کرده است.
و از فضل بن شاذان نقل شده است که ابن تیهان از نخستین کسانی بود که [پس از درگذشت پیامبر] به سوی امام علی(ع) برگشتند.
شیخ صدوق، روایتی را از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده که آن حضرت فرمود: مؤمنانی بودند که بعد از رحلت پیامبر اکرم تغییر نکردند و دین خود را تبدیل ننمودند و لذا دوستی این مؤمنان واجب است و «ابوهیثم تیهان» یکی از آنهاست.
در منابعی گفته شده، وقتی عمر بن خطاب، در زمان خلافت خود حکم به تبعید یهودیان خیبر داد، ابن تیهان و چند تن دیگر را برای قیمت گذاری دارایی هایشان و از جمله فدک نزد آنان فرستاد. از وضع حال «ابوالهیثم» در زمان عثمان، اطلاعی در دست نیست.
در عصر خلافت امیرالمؤمنین
بعد از کشته شدن عثمان، نام ابن تیهان جزء کسانی است که تمایل به خلافت علی بن ابی طالب - علیه السلام - داشته و سرانجام با آن حضرت بیعت کرده و از حامیان ولایت و امامت ایشان بود و می گفت: به درستی که امام ما و ولی ما و وصی رسول خداست.
طبق سخن شیخ طوسی، ابن تیهان به همراه عمار بن یاسر از مردم برای امام علی - علیه السّلام - بیعت می گرفتند و می گفتند: با شما بیعت می کنیم بر اطاعت از خدا و سنت پیامبرش، و اگر به آن پایبند نباشیم هیچ طاعت و بیعتی بر گردنتان نداریم، و قرآن امام ما و امام شماست.
ابن بابویه ابن تیهان را از یاران امیرالمؤمنین - علیه السّلام - شمرده و به همراهی او با آن حضرت در جنگ جمل اشاره کرده است. پس از آن که سخنان علی - علیه السّلام - در تهییج مردم مدینه برای مقابله با تهاجم طلحه و زبیر به بصره، با برخورد سرد مردم روبرو شد، ابوالهیثم از کسانی بود که مردم را به اجابت دعوت امام فراخواندند و برای جبران سستی دیگران، از امام حمایت کردند.
ابوالهیثم بن تیهان در سال ۳۷ ق. در آغاز جنگ صفین نیز به تنظیم صفوف لشکر امام - علیه السّلام - پرداخت و به جنگ تشویق می کرد. او پس از شهادت عمار و بر پایه گزارشی دیگر، پس از خطبه امام علی - علیه السّلام - در دعوت به جنگ و شتاب به سوی بهشت، نخستین کسی بود که به میدان رفت و جنگید و به شهادت رسید. پس از شهادتش، امام - علیه السّلام - بر او نماز گزارد و وی را به خاک سپرد.
در خطبه ۱۸۲ نهج البلاغه، امام علی علیه السلام از کشته شدن ابن تیهان اظهار تأسف می کند و از نداشتن یارانی به مانند او و عمار و خزیمه ذوالشهادتین با این عبارات غصه می خورد: «أین عمّار، أین ابن تیهان، أین ذُوالشهادتین؟...».
منابع
- الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)
- اسد الغابه: ابن اثیر جزری (م. ۶۳۰ق.)
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)
- الاختصاص: المفید (م. ۴۱۳ق.)
- امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.)
- انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)
- بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)
- تاریخ طبری: الطبری (م. ۳۱۰ق.)
- التحصین: ابن طاووس (م. ۶۶۴ق.)
- الخصال: شیخ صدوق (م. ۳۸۱ق.)
- دلائل النبوه: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. ۷۴۸ق.)
- السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۸-۲۱۳ق.)
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. ۶۵۶ق.)
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)
- الغارات: ابراهیم الثقفی الکوفی (م. ۲۸۳ق.)
- الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م. ۳۱۴ق.)
- الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)
- کتاب سلیم بن قیس: الهلالی (م. ۷۶ق.)
- کمال الدین: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)
- المغازی: الواقدی (م. ۲۰۷ق.)
- المناقب: الخوارزمی (م. ۵۶۸ق.)
- الیقین: سید ابن طاووس (م. ۶۶۴ق.)
