علوم اسلامی
«علوم اسلامی» غالبا به علومی گفته میشود كه موضوع و مسائل آن علوم، اصول يا فروع دین اسلام است و يا چيزهایی است كه اصول و فروع اسلام به استناد آنها شناخته و اثبات میشود. تفسیر قرآن، علوم قرآنی، علوم حدیث، فقه، اصول، کلام و اخلاق، شاخههایی از «علوم اسلامی» هستند.
محتویات
تعریف علوم اسلامی
مرتضی مطهری در کتاب «آشنایی با علوم اسلامی»، علوم اسلامی را قابل تعریف به چهار گونه میداند:
- علومی كه موضوع و مسائل آن علوم، اصول يا فروع اسلام است و يا چيزهائی است كه اصول و فروع اسلام به استناد آنها اثبات میشود، يعنی قرآن و سنت، مانند علم قرائت، علم تفسير، علم حديث، علم كلام نقلی،[۱] علم فقه، علم اخلاق نقلی.[۲]
- علوم مذكور در فوق، به علاوه علومی كه مقدمه آن علوم است؛ علوم مقدمه مانند: ادبيات عرب از صرف و نحو و لغت و معانی و بيان و بديع و غيره، و مانند كلام عقلی، و اخلاق عقلی، و حكمت الهی، و منطق، و اصول فقه، و رجال و درايه.
- علومی كه به نحوی جزء واجبات اسلامی است، يعنی علومی كه تحصيل آن علوم -ولو به نحو واجب كفایی- بر مسلمين واجب است و مشمول حديث نبوی معروف میگردد: «طلب العلم فريضة علی كلّ مسلم» يعنی دانش طلبی بر هر مسلمانی واجب است.
- علومی كه در حوزههای فرهنگ اسلامی رشد و نما يافته است، اعم از آنكه از نظر اسلام، آن علوم واجب و لازم بوده و يا نه، و اعم از آنكه آن علوم از نظر اسلام ممنوع بوده است يا نه، ولی به هر حال در جامعه اسلامی و در ميان مسلمانان راه خود را طی كرده است، مانند نجوم احكامی (نه نجوم ریاضی) و بعضی علوم ديگر.[۳]
شاخههای علوم اسلامی
تفسیر قرآن
علامه طباطبایی در تعریف تفسیر می گوید: «هو بيان معاني الآيات القرآنية و الكشف عن مقاصدها و مداليلها»؛ تفسیر، بيان معانى آيات قرآن و كشف مقصود آیات قرآن و مسائلی که آیه بر آن دلالت دارد می باشد.[۴] قرآنپژوهان، برخی علوم و دانسته ها را به عنوان علوم مقدماتی برای تفسیر قرآن می دانند، از جمله: علم لغت، نحو و صرف، دانش قرائات قرآن، علم اسباب نزول آيات، علم حديث، علم به ناسخ و منسوخ آيات و... .
علوم قرآنی
«علوم قرآنی» به مجموعه علوم و مطالبی گفته میشود که درباره قرآن کریم بحث میکند و بهگونهای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون نزول قرآن، جمع قرآن، اعجاز قرآن، دلالت الفاظ قرآن، قصههای قرآنی اسامی و صفات قرآن، تاریخ قرآن، ترجمه قرآن، تقسیمات قرآن، قرائات قرآن، تجوید و… می پردازد.
علوم حدیث
علم الحدیث -یا علوم حدیث- علمی است که با آن، اقوال و افعال و تقریرهای پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام شناخته میشود.[۵] در علوم حدیث به بررسی سند و محتوای احادیث می پردازند. درایة الحدیث، علم رجال و فقه الحدیث سه شاخه از علوم حدیث هستند.
فقه و اصول
فقه دانش بهدستآوردن احکام شرعی عملی یا تکالیف دینی مسلمانان است. احکام فقهی از طریق استدلال و تحقیق در منابع اجتهاد در فقه شیعه بهدست میآید که عبارتند از قرآن، سنت، اجماع و عقل.
فقیهان در استنباط خود از این منابع چهارگانه، اصولی را رعایت می نمایند که به آنها اصول فقه می گویند. این اصول در کتابهایی تدوین شده و در مدارس علمیه آموزش داده می شود.
کلام اسلامی
علم کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی بحث و از آنها دفاع میکند. کلام برای اثبات مسائل خود و قانعکردن مخاطب، از روشهای مختلف منطقی همچون قیاس و تمثیل و جدل استفاده میکند. مسائل علم کلام منحصر در اصول دین یا اصول عقاید نیست، بلکه متکلم وظیفه دارد هرگونه اشکالی را که درباره مجموعه تعالیم و احکام دینی مطرح میشود، پاسخ دهد و برای این کار گاهی صرفا از عقل و گاهی متناسب با موضوع از هم از عقل و هم از نقل (یعنی قرآن و روایات) بهره می گیرد.
اخلاق اسلامی
علم اخلاق، علمی است که با شناساندن صفات نیک و بد و اعمال درست و نادرست اخلاقی، انسان ها را به کسب صفات نیک و انجام اعمال درست توصیه می کند و راهکارهای عملی این مهم را بیان می نماید. در کتابهای اخلاقی مسلمانان، غالبا از روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام برای ترغیب به اخلاق حسنه و دوری از اخلاق ناشایست بهره گرفته می شود.
پانویس
