سید حسن بجنوردی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{مدخل دائرة المعارف|دائرة المعارف بزرگ اسلامی}} {{الگو:نیازمند ویرایش فنی}} == ...' ایجاد کرد)
 
(آرشیو عکس و تصویر)
 
(۱۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
'''آیت الله العظمی میرزا حسن بجنوردی''' (۱۳۱۶ - ۱۳۹۵ ق‌)، [[فقیه]] و اصولی [[شیعه|شیعه‌]] در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان [[سید ابوالحسن اصفهانی|سید ابوالحسن‌ اصفهانى]] است. او خود از مدرسان بزرگ حوزه [[نجف]] بود و [[سید محمد تقی حکیم|سید محمدتقى‌ حکیم]]<nowiki/> و [[سید جلال الدین آشتیانی|سید جلال‌ الدین‌ آشتیانى]] از جمله شاگردان او هستند. از آیت الله بجنوردی‌ آثار مهمى‌ در [[فقه‌]]، [[اصول‌]] و... مانند «[[القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)|القواعد الفقهیه]]» و «[[منتهی الاصول (کتاب)|منتهى‌ الاصول‌]]» بر جای‌ مانده‌ است‌.
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]}}
  
{{الگو:نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = سید حسن موسوی‌ بجنوردی
 +
||تصویر= [[پرونده:بجنوردی.jpg|230px]]
 +
||زادروز =  ۱۳۱۶ قمری
 +
|زادگاه = بجنورد
 +
|وفات =  ۱۳۹۵ قمری
 +
|مدفن = [[نجف]]، [[حرم امیرالمؤمنین علیه السلام|حرم امام علی]] علیه السلام
 +
|اساتید =  [[سید ابوالحسن اصفهانی|سید ابوالحسن‌ اصفهانى]]، [[آقا ضیاءالدین عراقی]]، [[میرزا محمدحسین نائینی]]،...
 +
|شاگردان = [[شیخ محمدرضا مظفر|شیخ‌ محمدرضا مظفر]]، [[سید محمد تقی حکیم|سید محمدتقى‌ حکیم]]، [[علامه محمدتقی جعفری|شیخ‌ محمدتقى‌ جعفری]]، [[سید جلال الدین آشتیانی|سید جلال‌ الدین‌ آشتیانى]]،...
 +
|آثار = [[القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)|القواعد الفقهیه]]، [[منتهی الاصول (کتاب)|منتهى‌ الاصول‌]]، ذخیرة العباد لیوم‌ المعاد، قولنا فى‌ الحکمة،...
 +
}}
 +
==ولادت و نسب==
  
== خاندان ==
+
سید محمدحسن‌ موسوی بجنوردی در سال ۱۳۱۰ یا ‌۱۳۱۶ قمری در یکى‌ از روستاهای‌ بجنورد در خانواده‌ای‌ از [[سادات|سادات‌]] به‌ دنیا آمد؛ پدرش‌ سید آقا بزرگ،‌ نسب‌ به‌ [[سید ابراهیم مجاب|سید ابراهیم‌ مُجاب]]<nowiki/>، نواده [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام‌ موسى‌ بن‌ جعفر]] علیه السلام مى‌رساند.
  
بجْنورْدي‌، سيد حسن‌ (1316- 1395ق‌)، فرزند آقا بزرگ‌ بن‌ على‌ اصغر، از عالمان‌ امامى‌ برآمده‌ در حوزة نجف‌ كه‌ آثار گوناگونى‌ در فقه‌، اصول‌ و حكمت‌ برجاي‌ نهاده‌ است‌.
+
==تحصیلات و استادان==
  
وي‌ در خُراشا يكى‌ از روستاهاي‌ بجنورد در خانواده‌اي‌ از سادات‌ به‌ دنيا آمد؛ پدرش‌ سيد آقابزرگ‌ نسب‌ به‌ سيد ابراهيم‌ مُجاب‌، نوادة امام‌ موسى‌بن‌ جعفر (ع‌) مى‌رسانيد و مادرش‌ نيز از سادات‌ موسوي‌ بود .  
+
سید حسن‌ بجنوردی‌ پس‌ از تحصیل‌ مقدمات‌ در بجنورد، برای‌ تکمیل‌ آموخته‌های‌ خود در ۱۴ سالگى‌ راهى‌ [[مشهد]] شد و بزودی‌ به‌ محفل‌ درس‌ میرزا عبدالجواد ادیب‌ نیشابوری‌ راه‌ یافت‌ و در [[ادبیات عرب|ادب‌ عربى]]<nowiki/> و فارسى‌ بهره‌ای‌ وافر گرفت‌ و همزمان‌ به‌ فراگیری‌ [[ریاضی|ریاضیات‌]] نیز همت‌ گمارد. افزون‌ بر آن‌، در دروس‌ سطوح‌ [[فقه‌]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول‌]] شرکت‌ جست‌؛ از حاج‌ آقا محمد آقازاده‌ (فرزند [[آخوند خراسانی|آخوند خراسانى]]<nowiki/>) اصول‌ و از [[سید حسین طباطبائی قمی|حاج‌ آقا حسین‌ قمى‌]] و حاجى‌ فاضل‌ خراسانى‌ (که‌ از شاگردان‌ [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزای‌ شیرازی]]<nowiki/> بودند)، فقه‌ آموخت‌.
  
== تحصیلات ==
+
وی‌ در عرض‌ علوم‌ منقول،‌ به‌ فراگیری‌ علوم‌ معقول‌ نیز همت‌ گماشت‌ و افزون‌ بر حاجى‌ فاضل‌ خراسانى‌، از آقا بزرگ‌ شهیدی‌ که‌ از بازماندگان‌ حکما در حوزه مشهد بودند، [[حکمت|حکمت‌]] آموخت‌ و با مشربهای‌ گوناگون‌ [[فلسفه|فلسفى‌]] از مشاء و اشراق‌ و حکمت‌ متعالیه‌ آشنایى‌ عمیق‌ یافت‌. همچنین از حاجى‌ فاضل‌ در برهه‌ای‌ افزون‌ بر ۱۰ سال‌، [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و فقه‌ نیز فراگرفت‌. گفتنى‌ است‌ که‌ هانری‌ کربن‌ در معرفى‌ِ بازماندگان‌ حلقه‌های‌ حکمت‌ در [[مشهد]] و یادکردی‌ از حاجى‌ فاضل‌ و آقا بزرگ‌، از شاگردان‌ آنان‌ به‌ بجنوردی‌ اشاره‌ کرده‌ و او را میراث‌ بری‌ توانا برای‌ حلقه‌های‌ حکمت‌ [[خراسان|خراسان‌]] شمرده‌ است‌.
  
وي‌ پس‌ از تحصيل‌ مقدمات‌ در بجنورد، براي‌ تكميل‌ آموخته‌هاي‌ خود در 14سالگى‌ راهى‌ مشهد شد و به‌ زودي‌ به‌ محفل‌ درس‌ ميرزا عبدالجواد اديب‌ نيشابوري‌ راه‌ يافت‌ و در ادب‌ عربى‌ و فارسى‌ بهره‌اي‌ وافر گرفت‌ و همزمان‌ به‌ فراگيري‌ رياضيات‌ نيز همت‌ گمارد. افزون‌ بر آن‌، در دروس‌ سطوح‌ فقه‌ و اصول‌ شركت‌ جست‌؛ از حاج‌ آقا محمد آقازاده‌ (فرزند آخوند خراسانى‌) اصول‌، و از حاج‌ آقا حسين‌ قمى‌ و حاجى‌ فاضل‌ خراسانى‌ كه‌ از شاگردان‌ ميرزاي‌ شيرازي‌ بودند، فقه‌ آموخت‌. وي‌ در عرض‌ علوم‌ منقول‌، به‌ فراگيري‌ علوم‌ معقول‌ نيز همت‌ گماشت‌ و افزون‌ بر حاجى‌ فاضل‌ خراسانى‌، از آقا بزرگ‌ شهيدي‌ كه‌ از بازماندگان‌ حكما در حوزة مشهد بودند، حكمت‌ آموخت‌ و با مشربهاي‌ گوناگون‌ فلسفى‌ از مشاء و اشراق‌ و حكمت‌ متعاليه‌ آشنايى‌ عميق‌ يافت‌. از حاجى‌ فاضل‌ در برهه‌اي‌ افزون‌ بر 10 سال‌ تفسير و فقه‌ نيز فرا گرفت‌ و خود از مدرسان‌ تواناي‌ حوزة مشهد در علوم‌ معقول‌ و منقول‌ شد؛ از شاگردان‌ او در اين‌ دوره‌، كسانى‌ چون‌ بديع‌ الزمان‌ فروزانفر و محمود شهابى‌ درخور ياد كردند  گفتنى‌ است‌ كه‌ هانري‌ كربن‌ در معرفى‌ِ بازماندگان‌ حلقه‌هاي‌ حكمت‌ در مشهد و يادكردي‌ از حاجى‌ فاضل‌ و آقا بزرگ‌، از شاگردان‌ آنان‌ به‌ بجنوردي‌ اشاره‌ كرده‌، و او را ميراث‌ بري‌ توانا براي‌ حلقه‌هاي‌ حكمت‌ خراسان‌ شمرده‌ است‌ .
+
بجنوردی‌ در ۱۳۴۰ق‌،‌ با تأکید استادش‌ حاجى‌ فاضل‌ به‌ منظور تکمیل‌ آموخته‌های‌ خود راهی [[نجف|نجف‌]] شد و بى‌درنگ‌ به‌ محفل‌ درس‌ بزرگانى‌ چون‌ [[آقا ضیاءالدین عراقی|آقا ضیاء عراقى]]<nowiki/>، [[میرزا محمدحسین نائینی|محمدحسین‌ نائینى]]<nowiki/> و [[سید ابوالحسن اصفهانی|سید ابوالحسن‌ اصفهانى‌]] راه‌ یافت‌. وی‌ علاوه‌ بر رابطه علمى‌ که‌ با سید ابوالحسن‌ اصفهانى‌ داشت‌، با نوه دختری‌ او [[ازدواج|ازدواج‌]] کرد.
 
بجنوردي‌ در 1340ق‌/1922م‌ با تأكيد استادش‌ حاجى‌ فاضل‌ به‌ منظور تكميل‌ آموخته‌هاي‌ خود راهى‌ نجف‌ شد و بى‌درنگ‌ به‌ محفل‌ درس‌ بزرگانى‌ چون‌ آقا ضياء عراقى‌، محمد حسين‌ نائينى‌ و سيد ابوالحسن‌ اصفهانى‌ راه‌ يافت‌. وي‌ علاوه‌ بر رابطة علمى‌ كه‌ با سيد ابوالحسن‌ اصفهانى‌ داشت‌، با نوة دختري‌ او ازدواج‌ كرد .  
 
  
بجنوردي‌ از اوان‌ ورود به‌ نجف‌، همزمان‌ به‌ تدريس‌ سطوح‌ فقه‌ و اصول‌ نيز اشتغال‌ داشت‌ و پس‌ از درگذشت‌ استادش‌ آقا ضياء، در سطحى‌ محدود تدريس‌ خارج‌ اصول‌ را آغاز كرد. وي‌ پس‌ از درگذشت‌ سيد ابوالحسن‌ اصفهانى‌، مسجد شيخ‌ طوسى‌ را كه‌ نماد قدمت‌ حوزة نجف‌ بود، به‌ عنوان‌ محل‌ القاي‌ دروس‌ خود برگزيد و رسماً به‌ درس‌ خارج‌ فقه‌ و اصول‌ اشتغال‌ ورزيد. او درس‌ را به‌ عربى‌ مى‌گفت‌ و به‌ همين‌ سبب‌، محفل‌ او براي‌ طلاب‌ عرب‌ زبان‌ نيز جاذبه‌ داشت‌ .
+
==تدریس و شاگردان==
  
== شاگردان ==
+
سید حسن‌ بجنوردی خود از مدرسان‌ توانای‌ حوزه [[مشهد]] در علوم‌ معقول‌ و منقول‌ بود؛ از شاگردان‌ او در این‌ دوره‌ کسانى‌ چون‌ [[بدیع الزمان فروزانفر|بدیع‌ الزمان‌ فروزانفر]] و محمود شهابى‌ درخور یاد کردند.
  
در شمار شاگردان‌ او مى‌توان‌ كسانى‌ چون‌ شيخ‌ محمدرضا مظفر، سيد يوسف‌ حكيم‌، سيد محمد تقى‌حكيم‌، سيد محمد على‌ قاضى‌ طباطبايى‌، شيخ‌ محمد تقى‌ جعفري‌، شيخ‌ عبداللطيف‌ حائري‌ تنكابنى‌، سيد محمد كلانتر، شيخ‌ عبدالله‌ بروجردي‌، شيخ‌ على‌ كاشف‌ الغطاء، سيد موسى‌ بحر العلوم‌، سيد هادي‌ تبريزي‌، شيخ‌ حسين‌ وحيد خراسانى‌، سيد جلال‌ الدين‌ آشتيانى‌ و فرزندان‌ او سيد مهدي‌ بجنوردي‌ و سيد محمد بجنوردي‌ را نام‌ برد .  
+
بجنوردی‌ از اوان‌ ورود به‌ [[نجف‌]]، همزمان‌ به‌ تدریس‌ سطوح‌ فقه‌ و اصول‌ نیز اشتغال‌ داشت‌ و پس‌ از درگذشت‌ استادش‌ [[آقا ضیاءالدین عراقی|آقا ضیاء]]، در سطحى‌ محدود تدریس‌ خارج‌ اصول‌ را آغاز کرد. وی‌ پس‌ از درگذشت‌ [[سید ابوالحسن اصفهانی|سید ابوالحسن‌ اصفهانى]]<nowiki/>، مسجد شیخ‌ طوسى‌ را که‌ نماد قدمت‌ حوزه نجف‌ بود، به‌ عنوان‌ محل‌ القای‌ دروس‌ خود برگزید و رسماً به‌ درس‌ خارج‌ [[فقه|فقه‌]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول‌]] اشتغال‌ ورزید. او درس‌ را به‌ عربى‌ مى‌گفت‌ و به‌ همین‌ سبب‌، محفل‌ او برای‌ طلاب‌ عرب‌ زبان‌ نیز جاذبه‌ داشت‌.
بجنوردي‌ افزون‌ بر فقه‌ و اصول‌، در ديگر رشته‌هاي‌ منقول‌ از تفسير و درايه‌ و رجال‌ نيزتبحر داشته‌ ، و در زمينة معقول‌ نيز بى‌ترديد وي‌ از رجال‌ شاخص‌ حوزة نجف‌ بوده‌ است‌ ؛ اما با اينكه‌ در برخى‌ از منابع‌ سخن‌ از آن‌ رفته‌ كه‌ وي‌ در نجف‌ به‌ تدريس‌ فلسفه‌ نيز اشتغال‌ ورزيده‌ است‌ (مثلاً نك: آقا بزرگ‌، 1/385)، آشتيانى‌ تصريح‌ مى‌كند كه‌ وي‌ در مقام‌ تدريس‌ متمحض‌ در فقه‌ و اصول‌ بوده‌، و افادات‌ او در فلسفه‌ به‌ جلسات‌ بحث‌ و گفت‌ و گو اختصاص‌ داشته‌ است‌ .  
 
  
== روش تدریس ==
+
در شمار شاگردان‌ او مى‌توان‌ کسانى‌ چون‌ [[شیخ محمدرضا مظفر|شیخ‌ محمدرضا مظفر]]، سید یوسف‌ حکیم‌، [[سید محمد تقی حکیم|سید محمدتقى‌ حکیم]]<nowiki/>، [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلى‌ قاضى‌ طباطبایى]]<nowiki/>، [[علامه محمدتقی جعفری|شیخ‌ محمدتقى‌ جعفری]]<nowiki/>، شیخ‌ عبداللطیف‌ حائری‌ تنکابنى‌، سید محمد کلانتر، شیخ‌ عبدالله‌ بروجردی‌، شیخ‌ على‌ کاشف‌ الغطاء، سید موسى‌ بحرالعلوم‌، سید هادی‌ تبریزی‌، [[حسین وحید خراسانی|شیخ‌ حسین‌ وحید خراسانى]]<nowiki/>، [[سید جلال الدین آشتیانی|سید جلال‌ الدین‌ آشتیانى]]<nowiki/> و فرزندان‌ او سید مهدی‌ بجنوردی‌ و سید محمد بجنوردی‌ را نام‌ برد.
  
بجنوردي‌ دربارة آموزش‌ خارج‌ فقه‌، نسبت‌ به‌ شيوة رايج‌ در حوزه‌ انتقاد داشت‌ و بر اين‌ باور بود كه‌ روش‌ معمول‌ تنها در مدتى‌ دراز قادر است‌ به‌ طور تجربى‌ توانايى‌ استنباط را در طالب‌ پديد آورد و اگر شيوة آموزش‌ به‌ گونه‌اي‌ تغيير يابد كه‌ به‌ جاي‌ بررسى‌ فروع‌، قواعد را با ذكر مصاديق‌ و به‌ شيوه‌اي‌ استدلالى‌ به‌ طالب‌ آموزش‌ دهند، ملكة استنباط در زمانى‌ كوتاه‌تر قابل‌ دستيابى‌ خواهد بود . اين‌ انديشة او نه‌ تنها زمينه‌ ساز و شالودة كتاب‌ القواعد الفقهية او بود، بلكه‌ در نحوة طرح‌ مباحث‌ در منتهى‌ الاصول‌ او نيز تأثيري‌ بسزا داشت‌.
+
بجنوردی‌ افزون‌ بر [[فقه‌]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول‌]]، در دیگر رشته‌های‌ منقول‌ از [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و [[درایه|درایه‌]] و [[علم رجال|رجال‌]] نیز تبحر داشته‌ و در زمینه معقول‌ نیز بى‌تردید وی‌ از رجال‌ شاخص‌ حوزه نجف‌ بوده‌ است‌؛ اما با این که‌ در برخى‌ از منابع‌ سخن‌ از آن‌ رفته‌ که‌ وی‌ در [[نجف‌]] به‌ تدریس‌ [[فلسفه|فلسفه‌]] نیز اشتغال‌ ورزیده‌ است، آشتیانى‌ تصریح‌ مى‌کند که‌ وی‌ در مقام‌ تدریس‌ متمحض‌ در فقه‌ و اصول‌ بوده‌ و افادات‌ او در فلسفه‌ به‌ جلسات‌ بحث‌ و گفت‌گو اختصاص‌ داشته‌ است‌.  
اين‌ نو انديشى‌ بجنوردي‌ در آموزش‌ معارف‌ دينى‌ در تشويق‌ او نسبت‌ به‌ كوشش‌ برخى‌ شاگردانش‌ در تأسيس‌ «دانشگاه‌ دينى‌ نجف‌» (جامعة النجف‌ الدينية) نيز بازتاب‌ يافته‌است‌(نك:بجنوردي‌،حسن‌،«نامه‌...»).
 
وي‌ افزون‌ بر نوانديشى‌ در زمينة آموزش‌، در تدوين‌آثارنيزروشهاي‌ نوين‌، به‌ ويژه‌ مستندسازي‌ را مى‌پسنديد و نسبت‌ به‌ انتشار متون‌ با شيوه‌هاي‌ جديد تحقيق‌ برخوردي‌ مشوقانه‌ داشت‌ .
 
 
رويكرد به‌ تقليد از بجنوردي‌، به‌ خصوص‌ پس‌ از درگذشت‌ آيت‌ الله‌ بروجردي‌ در 1380ق‌/1339ش‌ افزايش‌ يافت‌ ، ولى‌ او گرايشى‌ به‌ امر مرجعيت‌ از خود نشان‌ نداد. شماري‌ از شاگردان‌ وي‌ در خاطرات‌ خود، او را داراي‌ خلقى‌ ملايم‌ و جذاب‌ و داراي‌ روحيه‌اي‌ شاد و به‌ دور از تظاهر و تكلف‌ وصف‌ كرده‌اند (مثلاً نك: آشتيانى‌،«چهره‌ها»،33؛كلانتر،6).برخى‌«خوي‌ِافتادگى‌وآزادمنشى‌» او را سبب‌ نشناختن‌ قدر و منزلتش‌ در نجف‌ و دور ماندنش‌ از رياست‌ دانسته‌اند .  
 
  
== وفات ==
+
بجنوردی‌ درباره آموزش‌ خارج‌ فقه‌، نسبت‌ به‌ شیوه رایج‌ در حوزه‌ انتقاد داشت‌ و بر این‌ باور بود که‌ روش‌ معمول‌ تنها در مدتى‌ دراز قادر است‌ به‌ طور تجربى‌ توانایى‌ استنباط را در طالب‌ پدید آورد و اگر شیوه آموزش‌ به‌ گونه‌ای‌ تغییر یابد که‌ به‌ جای‌ بررسى‌ فروع‌، قواعد را با ذکر مصادیق‌ و به‌ شیوه‌ای‌ استدلالى‌ به‌ طالب‌ آموزش‌ دهند، ملکه استنباط در زمانى‌ کوتاه‌تر قابل‌ دستیابى‌ خواهد بود. این‌ اندیشه او نه‌ تنها زمینه‌ ساز و شالوده کتاب‌ [[القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)|القواعد الفقهیه]] او بود، بلکه‌ در نحوه طرح‌ مباحث‌ در [[منتهى‌ الاصول‌]] او نیز تأثیری‌ بسزا داشت‌.
  
او در 20جمادي‌ الا¸خر 1395ق‌/30 ژوئن‌ 1975م‌ در نجف‌ وفات‌ يافت‌ و پيكرش‌ در جوار مرقد اميرالمؤمنين‌ على‌ (ع‌) در مقبرة سيدابوالحسن‌ اصفهانى‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بجنوردي‌، كاظم‌، 1/2؛ بجنوردي‌، محمد، همان‌، 12؛ بروجردي‌، 12). برخى‌ از فرزندان‌ او در شمار اهل‌ فقه‌ و فرهنگ‌ نامبردارند.
+
این‌ نواندیشى‌ بجنوردی‌ در آموزش‌ معارف‌ دینى‌ در تشویق‌ او نسبت‌ به‌ کوشش‌ برخى‌ شاگردانش‌ در تأسیس‌ «دانشگاه‌ دینى‌ نجف‌» (جامعة النجف‌ الدینیة) نیز بازتاب‌ یافته‌است‌.  
وي‌ در دو اثر اصلى‌ خود القواعد الفقهيه‌ و منتهى‌ الاصول‌ ضمن‌ تحليل‌ ديدگاههاي‌ شيوخ‌ متقدم‌ چون‌ شيخ‌ انصاري‌ و آخوند خراسانى‌ و نيز استادان‌ بى‌واسطه‌اش‌، همواره‌ به‌ داوري‌ و نقد آراء نيز توجه‌ داشته‌، و در بسياري‌ از مسائل‌، ديدگاههايى‌ جديد ارائه‌ كرده‌ است‌؛ از جمله‌ ديدگاههاي‌ اصولى‌ جالب‌ توجه‌ بجنوردي‌، برداشت‌ او دربارة چيستى‌ِ علم‌ اصول‌ است‌؛ وي‌ در گفتاري‌ دربارة موضوع‌ علم‌ اصول‌ كه‌ مورد مناقشه‌ بين‌ اصوليان‌ پيشين‌ بود، يادآور مى‌شود كه‌ برخى‌ از علوم‌ اساساً دانشهايى‌ جامع‌ مسائل‌ متشتت‌ با موضوعات‌ مختلفند كه‌ تنها به‌ سبب‌ اشتراك‌ در غرض‌ گرد هم‌ آمده‌اند و دانش‌ اصول‌ فقه‌ از همين‌ قسم‌ است‌ . در باب‌ اصول‌ عمليه‌، از جمله‌ نظريات‌ او آن‌ است‌ كه‌ «حكومت‌ِ» اصول‌ همانند «حكومت‌ِ» ادلة امارات‌، حكومتى‌ ظاهري‌، و نه‌ واقعى‌ است‌ .  
 
  
== دیدگاه ها ==
+
==آثار و تألیفات==
 +
آیت الله بجنوردی‌ افزون‌ بر نواندیشى‌ در زمینه آموزش‌، در تدوین‌ آثار نیز، روشهای‌ نوین، به‌ ویژه‌ مستندسازی‌ را مى‌پسندید و نسبت‌ به‌ انتشار متون‌ با شیوه‌های‌ جدید تحقیق‌ برخوردی‌ مشوقانه‌ داشت‌. برخی از آثار او عبارتند از:
 +
[[پرونده:Osool.jpg|thumb|left|منتهى‌ الاصول‌، در بردارنده یک‌ دوره‌ از مباحث‌ اصول‌ - یکی از آثار  آية الله العظمی سید حسن بجنوردي]]
  
در حوزة فقه‌، وي‌ بر اهميت‌ [[عرف‌]] تكيه‌اي‌ ويژه‌ داشت‌ و اين‌ گرايش‌ به‌ اشكال‌ گوناگون‌ در نظريات‌ او نمود يافته‌ است‌؛ از جمله‌ بايد به‌ ديدگاههاي‌ او مبنى‌ بر عرفى‌ بودن‌ اصطلاحات‌ فقهى‌، حتى‌ فقه‌ عبادات‌ جز در دامنه‌اي‌ محدود ، يا به‌ ديدگاه‌ او دربارة امارات‌ شرعى‌ مبنى‌ بر اينكه‌ اين‌ امارات‌ همه‌ از مواردي‌ هستند كه‌ نزد عقلا به‌ عنوان‌ اماره‌ پذيرفته‌ شده‌اند ، اشاره‌ كرد .  
+
#[[القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)|القواعد الفقهیة]]: در [[قواعد فقهی|قواعد فقه‌]] که‌ افزون‌ بر جامعیت‌ آن‌ در گردآوری‌ قواعد، در کیفیت‌ بحث‌ نیز روشى‌ متفاوت‌ با کتب‌ پیشین‌ قواعد فقه‌ داشته‌ است‌. مؤلف‌ در این‌ اثر نخست‌ به‌ مستندات‌ و دلالت‌ هر قاعده‌ پرداخته‌ و سپس‌ به‌ بررسى‌ مصادیق‌ کاربردی‌ آنها روی‌ آورده‌ است‌. از مجموعه ۱۲ جلدی‌ این‌ کتاب‌، ۷ جلد آن‌ مشتمل‌ بر ۶۴ قاعده فقهى‌ در [[نجف‌]] (۱۳۸۹ق‌)، بار دیگر به‌ کوشش‌ محمد مهریزی‌ و محمدحسین‌ درایتى‌ در قم‌ (۱۳۷۷ش‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
 +
#[[منتهی الاصول (کتاب)|منتهى‌ الاصول‌]]، در بردارنده یک‌ دوره‌ از مباحث‌ [[اصول فقه|اصول‌]] که‌ در دو مجلد در [[نجف‌]] (۱۳۷۹ق‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛ جلد اول‌ این‌ اثر مشتمل‌ بر مباحث‌ الفاظ و جلد دوم‌، مشتمل‌ بر بحث‌ اصول‌ عملیه‌ است‌ و مؤلف‌ در آن‌ از ذکر مسائل‌ اصولى‌ کم‌ اهمیت‌ صرف‌نظر کرده‌، تنها به‌ مسائل‌ حساس‌ و بحث‌ انگیز پرداخته‌ است‌.
 +
#ذخیرة العباد لیوم‌ المعاد، رساله‌ای‌ عملیه‌ که‌ در ۱۳۷۵ق‌ در نجف‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
 +
#قولنا فى‌ الحکمة، که‌ حاشیه‌ای‌ است‌ بر «[[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]]» [[ملاصدرا|صدرالدین‌ شیرازی]]<nowiki/>.
 +
#رساله‌ای‌ فقهى‌ در رضاع
 +
#رساله‌ای‌ اصولى‌ در اجتماع‌ امر و نهى
 +
#حواشى‌ بر رساله عملیه [[العروة الوثقی (کتاب)|العروة الوثقى‌]] از [[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی|سید کاظم‌ یزدی]].
 +
#حواشى‌ بر رساله عملیه وسیلةالنجاة از [[سید ابوالحسن اصفهانی|سید ابوالحسن اصفهانى]]<nowiki/>.
 +
#تقریر بخشى‌ از مباحث‌ خارج‌ فقه‌ او توسط شمس‌الدین‌ واعظى‌ با عنوان‌ «الاشارات‌ الى‌ مدارک‌ الاحکام‌» در نجف‌، انتشار یافته‌ است‌.
  
از جمله‌ نمودهاي‌ دوري‌ از شكل‌گرايى‌ و روي‌آوري‌ به‌ معناگرايى‌ در فقه‌ بجنوردي‌، بابى‌ است‌ كه‌ او دربارة «مشكك‌» بودن‌ احكام‌ شرعى‌ اعم‌ از حرمت‌ و وجوب‌ گشوده‌ است‌؛ اگر چه‌ وي‌ مجال‌ بسط اين‌ انديشه‌ را نيافته‌، اما آن‌ را به‌ عنوان‌ زمينه‌اي‌ براي‌ حل‌ تعارض‌ ادله‌ مطرح‌ كرده‌ است‌ (نك: همان‌، 7/104؛ نيز خردمند، همانجا).  
+
==دیدگاه‌های علمی==
 +
آیت الله بجنوردی‌ در دو اثر اصلى‌ خود -[[القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)|القواعد الفقهیه]]<nowiki/> و [[منتهی الاصول (کتاب)|منتهى‌ الاصول]]-‌ ضمن‌ تحلیل‌ دیدگاههای‌ شیوخ‌ متقدم‌ چون‌ [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ‌ انصاری]]<nowiki/> و [[آخوند خراسانی|آخوند خراسانى‌]] و نیز استادان‌ بى‌واسطه‌اش‌، همواره‌ به‌ داوری‌ و نقد آراء نیز توجه‌ داشته‌ و در بسیاری‌ از مسائل‌، دیدگاههایى‌ جدید ارائه‌ کرده‌ است‌؛ از جمله‌ دیدگاههای‌ اصولى‌ جالب‌ توجه‌ بجنوردی‌، برداشت‌ او درباره چیستى‌ِ [[اصول فقه‌‌‌‌|علم‌ اصول‌]] است‌؛ وی‌ در گفتاری‌ درباره موضوع‌ علم‌ اصول‌ که‌ مورد مناقشه‌ بین‌ اصولیان‌ پیشین‌ بود، یادآور مى‌شود که‌ برخى‌ از علوم‌ اساساً دانش هایى‌ جامع‌ مسائل‌ متشتت‌ با موضوعات‌ مختلفند که‌ تنها به‌ سبب‌ اشتراک‌ در غرض‌ گرد هم‌ آمده‌اند و دانش‌ اصول‌ فقه‌ از همین‌ قسم‌ است‌. در باب‌ اصول‌ عملیه‌، از جمله‌ نظریات‌ او آن‌ است‌ که‌ «حکومت‌ِ» اصول‌ همانند «حکومت‌ِ» ادله امارات‌، حکومتى‌ ظاهری‌ و نه‌ واقعى‌ است‌.
  
بجنوردي‌ افزون‌ بر بحث‌ مبسوط خود دربارة قواعد فقه‌، از آن‌ روي‌ كه‌ قواعد را اساس‌ فقاهت‌ مى‌شمرده‌ است‌، به‌ رابطة ميان‌ قواعد و موارد تعارض‌ آنها - از جمله‌ به‌ مسألة تعارض‌ ضررين‌ - نيز توجهى‌ ويژه‌ داشته‌، و در جاي‌ جاي‌ القواعد الفقهيه‌ به‌ بررسى‌ موارد آن‌ و ارائه‌ راه‌حلهايى‌ پرداخته‌ است‌ (مثلاً نك: 1/238-240). وي‌ گاه‌ در ماهيت‌ برخى‌ قواعد ريزبينيهايى‌ داشته‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ بايد به‌ انديشة او مبنى‌ بر امتنانى‌ بودن‌ قاعدة لاحرج‌ و ثمرات‌ فقهى‌ آن‌ اشاره‌ كرد .
+
در حوزه [[فقه|فقه‌]]، وی‌ بر اهمیت‌ [[عرف‌|عُرف‌]] تکیه‌ای‌ ویژه‌ داشت‌ و این‌ گرایش‌ به‌ اشکال‌ گوناگون‌ در نظریات‌ او نمود یافته‌ است‌؛ از جمله‌ باید به‌ دیدگاههای‌ او مبنى‌ بر عرفى‌ بودن‌ اصطلاحات‌ فقهى‌، حتى‌ فقه‌ عبادات‌ جز در دامنه‌ای‌ محدود یا به‌ دیدگاه‌ او درباره امارات‌ شرعى‌ مبنى‌ بر این که‌ این‌ امارات‌ همه‌ از مواردی‌ هستند که‌ نزد عقلا به‌ عنوان‌ اماره‌ پذیرفته‌ شده‌اند، اشاره‌ کرد.
بجنوردي‌ در بحث‌ خود دربارة حكومت‌ يا ورود امارات‌ بر اصول‌ عمليه‌، از آن‌ رو كه‌ دست‌ كم‌ بخشى‌ از قواعد فقهى‌ را از مقولة امارات‌ مى‌شمرد، اين‌ قواعد را بر همة اصول‌ عملى‌ اعم‌ از تنزيلى‌ و غير تنزيلى‌ حاكم‌ دانسته‌ است‌؛ سخن‌ وي‌ بر اين‌ پايه‌ استوار است‌ كه‌ با قيام‌ اماره‌، موضوع‌ اصل‌ عملى‌ در عالم‌ تعبد منتفى‌ مى‌گردد، نه‌ در حقيقت‌ و واقع‌، چون‌ رفع‌ حقيقى‌ موضوع‌ اصول‌ عملى‌ كه‌ شك‌ در آن‌ اخذ شده‌ است‌، تنها با علم‌ وجدانى‌ حقيقى‌ ممكن‌ مى‌گردد و علم‌ تعبدي‌ كه‌ از طريق‌ امارات‌ حاصل‌ مى‌شود، شك‌ را تعبداً و نه‌ حقيقتاً رفع‌ مى‌كند .  
 
  
== آثار ==
+
از جمله‌ نمودهای‌ دوری‌ از شکل‌گرایى‌ و روی‌آوری‌ به‌ معناگرایى‌ در فقه‌ بجنوردی‌، بابى‌ است‌ که‌ او درباره «مشکک‌» بودن‌ [[احکام شرعی|احکام‌ شرعى‌]] اعم‌ از [[حرام|حرمت‌]] و [[واجب|وجوب‌]] گشوده‌ است‌؛ اگر چه‌ وی‌ مجال‌ بسط این‌ اندیشه‌ را نیافته‌، اما آن‌ را به‌ عنوان‌ زمینه‌ای‌ برای‌ حل‌ تعارض‌ ادله‌ مطرح‌ کرده‌ است‌.
  
1. القواعد الفقهية، در قواعد فقه‌ كه‌ افزون‌ بر جامعيت‌ آن‌ در گردآوري‌ قواعد، در كيفيت‌ بحث‌ نيز روشى‌ متفاوت‌ با كتب‌ پيشين‌ قواعد فقه‌ داشته‌ است‌. مؤلف‌ در اين‌ اثر نخست‌ به‌ مستندات‌ و دلالت‌ هرقاعده‌ پرداخته‌، و سپس‌ به‌ بررسى‌ مصاديق‌ كاربردي‌ آنها روي‌ آورده‌ است‌. از مجموعة 12 جلدي‌ اين‌ كتاب‌، 7 جلد آن‌ مشتمل‌ بر 64 قاعدة فقهى‌ در نجف‌ (1389ق‌ بب ) (مدرسى‌، 119 )، بار ديگر به‌ كوشش‌ محمد مهريزي‌ و محمد حسين‌ درايتى‌ در قم‌ (1377ش‌)به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.  
+
بجنوردی‌ افزون‌ بر بحث‌ مبسوط خود درباره قواعد فقه‌، از آن‌ روی‌ که‌ قواعد را اساس‌ فقاهت‌ مى‌شمرده‌ است‌، به‌ رابطه میان‌ قواعد و موارد تعارض‌ آنها - از جمله‌ به‌ مسأله تعارض‌ ضررین‌ - نیز توجهى‌ ویژه‌ داشته‌ و در جای‌ جای‌ القواعد الفقهیه‌ به‌ بررسى‌ موارد آن‌ و ارائه‌ راه‌حلهایى‌ پرداخته‌ است‌.  
  
2. منتهى‌ الاصول‌، در بردارندة يك‌ دوره‌ از مباحث‌ اصول‌ كه‌ در دو مجلد در نجف‌ (1379ق‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ جلد اول‌ اين‌ اثر مشتمل‌ بر مباحث‌ الفاظ و جلد دوم‌، مشتمل‌ بر بحث‌ اصول‌ عمليه‌ است‌ و مؤلف‌ در آن‌ از ذكر مسائل‌ اصولى‌ كم‌ اهميت‌ صرف‌ نظر كرده‌، تنها به‌ مسائل‌ حساس‌ و بحث‌ انگيز پرداخته‌ است‌ (نيز نك: آشتيانى‌، «چهره‌ها»،33).  
+
وی‌ گاهی‌ در ماهیت‌ برخى‌ قواعد، ریزبینی هایى‌ داشته‌ است‌ که‌ از آن‌ جمله‌ باید به‌ اندیشه او مبنى‌ بر امتنانى‌ بودن‌ قاعده لاحرج‌ و ثمرات‌ فقهى‌ آن‌ اشاره‌ کرد.
  
3. ذخيرة العباد ليوم‌ المعاد، رساله‌اي‌ عمليه‌ كه‌ در 1375ق‌ در نجف‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.  
+
بجنوردی‌ در بحث‌ خود درباره حکومت‌ یا ورود امارات‌ بر اصول‌ عملیه‌، از آن‌ رو که‌ دست‌ کم‌ بخشى‌ از [[قواعد فقهی|قواعد فقهى‌]] را از مقوله امارات‌ مى‌شمرد، این‌ قواعد را بر همه اصول‌ عملى‌ اعم‌ از تنزیلى‌ و غیرتنزیلى‌ حاکم‌ دانسته‌ است‌؛ سخن‌ وی‌ بر این‌ پایه‌ استوار است‌ که‌ با قیام‌ اماره‌، موضوع‌ اصل‌ عملى‌ در عالم‌ تعبد منتفى‌ مى‌گردد، نه‌ در حقیقت‌ و واقع،‌ چون‌ رفع‌ حقیقى‌ موضوع‌ اصول‌ عملى‌ که‌ شک‌ در آن‌ اخذ شده‌ است‌، تنها با علم‌ وجدانى‌ حقیقى‌ ممکن‌ مى‌گردد و علم‌ تعبدی‌ که‌ از طریق‌ امارات‌ حاصل‌ مى‌شود، شک‌ را تعبداً و نه‌ حقیقتاً رفع‌ مى‌کند.
  
4. قولنا فى‌ الحكمة، كه‌ حاشيه‌اي‌ است‌ بر اسفار صدرالدين‌ شيرازي‌؛ رساله‌اي‌ فقهى‌ در رضاع‌؛ رساله‌اي‌ اصولى‌ در اجتماع‌ امر و نهى‌؛ حواشى‌ بر دو رسالة عملية العروة الوثقى‌ از سيد كاظم‌ يزدي‌ و وسيلةالنجاة از اصفهانى‌ .
+
==وفات==
 
همچنين‌ تقرير بخشى‌ از مباحث‌ خارج‌ فقه‌ او توسط شمس‌الدين‌ واعظى‌ با عنوان‌ الاشارات‌ الى‌ مدارك‌ الاحكام‌ در نجف‌، انتشار يافته‌ است‌.
 
  
== منابع ==
+
آیت الله بجنوردی در ۲۰ [[جمادی الثانی]] ۱۳۹۵ قمری‌ در [[نجف‌|نجف اشرف‌]] وفات‌ یافت‌ و پیکرش‌ در جوار [[حرم امیرالمؤمنین علیه السلام|مرقد امیرالمؤمنین‌ امام علی]] علیه السلام در مقبره [[سید ابوالحسن اصفهانی|سید ابوالحسن‌ اصفهانى‌]] به‌ خاک‌ سپرده‌ شد. 
 +
==منابع==
  
[http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=4498 دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 11، مدخل "بجنوردی" از احمد پاكتچى‌ (با اندکی تلخیص)] تاریخ بازیابی : 13 اسفند 1391 .
+
*[http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=4498 دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۱۱، مدخل "بجنوردی" از احمد پاکتچى‌] تاریخ بازیابی: ۱۳ اسفند ۱۳۹۱.
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
+
 
 +
==آرشیو عکس و تصویر==
 +
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:بجنوردی (5).jpg|سید حسن موسوی بجنوردی
 +
پرونده:بجنوردی (2).jpg|سید حسن موسوی بجنوردی
 +
پرونده:بجنوردی (7).jpg|از راست: سید محمد هاشمی گلپایگانی، سید حسن موسوی بجنوردی و سید جواد حسیی اشکوری
 +
پرونده:بجنوردی (3).jpg|سید حسن موسوی بجنوردی
 +
پرونده:بجنوردی (4).jpg|سید حسن موسوی بجنوردی و سید روح الله موسوی مصطفوی خمینی
 +
پرونده:بجنوردی (1).jpg|کتابی درباره سید حسن موسوی بجنوردی
 +
</gallery>
 +
 
 +
[[رده:علمای قرن چهاردهم|بجنوردی،سید حسن]]
 +
[[رده:مراجع تقلید]]
 +
[[رده:اصولیون]]
 +
[[رده:مدفونین در حرم امام علی علیه السلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۰۶

آیت الله العظمی میرزا حسن بجنوردی (۱۳۱۶ - ۱۳۹۵ ق‌)، فقیه و اصولی شیعه‌ در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان سید ابوالحسن‌ اصفهانى است. او خود از مدرسان بزرگ حوزه نجف بود و سید محمدتقى‌ حکیم و سید جلال‌ الدین‌ آشتیانى از جمله شاگردان او هستند. از آیت الله بجنوردی‌ آثار مهمى‌ در فقه‌، اصول‌ و... مانند «القواعد الفقهیه» و «منتهى‌ الاصول‌» بر جای‌ مانده‌ است‌.

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


بجنوردی.jpg
نام کامل سید حسن موسوی‌ بجنوردی
زادروز ۱۳۱۶ قمری
زادگاه بجنورد
وفات ۱۳۹۵ قمری
مدفن نجف، حرم امام علی علیه السلام

Line.png

اساتید

سید ابوالحسن‌ اصفهانى، آقا ضیاءالدین عراقی، میرزا محمدحسین نائینی،...

شاگردان

شیخ‌ محمدرضا مظفر، سید محمدتقى‌ حکیم، شیخ‌ محمدتقى‌ جعفری، سید جلال‌ الدین‌ آشتیانى،...

آثار

القواعد الفقهیه، منتهى‌ الاصول‌، ذخیرة العباد لیوم‌ المعاد، قولنا فى‌ الحکمة،...

ولادت و نسب

سید محمدحسن‌ موسوی بجنوردی در سال ۱۳۱۰ یا ‌۱۳۱۶ قمری در یکى‌ از روستاهای‌ بجنورد در خانواده‌ای‌ از سادات‌ به‌ دنیا آمد؛ پدرش‌ سید آقا بزرگ،‌ نسب‌ به‌ سید ابراهیم‌ مُجاب، نواده امام‌ موسى‌ بن‌ جعفر علیه السلام مى‌رساند.

تحصیلات و استادان

سید حسن‌ بجنوردی‌ پس‌ از تحصیل‌ مقدمات‌ در بجنورد، برای‌ تکمیل‌ آموخته‌های‌ خود در ۱۴ سالگى‌ راهى‌ مشهد شد و بزودی‌ به‌ محفل‌ درس‌ میرزا عبدالجواد ادیب‌ نیشابوری‌ راه‌ یافت‌ و در ادب‌ عربى و فارسى‌ بهره‌ای‌ وافر گرفت‌ و همزمان‌ به‌ فراگیری‌ ریاضیات‌ نیز همت‌ گمارد. افزون‌ بر آن‌، در دروس‌ سطوح‌ فقه‌ و اصول‌ شرکت‌ جست‌؛ از حاج‌ آقا محمد آقازاده‌ (فرزند آخوند خراسانى) اصول‌ و از حاج‌ آقا حسین‌ قمى‌ و حاجى‌ فاضل‌ خراسانى‌ (که‌ از شاگردان‌ میرزای‌ شیرازی بودند)، فقه‌ آموخت‌.

وی‌ در عرض‌ علوم‌ منقول،‌ به‌ فراگیری‌ علوم‌ معقول‌ نیز همت‌ گماشت‌ و افزون‌ بر حاجى‌ فاضل‌ خراسانى‌، از آقا بزرگ‌ شهیدی‌ که‌ از بازماندگان‌ حکما در حوزه مشهد بودند، حکمت‌ آموخت‌ و با مشربهای‌ گوناگون‌ فلسفى‌ از مشاء و اشراق‌ و حکمت‌ متعالیه‌ آشنایى‌ عمیق‌ یافت‌. همچنین از حاجى‌ فاضل‌ در برهه‌ای‌ افزون‌ بر ۱۰ سال‌، تفسیر و فقه‌ نیز فراگرفت‌. گفتنى‌ است‌ که‌ هانری‌ کربن‌ در معرفى‌ِ بازماندگان‌ حلقه‌های‌ حکمت‌ در مشهد و یادکردی‌ از حاجى‌ فاضل‌ و آقا بزرگ‌، از شاگردان‌ آنان‌ به‌ بجنوردی‌ اشاره‌ کرده‌ و او را میراث‌ بری‌ توانا برای‌ حلقه‌های‌ حکمت‌ خراسان‌ شمرده‌ است‌.

بجنوردی‌ در ۱۳۴۰ق‌،‌ با تأکید استادش‌ حاجى‌ فاضل‌ به‌ منظور تکمیل‌ آموخته‌های‌ خود راهی نجف‌ شد و بى‌درنگ‌ به‌ محفل‌ درس‌ بزرگانى‌ چون‌ آقا ضیاء عراقى، محمدحسین‌ نائینى و سید ابوالحسن‌ اصفهانى‌ راه‌ یافت‌. وی‌ علاوه‌ بر رابطه علمى‌ که‌ با سید ابوالحسن‌ اصفهانى‌ داشت‌، با نوه دختری‌ او ازدواج‌ کرد.

تدریس و شاگردان

سید حسن‌ بجنوردی خود از مدرسان‌ توانای‌ حوزه مشهد در علوم‌ معقول‌ و منقول‌ بود؛ از شاگردان‌ او در این‌ دوره‌ کسانى‌ چون‌ بدیع‌ الزمان‌ فروزانفر و محمود شهابى‌ درخور یاد کردند.

بجنوردی‌ از اوان‌ ورود به‌ نجف‌، همزمان‌ به‌ تدریس‌ سطوح‌ فقه‌ و اصول‌ نیز اشتغال‌ داشت‌ و پس‌ از درگذشت‌ استادش‌ آقا ضیاء، در سطحى‌ محدود تدریس‌ خارج‌ اصول‌ را آغاز کرد. وی‌ پس‌ از درگذشت‌ سید ابوالحسن‌ اصفهانى، مسجد شیخ‌ طوسى‌ را که‌ نماد قدمت‌ حوزه نجف‌ بود، به‌ عنوان‌ محل‌ القای‌ دروس‌ خود برگزید و رسماً به‌ درس‌ خارج‌ فقه‌ و اصول‌ اشتغال‌ ورزید. او درس‌ را به‌ عربى‌ مى‌گفت‌ و به‌ همین‌ سبب‌، محفل‌ او برای‌ طلاب‌ عرب‌ زبان‌ نیز جاذبه‌ داشت‌.

در شمار شاگردان‌ او مى‌توان‌ کسانى‌ چون‌ شیخ‌ محمدرضا مظفر، سید یوسف‌ حکیم‌، سید محمدتقى‌ حکیم، سید محمدعلى‌ قاضى‌ طباطبایى، شیخ‌ محمدتقى‌ جعفری، شیخ‌ عبداللطیف‌ حائری‌ تنکابنى‌، سید محمد کلانتر، شیخ‌ عبدالله‌ بروجردی‌، شیخ‌ على‌ کاشف‌ الغطاء، سید موسى‌ بحرالعلوم‌، سید هادی‌ تبریزی‌، شیخ‌ حسین‌ وحید خراسانى، سید جلال‌ الدین‌ آشتیانى و فرزندان‌ او سید مهدی‌ بجنوردی‌ و سید محمد بجنوردی‌ را نام‌ برد.

بجنوردی‌ افزون‌ بر فقه‌ و اصول‌، در دیگر رشته‌های‌ منقول‌ از تفسیر و درایه‌ و رجال‌ نیز تبحر داشته‌ و در زمینه معقول‌ نیز بى‌تردید وی‌ از رجال‌ شاخص‌ حوزه نجف‌ بوده‌ است‌؛ اما با این که‌ در برخى‌ از منابع‌ سخن‌ از آن‌ رفته‌ که‌ وی‌ در نجف‌ به‌ تدریس‌ فلسفه‌ نیز اشتغال‌ ورزیده‌ است، آشتیانى‌ تصریح‌ مى‌کند که‌ وی‌ در مقام‌ تدریس‌ متمحض‌ در فقه‌ و اصول‌ بوده‌ و افادات‌ او در فلسفه‌ به‌ جلسات‌ بحث‌ و گفت‌گو اختصاص‌ داشته‌ است‌.

بجنوردی‌ درباره آموزش‌ خارج‌ فقه‌، نسبت‌ به‌ شیوه رایج‌ در حوزه‌ انتقاد داشت‌ و بر این‌ باور بود که‌ روش‌ معمول‌ تنها در مدتى‌ دراز قادر است‌ به‌ طور تجربى‌ توانایى‌ استنباط را در طالب‌ پدید آورد و اگر شیوه آموزش‌ به‌ گونه‌ای‌ تغییر یابد که‌ به‌ جای‌ بررسى‌ فروع‌، قواعد را با ذکر مصادیق‌ و به‌ شیوه‌ای‌ استدلالى‌ به‌ طالب‌ آموزش‌ دهند، ملکه استنباط در زمانى‌ کوتاه‌تر قابل‌ دستیابى‌ خواهد بود. این‌ اندیشه او نه‌ تنها زمینه‌ ساز و شالوده کتاب‌ القواعد الفقهیه او بود، بلکه‌ در نحوه طرح‌ مباحث‌ در منتهى‌ الاصول‌ او نیز تأثیری‌ بسزا داشت‌.

این‌ نواندیشى‌ بجنوردی‌ در آموزش‌ معارف‌ دینى‌ در تشویق‌ او نسبت‌ به‌ کوشش‌ برخى‌ شاگردانش‌ در تأسیس‌ «دانشگاه‌ دینى‌ نجف‌» (جامعة النجف‌ الدینیة) نیز بازتاب‌ یافته‌است‌.

آثار و تألیفات

آیت الله بجنوردی‌ افزون‌ بر نواندیشى‌ در زمینه آموزش‌، در تدوین‌ آثار نیز، روشهای‌ نوین، به‌ ویژه‌ مستندسازی‌ را مى‌پسندید و نسبت‌ به‌ انتشار متون‌ با شیوه‌های‌ جدید تحقیق‌ برخوردی‌ مشوقانه‌ داشت‌. برخی از آثار او عبارتند از:

منتهى‌ الاصول‌، در بردارنده یک‌ دوره‌ از مباحث‌ اصول‌ - یکی از آثار آية الله العظمی سید حسن بجنوردي
  1. القواعد الفقهیة: در قواعد فقه‌ که‌ افزون‌ بر جامعیت‌ آن‌ در گردآوری‌ قواعد، در کیفیت‌ بحث‌ نیز روشى‌ متفاوت‌ با کتب‌ پیشین‌ قواعد فقه‌ داشته‌ است‌. مؤلف‌ در این‌ اثر نخست‌ به‌ مستندات‌ و دلالت‌ هر قاعده‌ پرداخته‌ و سپس‌ به‌ بررسى‌ مصادیق‌ کاربردی‌ آنها روی‌ آورده‌ است‌. از مجموعه ۱۲ جلدی‌ این‌ کتاب‌، ۷ جلد آن‌ مشتمل‌ بر ۶۴ قاعده فقهى‌ در نجف‌ (۱۳۸۹ق‌)، بار دیگر به‌ کوشش‌ محمد مهریزی‌ و محمدحسین‌ درایتى‌ در قم‌ (۱۳۷۷ش‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  2. منتهى‌ الاصول‌، در بردارنده یک‌ دوره‌ از مباحث‌ اصول‌ که‌ در دو مجلد در نجف‌ (۱۳۷۹ق‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛ جلد اول‌ این‌ اثر مشتمل‌ بر مباحث‌ الفاظ و جلد دوم‌، مشتمل‌ بر بحث‌ اصول‌ عملیه‌ است‌ و مؤلف‌ در آن‌ از ذکر مسائل‌ اصولى‌ کم‌ اهمیت‌ صرف‌نظر کرده‌، تنها به‌ مسائل‌ حساس‌ و بحث‌ انگیز پرداخته‌ است‌.
  3. ذخیرة العباد لیوم‌ المعاد، رساله‌ای‌ عملیه‌ که‌ در ۱۳۷۵ق‌ در نجف‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  4. قولنا فى‌ الحکمة، که‌ حاشیه‌ای‌ است‌ بر «اسفار» صدرالدین‌ شیرازی.
  5. رساله‌ای‌ فقهى‌ در رضاع
  6. رساله‌ای‌ اصولى‌ در اجتماع‌ امر و نهى
  7. حواشى‌ بر رساله عملیه العروة الوثقى‌ از سید کاظم‌ یزدی.
  8. حواشى‌ بر رساله عملیه وسیلةالنجاة از سید ابوالحسن اصفهانى.
  9. تقریر بخشى‌ از مباحث‌ خارج‌ فقه‌ او توسط شمس‌الدین‌ واعظى‌ با عنوان‌ «الاشارات‌ الى‌ مدارک‌ الاحکام‌» در نجف‌، انتشار یافته‌ است‌.

دیدگاه‌های علمی

آیت الله بجنوردی‌ در دو اثر اصلى‌ خود -القواعد الفقهیه و منتهى‌ الاصول-‌ ضمن‌ تحلیل‌ دیدگاههای‌ شیوخ‌ متقدم‌ چون‌ شیخ‌ انصاری و آخوند خراسانى‌ و نیز استادان‌ بى‌واسطه‌اش‌، همواره‌ به‌ داوری‌ و نقد آراء نیز توجه‌ داشته‌ و در بسیاری‌ از مسائل‌، دیدگاههایى‌ جدید ارائه‌ کرده‌ است‌؛ از جمله‌ دیدگاههای‌ اصولى‌ جالب‌ توجه‌ بجنوردی‌، برداشت‌ او درباره چیستى‌ِ علم‌ اصول‌ است‌؛ وی‌ در گفتاری‌ درباره موضوع‌ علم‌ اصول‌ که‌ مورد مناقشه‌ بین‌ اصولیان‌ پیشین‌ بود، یادآور مى‌شود که‌ برخى‌ از علوم‌ اساساً دانش هایى‌ جامع‌ مسائل‌ متشتت‌ با موضوعات‌ مختلفند که‌ تنها به‌ سبب‌ اشتراک‌ در غرض‌ گرد هم‌ آمده‌اند و دانش‌ اصول‌ فقه‌ از همین‌ قسم‌ است‌. در باب‌ اصول‌ عملیه‌، از جمله‌ نظریات‌ او آن‌ است‌ که‌ «حکومت‌ِ» اصول‌ همانند «حکومت‌ِ» ادله امارات‌، حکومتى‌ ظاهری‌ و نه‌ واقعى‌ است‌.

در حوزه فقه‌، وی‌ بر اهمیت‌ عُرف‌ تکیه‌ای‌ ویژه‌ داشت‌ و این‌ گرایش‌ به‌ اشکال‌ گوناگون‌ در نظریات‌ او نمود یافته‌ است‌؛ از جمله‌ باید به‌ دیدگاههای‌ او مبنى‌ بر عرفى‌ بودن‌ اصطلاحات‌ فقهى‌، حتى‌ فقه‌ عبادات‌ جز در دامنه‌ای‌ محدود یا به‌ دیدگاه‌ او درباره امارات‌ شرعى‌ مبنى‌ بر این که‌ این‌ امارات‌ همه‌ از مواردی‌ هستند که‌ نزد عقلا به‌ عنوان‌ اماره‌ پذیرفته‌ شده‌اند، اشاره‌ کرد.

از جمله‌ نمودهای‌ دوری‌ از شکل‌گرایى‌ و روی‌آوری‌ به‌ معناگرایى‌ در فقه‌ بجنوردی‌، بابى‌ است‌ که‌ او درباره «مشکک‌» بودن‌ احکام‌ شرعى‌ اعم‌ از حرمت‌ و وجوب‌ گشوده‌ است‌؛ اگر چه‌ وی‌ مجال‌ بسط این‌ اندیشه‌ را نیافته‌، اما آن‌ را به‌ عنوان‌ زمینه‌ای‌ برای‌ حل‌ تعارض‌ ادله‌ مطرح‌ کرده‌ است‌.

بجنوردی‌ افزون‌ بر بحث‌ مبسوط خود درباره قواعد فقه‌، از آن‌ روی‌ که‌ قواعد را اساس‌ فقاهت‌ مى‌شمرده‌ است‌، به‌ رابطه میان‌ قواعد و موارد تعارض‌ آنها - از جمله‌ به‌ مسأله تعارض‌ ضررین‌ - نیز توجهى‌ ویژه‌ داشته‌ و در جای‌ جای‌ القواعد الفقهیه‌ به‌ بررسى‌ موارد آن‌ و ارائه‌ راه‌حلهایى‌ پرداخته‌ است‌.

وی‌ گاهی‌ در ماهیت‌ برخى‌ قواعد، ریزبینی هایى‌ داشته‌ است‌ که‌ از آن‌ جمله‌ باید به‌ اندیشه او مبنى‌ بر امتنانى‌ بودن‌ قاعده لاحرج‌ و ثمرات‌ فقهى‌ آن‌ اشاره‌ کرد.

بجنوردی‌ در بحث‌ خود درباره حکومت‌ یا ورود امارات‌ بر اصول‌ عملیه‌، از آن‌ رو که‌ دست‌ کم‌ بخشى‌ از قواعد فقهى‌ را از مقوله امارات‌ مى‌شمرد، این‌ قواعد را بر همه اصول‌ عملى‌ اعم‌ از تنزیلى‌ و غیرتنزیلى‌ حاکم‌ دانسته‌ است‌؛ سخن‌ وی‌ بر این‌ پایه‌ استوار است‌ که‌ با قیام‌ اماره‌، موضوع‌ اصل‌ عملى‌ در عالم‌ تعبد منتفى‌ مى‌گردد، نه‌ در حقیقت‌ و واقع،‌ چون‌ رفع‌ حقیقى‌ موضوع‌ اصول‌ عملى‌ که‌ شک‌ در آن‌ اخذ شده‌ است‌، تنها با علم‌ وجدانى‌ حقیقى‌ ممکن‌ مى‌گردد و علم‌ تعبدی‌ که‌ از طریق‌ امارات‌ حاصل‌ مى‌شود، شک‌ را تعبداً و نه‌ حقیقتاً رفع‌ مى‌کند.

وفات

آیت الله بجنوردی در ۲۰ جمادی الثانی ۱۳۹۵ قمری‌ در نجف اشرف‌ وفات‌ یافت‌ و پیکرش‌ در جوار مرقد امیرالمؤمنین‌ امام علی علیه السلام در مقبره سید ابوالحسن‌ اصفهانى‌ به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.

منابع

آرشیو عکس و تصویر