لوح محفوظ
طبق آیات و روایات، تمام پدیدههای هستی از کوچک و بزرگ در کتاب یا لوحی تکوینی به نام «لوح محفوظ» نوشته میشود که در قرآن مجيد از آن با تعابیر دیگری مانند «امّ الکتاب»، «کتاب مکنون»، «کتاب مبین» و «کتاب حفیظ» نیز یاد شده است. در مقابل «لوح محفوظ» که مظهر علم الهی است، «لوح محو و اثبات» قرار دارد که مظهر قدرت الهی است و محتواى این لوح قابل تغییر است.
مفهومشناسی
«لوح» در اصل لغت به معنى آشكار شدن است: «لاح الشيء لوحا: بَدا»؛ آن گاه به هر تخته و صفحه لوح گويند كه معانى در آن به وسيله كتابت آشكار مىشود. لوح به صورت مفرد فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.[۱]
«لوح» به معنای صفحهای است که در آن نوشته میشود مانند کاغذ، پوست، سنگ و یا هر چیز دیگری که قابل نوشته شدن باشد و «لوح محفوظ» کتابی است که تمام پدیدههای عالم با قلم تقدیر در آن ثبت شده و از هر گونه تغییری محفوظ است. بدون شک تعبیر لوح و قلم برای تقریب ذهن است و از باب تشبیه و یا تنزیل است و نباید آن را با قلم و کاغذ و کتاب معمولی مقایسه کرد، اگرچه به بزرگی عالم باشد؛ بلکه آن یک حقیقت والایی مانند عرش و کرسی است که وجود دارد و علم به وجود آن منحصرا از طریق شرع و نقل حاصل میشود و عقل را در آن راهی نیست. در تفسيرى از ابن عباس آمده است «لوح محفوظ» طولش به اندازه فاصله زمين و آسمان! و عرضش به اندازه فاصله مغرب و مشرق است! و اينجا است كه به نظر مىرسد لوح محفوظ همان صفحه علم خداوند است كه شرق و غرب عالم را فرا گرفته، و از هر گونه دگرگونى و تحريف مصون و محفوظ است. تعبير «لوح محفوظ» در قرآن مجيد تنها یک بار آمده است: «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجیدٌ فی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»(سوره بروج/۲۱-۲۲).
لوح محفوظ، گنجینهی علم خدا و آیینه صفت عالمیت اوست و چون علم خدا عین ذات اوست، سزاوار نیست که در این لوح تغییری حاصل شود و لذا هیچ وقت در آن تغییر و تبدیلی رخ نمیدهد و محتوای آن همواره ثابت و استوار است و میتوانیم بگوییم که لوح محفوظ ظرف علم الهی است؛ البته علم خدا نامحدود است و اینکه این لوح را ظرف آن یا گنجینهی آن قلمداد میکنیم، نسبت به معلومات است که مجموع پدیدههای جهان هستی است و به هر حال محدود است.
آنچه در جهان آفرینش از کوچک و بزرگ پدید مى آید، همگى نمودهایى از قدرت و علم بى پایان الهى است و همه ى این پدیده ها بر اساس اراده و مشیت الهی و مطابق با برنامه هایى است که از پیش تعیین شده و در کتاب تکوینى الهى نوشته شده است.
در متون اسلامى از چندین کتاب که مربوط به جهان خلقت و عالم تکوین است، خبر داده شده که سرنوشت انسان و جهان را دربرگرفته و از تولد و مرگ اشخاص تا پیدایش و زوال تمدنها و از سعادت و شقاوت انسانها تا قسمت رزق میان آنها و بالاخره هر حادثه اى که براى هر انسانى اتفاق مى افتد، در آن کتابها با قلم تقدیر رقم زده شده است و در مقابل آن قرآن کریم قرار دارد که کتاب تشریعى خداوند است.
طبق آیات و روایات، تمام پدیده هاى هستى از کوچک و بزرگ در دو کتاب یا لوح تکوینى نوشته مى شود که هر کدام از آنها ویژگى خاص خود را دارند و آن دو عبارتند از:
- ۱. «لوح محفوظ» که گاهى از آن به «ام الکتاب»، «کتاب مسطور»، «رقّ منشور»، «کتاب مکنون»، «کتاب مبین» و «کتاب حفیظ» تعبیر آورده شده است و آنچه در این کتاب ثبت شده قابل تغییر نیست و دگرگونى در آن راه ندارد.
- ۲. «لوح محو و اثبات» که محل ثبت حوادث و اتفاقاتى است که به مرحلهى فعلیت خواهد رسید و به طورى که از نامش پیداست، آنچه در آن نوشته شده قابل تغییر و تبدیل است.
در آیه اى که مى خوانیم از هر دو کتاب یاد شده است: «یَمحوا اللهُ ما یَشاء و یُثبت و عنده اُمّ الکتاب»؛ (سوره رعد/۳۹) «خداوند آنچه را که مى خواهد محو مى کند و آنچه را که مى خواهد ثبت مى کند و کتاب ما در نزد اوست». طبق این آیه، خداوند در عالم تکوین دو کتاب دارد: یکى کتابى است که هرگاه بخواهد، چیزى را که در آن ثبت شده مى زداید و یا چیزى را که در آن نیست ثبت مى کند، یعنى مربوط به تغییراتى است که در قضاى الهى حاصل مى شود. و دیگرى کتابى است که ریشهى تمام پدیده هاى عالم است و نوشته هاى آن قابل تغییر نیست.
آنچه مسلم است این است که لوح محفوظ جایگاه و مظهر علم خدا و لوح محو و اثبات مظهر قدرت خداوند است.
ویژگیهای لوح محفوظ در قرآن و روایات
طبق آیات و روایاتی که درباره «لوح محفوظ» آمده، این کتاب ویژگی هایی دارد که برخی از آنها عبارتند از:
- ۱. لوح محفوظ جایگاه علم کلی خداوند است که شامل علم به تمامی موجودات از کوچک و بزرگ میشود و اعم از پدیدههایی است که فعلیت یافته و یا هنوز به صورت قوه است و وجود عینی و خارجی پیدا نکرده است: «وَما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاّ فی کِتابٍ مُبینٍ»؛(سوره یونس/۶۱) «و به سنگینی ذرهای نه در زمین و نه در آسمان از پروردگارت پنهان نیست و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر وجود ندارد مگر اینکه در کتاب مبین ثبت است». و می فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی اْلأَرْضِ إِلاّ عَلَی اللّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتابٍ مُبینٍ»؛(سوره هود/۶) «وهیچ جنبندهای نیست مگر اینکه روزی آن بر خدا است و او «مستقر» و «مستودع»آن را میداند، همه در کتاب مبین ثبت است». طبق قول برتر، منظور از «مستقر» موجود زندهای است که وجود خارجی پیدا کرده و به فعلیت رسیده است و منظور از «مستودع» موجود زندهای است که هنوز فعلیت نیافته و در مرحله قوه است.
- ۲. این کتاب محل علم جزئی پروردگار است، علم او به احوال اشخاص و جوامع، بروز و ظهور حوادث و اتفاقات جزئی و شخصی در این کتاب ثبت شده و شمارش تمام موجودات در آن قرار دارد و گاهی از آن به عنوان کتاب حفیظ یاد شده است: «وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلاّ نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدیداً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً»؛(سوره اسراء/۵۸) «و هیچ آبادی نیست مگر اینکه ما پیش از فرا رسیدن روز قیامت نابود کننده آن و یا عذاب کننده آن با عذابی شدید هستیم، این امر در کتاب (لوح محفوظ) نوشته شده است». و می فرماید: «قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ اْلأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفیظٌ»؛(سوره ق/۴) «همانا میدانیم که زمین از آنان چه میکاهد و کتاب محفوظ نزد ماست». و می فرماید: «إِنّا نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ»؛(سوره یس/۱۲) «به یقین ما مردگان را زنده میکنیم و آنچه را از پیش فرستادهاند و تمام آثار آنها را می نویسیم؛ و همه چیز را در کتاب آشکار کنندهای برشمردهایم». و می فرماید: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاّ هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّ یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فی ظُلُماتِ اْلأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاّ فی کِتابٍ مُبینٍ»؛(سوره انعام/۵۹) «کلیدهای غیب، تنها نزد اوست؛ و جز او، کسی آنها را نمیداند. او آنچه را در خشکی و دریاست میداند؛ هیچ برگی (از درختی) نمیافتد، مگر اینکه از آن آگاه است؛ و نه هیچ دانهای در تاریکیهای زمین، و نه هیچ تر و خشکی وجود دارد، جز اینکه در کتابی آشکار (در کتاب علم خدا) ثبت است». و می فرماید: «وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما یُعْلِنُونَ وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ إِلاّ فی کِتابٍ مُبینٍ»؛(سوره نمل/۷۴-۷۵) «همانا پروردگارت آنچه را که در دلهایشان است و آنچه را که آشکار میکنند میداند و هیچ نهفتهای در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتاب مبین قرار دارد».
- ۳. لوح محفوظ جایگاه حقیقت قرآنی است و قرآن پیش از نزول به قلب پیامبر(ص) در آنجا قرار داشته است. البته قرآن یک حقیقت تنزیلی دارد که همان الفاظ است که به زبان پیامبر(ص) جاری شده و در مناسبتهای خاصی در طول ۲۳ سال نازل شده است و یک حقیقت بسیط دارد که ورای الفاظ است و همان است که در شب قدر یکجا بر قلب پیامبر (ص) نازل شد. این حقیقت بسیط در لوح محفوظ قرار دارد و در این مرحله از آن به «کتاب مکنون» و «رقّ منشور» هم تعبیر شده است: «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجیدٌ فی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»؛(سوره بروج/۲۱-۲۲) «بلکه آن قرآن با ارزشی است که در لوح محفوظ قرار دارد.» و می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ فی کِتابٍ مَکْنُونٍ»؛(سوره واقعه/۷۷-۷۸) «که آن، قرآن کریمی است که در کتاب محفوظی جای دارد». و می فرماید: «وَ الطُّورِ وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ فی رَقٍّ مَنْشُور»؛(سوره طور/۳۱) «سوگند به کوه طور و سوگند به کتابی نوشته شده در برگی سرگشاده». «رقّ» به معنای پوست گاو است که در قدیم روی آن مینوشتند و منظور در اینجا صفحهای است که قابل نوشتن است.
- ۴. در بعضی از روایات آمده که: «اللَّوْحُ الْمَحْفُوظُ لَهُ طَرَفَانِ طَرَفٌ عَلَی الْعَرْشِ وَ طَرَفٌ عَلَی جَبْهَةِ إِسْرَافِیل»؛[۲] «لوح محفوظ دو طرف دارد، یک طرف آن عرش خدا و طرف دیگر آن پیشانی اسرافیل است.» و این شاید اشاره به این حقیقت دارد که لوح محفوظ نسبتی به خدا دارد که از این نظر نامحدود است و نسبتی به خلق دارد که از این نظر محدود و متناهی است و میتوان آن را به یک منشور یا هرم معکوس تشبیه کرد که طرف بالای آن باز و نامحدود است و طرف پایین آن محدود و بسته است و لذا در بعضی از روایات طول آن ذکر شده است.[۳]
- ۵. این لوح در عین محدود بودن، مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیدههای عالم را دربر میگیرد. در اینباره به دو روایت زیر توجه کنید: پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: «کان الله قبلَ کلّ شیء و کان عرشُه علی الماء و کتب فی اللوح المحفوظ ذکر کلّ شیء.»؛[۴] «خدا پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز وجود دارد.» و نیز امام صادق (علیه السلام) فرمود: «قال الله للقلم: اُکتب فی اللوح المحفوظ ما کان و ماهو کائن الی یوم القیامة فالمداد مداد من نور و القلم قلم من نور و اللوح لوح من نور»؛[۵] «خداوند به قلم گفت: هر چه را که شده و یا تا روز قیامت خواهد شد در لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از نور بود».
البته به گفته علامه طباطبایی روايات در صفت لوح بسيار زياد و مختلف است، كه درباره همه آنها بايد دانست كه جنبه تمثيل دارد، يعنى امور معنوى را با لسان مادى مجسم ساختهاند.[۶]
پانویس
منابع
- "بحثى درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات"، یعقوب جعفری، کلام اسلامی، ۱۳۷۹، شماره ۳۴.
- تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، جلد ۲۶ صفحه ۳۵۳.
