تفسیر تربیتی

تفسیر تربیتی از دو واژه تفسیر و تربیت مرکب است، بنابراین مفهوم آن آمیخته‌ای از آن دو خواهد بود. بدین سان تفسیر تربیتی، یعنی کشف و پرده برداری از ابهامات واژه‌ها و جمله های قرآن در حوزه تربیت و توضیح و تبیین مقاصد و اهداف آیات قرآن بر اساس یافته های علوم تربیتی.

در واقع در تفسیر تربیتی، مفسر علاوه بر ایضاح و بیان نقطه‌های مشکل قرآن، در پی نشان دادن نتیجه آیات و پیام دعوت آن‌ها است؛ زیرا قرآن کتاب هدایت است و باید مقصود آیات و جنبه هدایتگری آن روشن شود.

در این روش تفسیری، مفسر حتی در قصه‌های تاریخی و احکام عملی و مباحث اعتقادی، در پی نتیجه‌گیری و استخراج پیام قرآن است. مفسران تربیتی شیوه‌ای را در پیش می‌گیرند ـ اعم از روش ترتیبی یا موضوعی با شاخه‌هایی که دارند ـ و آموزه‌هاي تربيتي را بر محور آن روش کشف و به عنوان پیام‌های تربیتی آیات ارائه می‌دهند. به هر صورت، تفسیر تربیتی فعالیت روشمند و هدفداری است براي کشف حقایق نهفته قرآن کریم در قلمرو تعلیم و تربیت.

اين موضوع نيز طرح‌پذير است كه تفسير تربيتي، گرايشي در حوزه تفسير است از اين‌رو روش‌ آن در عرض روش‌هاي تفسيري قرآن به قرآن، روايي، عقلي و... نيست، بلكه شيوه و گرايش فرعي در حوزه روش تفسير علمي قرآن است.

روش تفسیر تربیتی

همان گونه که تفسیر عام قرآن (بنیادی و کاربردي) را می‌توان با روش‌های متعدد نوشت، تفسیر تخصصی تربیتی را نیز می‌شود با استفاده از شیوه‌های مختلف سامان داد. در حوزه تفسیرهای عمومی روش‌هايي مانند قرآن به قرآن،‌ روايي، عقلي، علمي، اشاري و اجتهادي جامع وجود دارد كه در طول تاريخ مفسران از آنها استفاده كرده‌اند.

در حوزه‌ گرايش‌ها نيز گرايش اجتماعي، تربيتي، سياسي، اخلاقي و... هست. (ر.ك. به: منطق تفسير قرآن، روش‌ها و گرايش‌هاي تفسير قرآن؛ روش‌هاي تفسير قرآن؛ روش‌ها و گرايش‌هاي تفسيري). در زمینه تفسیر تربیتی مي‌توان از يك يا چند روش استفاده كرد البته‌ عوامل متعددی نظیر مفهوم شناسی تربیت و انتخاب معنای خاص،‌ اندیشه‌های دینی و فلسفی، نگرش‌های تربیتی، امکانات و امثال آن در انتخاب روش تأثیر گذارند. به هر حال در تفسير تربيتي از تمام روش‌هاي مجاز، غير از روش تفسير به رأي مي‌توان استفاده كرد.

اسلوب تفسير تربيتي

اسلوب تفسير گاهي ترتیبی، گاهي موضوعي و... است که در ادامه به توضیح آنها خواهیم پرداخت.

1. ترتیبی:

نخستین شيوه در تدوین تفسیر تربیتی به نظر می رسد،‌ مورد توجه دانش پژوهان تفسیر و تعلیم و تربیت قرار دارد، ‌تفسیر ترتیبی با نگرش تربیتی است. بدین معنا که کارشناسان تربیتی و مفسران قرآن، طرحی را مبنی بر تفسیر تربیتی همه قرآن به ترتیب قرآن موجود آماده کنند، یعنی از سوره حمد شروع کنند و به سوره ناس برسند. همچنین می‌توان برخی از سوره‌ها و آیات قرآن را با استفاده از روش ترتیبی با رویکرد تربیتی تفسیر کرد. در این صورت‌ لازم نیست همه قرآن را تفسیر کرد بلکه مفسر سوره‌ها و آیاتی را که آموزه تربیتی بیشتری دارند، با نگاه تربیتی تفسیر مي‌کند.

2. موضوعی:

نخستین شيوه در تدوین تفسیر تربیتی به نظر می رسد،‌ مورد توجه دانش پژوهان تفسیر و تعلیم و تربیت قرار دارد، ‌تفسیر ترتیبی با نگرش تربیتی است. بدین معنا که کارشناسان تربیتی و مفسران قرآن طرحی را مبنی بر تفسیر تربیتی همه قرآن به ترتیب قرآن موجود آماده کنند، یعنی از سوره حمد شروع کنند و به سوره ناس برسند. همچنین می‌توان برخی از سوره‌ها و آیات قرآن را با استفاده از روش ترتیبی با رویکرد تربیتی تفسیر کرد. در این صورت‌ لازم نیست همه قرآن را تفسیر کرد بلکه مفسر سوره‌ها و آیاتی را که آموزه تربیتی بیشتری دارند، با نگاه تربیتی تفسیر مي‌کند.

البته، همین شيوه به چند شیوه قابل اجرا خواهد بود:

• اول: شیوه مشهور (درون متنی): مشهور علمای تفسیر برآنند که موضوعات تفسیری را از متن قرآن بدست آورند و آیات مربوط به آن را بررسی و به نتیجه مورد نظر برسند. به عبارت دیگر مي‌خواهند حکم و موضوع را از متن قرآن بدست آورند و آیات پیرامون آن موضوع را از سراسر قرآن گردآورند و تجزیه و تحلیل كنند. براي نمونه «نقش خانواده در تربیت فرزند» را که در بسیاری از آیات قرآن بدان اشاره شده است، می توان در نظر گرفت و آیاتی را که در ارتباط با والدین و فرزندان یا زن و شوهر سخن می‌گویند، بررسی و نظر قرآن را درباره نقش خانوده در تربیت فرزند بیان کرد؛ چنان که در باب عبادات چنین روشی معمول است و فقها موضوعاتی مانند نماز و‌ روزه را محور بحث قرار مي‌دهند و آیات مربوط به آن را بررسي مي‌كنند. ‌این روش، درون متنی و مبتنی بر گزاره‌های قرآنی است و توجهی به غیر قرآن ندارد.

• دوم: شیوه شهید صدر (برون متنی): شهید محمدباقر صدر شیوه برون متنی را مطرح كرد. بر اساس این روش، موضوعات نو در عرصه علم و صنعت و تعلیم و تربیت و یا تحولات اجتماعی بر قرآن عرضه و نظر قرآن را درباره آن جستجو می‌شود. براي نمونه، نظریه تکامل داروين را بر قرآن عرضه مي‌كنيم و با بررسي آيات موافق و مخالف، دیدگاه قرآن را بدست می‌آوریم. امروزه در حوزه تعلیم و تربیت، موضوعاتی چون مبانی، اهداف،‌ اصول،‌ روش، مراحل و‌ ابعاد تعلیم و تربیت مورد توجه پژوهشگران علوم تربيتي است، پس دانش پژوهان اين رشته باید این موضوعات را از دیدگاه قرآن بررسی كنند و نظریه اسلام را در مورد آن بدست آورند.

3. میان رشته‌ای:

منظور از «رشته» در شيوه میان رشته‌ای، رشته‌های مرتبط با موضوعات و مسائل تفسیر و علوم قرآن است، یعنی یک مسئله از دیدگاه دو دانش مورد بررسی قرار مي‌گیرد. چون بسیاری از بررسي موضوعات قرآنی چند تباری است، لازم است به صورت میان رشته‌ای مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند.

این روش در برابر روش «تک رشته‌ای» است و منافاتی با شيوه درون قرآنی و برون قرآنی ندارد بلکه چه بسا استفاده از شواهد درون قرآنی و برون قرآنی در این شيوه ضرورت داشته باشد. در شيوه مشهور و شهید صدر توجه اصلی به درون و برون قرآن بود و در این شيوه تمرکز بر رشته‌های مرتبط با مسئله مورد بحث است و با دو شيوه یاد شده، قابل جمع خواهد بود.

از آنجا که علوم تربیتی خود از شاخه‌های میان رشته‌ای علوم انسانی است؛ ‌یعنی رشته‌ای است که با استفاده از یافته‌های رشته‌های دیگر (مانند: روانشناسی،‌ جامعه شناسی، تاریخ، اقتصاد و...) بهره می‌جوید؛ بايد تفسیر قرآن کریم با این نگرش با چنین شيوه‌اي به انجام برسد. بهره‌گیری از رهیافت‌های دانش تربیت و علوم قرآنی به خصوص علم تفسیر و‌ قواعد و روش‌های آن،‌ زمینه تدوین تفسیر تربیتی جامع و قابل قبولی را فراهم می‌سازد زیرا نگاه یک سویه به دانش تعلیم و تربیت یا علوم قرآن نمی‌تواند انتظار دانش پژوهان رشته‌های مختلف را از تفسیر تربیتی برآورد.

از این رو ‌نگرش دو سویه به موضوعات تفسیري تربیتی ـ یافته‌های علوم تربیتی و دانش‌های مرتبط و داده‌های علوم قرآنی ـ در تهیه و تدوین تفسیر تربیتی مفید به نظر می‌رسد. براي مثال مراحل رشد انسان را با دو رويكرد تربيتي و قرآني مي‌توان بررسي كرد و با تحليل و مقايسه داده‌ها به توليد علم جديد در اين‌باره رسيد.

4. تطبیقی:

شيوه تطبیقی را این گونه تعریف کرده‌اند: «شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه (فهم و تبیین مواضع خلاف و وفاق)» براي نمونه دیدگاه دو مفسر قرآن کریم، علامه طباطبایی و شهید صدر بررسی و تفاوت‌ها و اختلاف‌های آن دو با استفاده از این روش ارائه مي‌گردد. این شیوه در بيشتر علوم بشری رایج است و پژوهش‌هایی بر اساس آن به انجام رسیده است. در فقه و اصول نيز رشته‌هایی با عنوان فقه مقارن، اصول مقارن و امثال آن وجود دارند و گروه‌هایی از دانش‌پژوهان مشغول تحصیل، تدریس و پژوهش در این زمینه‌اند. همچنین در حوزه ادیان و مذاهب تحقیق با شیوه تطبیقی کاربرد گسترده دارد. این روش در قلمرو تعلیم و تربیت نیز کم و بیش مورد توجه است و در فلسفه تعلیم و تربیت و رویکردهای تربیتی، مقایسه‌هایی میان نظریات دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و یا دیدگاه‌های نظریه پردازان مسلمان غیرمسلمان در میان خودشان، از این روش استفاده می شود.

در تفسیر تربیتی هم جا دارد از روش تطبیقی استفاده شود. به نظر می‌رسد كاربست این روش در تفسیرهای تخصصی بسیار مفید و کارساز باشد، چرا که بهره بردن از این روش،‌ مستلزم آگاهی کافی از نظریات کارشناسان تربیتی و دانشمندان علوم قرآنی است تا مقایسه‌ای درخور میان آن‌ها صورت گیرد؛ مقایسه میان دیدگاه‌های پژوهش‌جویان تربیتی و علوم قرآنی میان خودشان از یک سو و مقایسه این دو گروه با طرف مقابل از سوی دیگر.

5. تلفیقی:

در نهایت مناسب است روشی را که به نظر می‌رسد در تدوین تفسیر تربیتی بیش از همه برای تفسیر پژوهان تربیتی مفید است و به آن‌ها یاری می‌رساند، پیشنهاد و معرفی كنيم. به این امید که در باب تفسیر تربیتی یا هر تفسیر تخصصی دیگر بتوان به عنوان بهترین روش از آن استفاده کرد.

مناسب‌ترین روش، روش در پژوهش تفسیر تربیتی، روش تلفیقی است؛ روشی مرکب از روش ترتیبی و موضوعی، بدین طریق که تفسیر پژوهان تربیتی طرحی را برای تدوین تفسیر تربیتی آماده مي‌سازند و تمام قرآن را با دید تربیتی تفسیر مي‌کنند و در اجرای این طرح تعدادی از آیات قرآن را مطرح و درباره نکات و آموزه‌های تربیتی آن بحث و آیات مرتبط با محتوای آن آیات را از سراسر قرآن بررسی مي‌كنند.

به عنوان نمونه آیات اوائل سوره بقره ـ درباره مؤمنان ـ را مطرح مي‌سازند و دیگر آیه‌های مربوط به اهل ایمان را نیز مي‌آورند و در مجموع عناصر نظام تربیت اسلامی را در این زمینه از درون آن آیات متعدد استخراج مي‌کنند. عناصر اصلی یک نظام تربیتی عبارتند از: مبانی، اهداف، اصول،‌ روش‌ها، مراحل،‌ منابع، ابزار، مراتب و ابعاد تربیت.

این روش هم ترتیبی است، چون مي‌خواهد همه قرآن را از اول تا آخر به ترتیب قرآن موجود تفسیر کند و هم موضوعی است،‌ چون آیات مربوط به موضوع مورد بحث مانند مؤمنان یا منافقان و کافران را با نظر به آیات مرتبط با آن بررسی می‌كند. بر این اساس استفاده از روش تلفیقی نيز در تدوین تفسیر تربیتی توصیه می‌شود،‌ چون این روش در عین نداشتن کاستی‌ها از امتیازات روش‌های دیگر برخور‌دار است. استفاده از روش تلفیقی یا ترکیبی، محدودیت‌هایی را که در روش خاص هست، ندارد و پژوهشگر آزادی عمل دارد و می تواند از دیگر شیوه‌های مفید در حوزه تفسیر و تعلیم و تربیت بهره بگیرد، مفسر تربیتی چون طبق این روش خود را محدود به شیوه معینی نمی‌بیند و می‌تواند در انجام کارش روش‌های مختلف را بکارگیرد و کار مناسبی ارائه دهد، چنان که برخی از تفسیر نویسان غیرتخصصی محصور در روش خاصی نمانده و از روش‌های عقلی، روایی، قرآن به قرآن و نظائر آن استفاده کرده‌اند.

بر اساس این شيوه،‌ می‌توان از روش‌های مختلف تفسیر درون قرآنی و برون قرآنی و شیوه‌های مختلف آن نظیر روش عقلی، روایی قرآن به قرآن و... بهره برد. همچنین از کارشناسان علوم تربیتی و دانش اندوختگان علوم قرآنی می‌توان به تناسب علم و دانش هر كدام استفاده کرد و از نظرات آن‌ها بهره جست. اگر این روش به خوبی، شیوه عملِ تفسیری قرار گیرد، یک دوره تفسیر تربیتی کامل و جامع و مفید برای نسل جوان تدوین و به جامعه علمی ارائه خواهد شد.

مهم‌ترین امتياز تفسیر ترتیبی آن است که مجموعه آیات را کنار هم بررسی می‌کند و این امر زمینه فهم آیات به لحاظ نظم و سیاق و پیوندهای گفتاری را فراهم می‌سازد؛ چه این که درک رمز و راز چینش آیات و چگونگي کنارهم قرار گرفتن آن‌ها مهم است و هر کدام حاوی نکته یا نکاتی است که در صورت تقطیع، آن مزایا را نخواهند داشت.

منابع

• محمد احسانی، روش شناسي تفسير تربيتي قرآن، دوفصلنامه قرآن و علم شماره 3، پاييز و زمستان 1387، ص35، در دسترس در بانک اطلاعات نشریات کشور، تاریخ بازیابی: 3 مهر 1392.
• مرکز مدارک اسلامی، ویکی اسلامی، تفسیر تربیتی.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی