عزیزالله عطاردی
«عزیزالله عطاردی قوچانی» (۱۳۰۷-۱۳۹۳ ش)، محدث، محقق، مورخ، و لغت‌شناس برجسته شیعه معاصر بود. وی صاحب آثار متعددی در زمینه‌های حدیث، تاریخ و جغرافیا، لغت‌شناسی و فهرست‌نگاری است و به تنهایی، مسند ۱۲ نفر از اهل بیت(علیهم‌السلام) را نوشته است. عطاردی سفرهای علمی بسیاری نیز به کشورهای مختلف داشته است.
| |
| نام کامل | عزیزالله عطاردی قوچانی |
| زادروز | ۱۳۰۷ شمسی |
| زادگاه | قوچان |
| وفات | ۱۳۹۳ شمسی |
| مدفن | مشهد |
|
| |
| اساتید |
سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، سید محمدهادی میلانی،... |
|
| |
| آثار |
مسند فاطمة الزهراء، مسند الامام الشهید ابی‌عبد‌الله الحسین، مسند الامام الباقر، مسند الامام الصادق، امیرالمؤمنین و نهج‌البلاغة،... |
ولادت
عزيزالله عطاردى قوچانی فرزند محمد، در روز پنجم آذر ۱۳۰۷ ش. (هشتم جمادی الثانی ۱۳۴۷ ق) در روستای «بگلر» از توابع شهرستان قوچان خراسان دیده به جهان گشود.
تحصیلات و اساتید
عزيزالله عطاردى در پنج سالگی، حيات علمى خود را با آموختن قرآن آغاز كرد و پس از آن مطابق رسم روزگار به خواندن کتاب‌های فارسی مانند گلستان و بوستان سعدی روی آورد و سپس در جلسات قرائت قرآن شرکت نمود و علم تجوید را فرا گرفت.
عطاردى در سال ۱۳۲۷ به حوزه مشهد رفت و با حضور در درس اساتید و مشاهیر علماى آن دیار، ادبیات، فقه، اصول، منطق و تفسیر را فراگرفت و مقدمات و سطوح را به اتمام رسانده و با رجال علم و ادب و فرهنگ و کتابخانه‌ها ارتباط علمى برقرار کرد. در این زمان با شرکت در حوزه درس مرحوم ادیب نیشابورى ادبیات فارسى و عربى را به‌طور علمى و دقیق فراگرفت.
شيخ عزيزالله عطاردى در سال ۱۳۴۳ عازم عتبات عالیات و سپس حوزه علمیه نجف شد و ضمن یک سال مجاورت در نجف اشرف، از محضر بزرگان و مراجع آن روز نجف بهره برد. در این مدت کوتاه ضمن معرفى آثار و دیدگاه‌هاى تحقیقاتى خود موفق به اخذ اجازه روایت از عالمانى چون حضرات آیات سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی، میرزا خلیل کمره‌ای و شیخ آقا بزرگ تهرانی گردید. ایشان همچنین از آیت‌الله سید محمدهادی میلانی نیز اجازه روایت دارد. علامه عطاردى هنگامى‌که در مدینه اقامت داشت نیز از عالم بزرگ حنفی، شیخ محمدابراهیم ختنى که از مشایخ زیادى اجازه روایت داشت و از محبان اهل بیت علیهم‌السلام بود، اجازه روایت گرفت و از این طریق به سلسله راویان و مشایخ حدیث در ماوراءالنهر و حرمین شریفین و مصر و شام مى‌پیوندد.
فعالیت‌هاى علمى و اجتماعی
تحقیق و تصحیح متون:
عزيزالله عطاردى در آذرماه ۱۳۳۱ شمسى به تهران مهاجرت نمود و مدتی بعد در مدرسه مرحوم شیخ عبدالحسین در بازار پاچنار تهران رحل اقامت افکند و قدم در راهى گذارد که به تعبیر خودش مطالعه و تحقیق در آن به اتمام نرسد. در مدرسه شیخ عبدالحسین تا سال ۱۳۴۰ شمسى ماندگار شد و در این مدت ضمن آشنایى با علما و بازاریان و شرکت در جلسات مذهبى و سیاسى و معاشرت با گروهى از منبرى‌ها و رجال سیاست و فرهنگ، با تعدادى از ناشران، محققان، مصححان و مؤلفان آشنا شد.
او در سال ۱۳۳۴ شمسى کار تصحیح متون را با استاد على‌اکبر غفارى، ابتدا با مقابله و تحقیق کتاب تحف العقول و بعد چاپ کتاب الکافی شروع نمود و سپس برخى از آثار شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طبرسى را تصحیح و منتشر کرد و این همکارى به مدت ۵ سال ادامه یافت. دوره همکارى علامه عطاردى با استاد غفارى از نقاط عطف زندگى ایشان محسوب مى‌شود که موجب آشنایى ایشان با منابع و مآخذ و کتب حدیث، رجال، تاریخ و جغرافیا، ادبیات و لغت و انساب شد و مبانى معارف اسلامى را به‌طور علمى و دقیق و چندجانبه فراگرفت و بدین‌سان عملًا وارد حوزه تحقیق و تصحیح متون و مخطوطات شد و مسیر زندگى آینده خود را مشخص کرد. طى سال‌هاى اقامت در تهران و مطالعه و تحقیق در کتابخانه‌ها و مخطوطات، به‌طور مداوم به شهر قم مسافرت مى‌کرد و با اقامت در آنجا و حضور در حوزه‌هاى درسى اساتید و بزرگان آن دیار به توسعه دانش و اطلاعات علمى و تحقیقى خود مى‌پرداخت. تحقیقات و تتبعات علمى ایشان همواره مورد تشویق و توجه بزرگانى چون علامه امینى، علامه شعرانى و آیت‌الله مرعشى نجفى قرارگرفته است.
سفرهاى علمى:
ازآنجاکه طرح تحقیقاتى بزرگ علامه عطاردى یعنی «فرهنگ خراسان»، مستلزم تحقیقات میدانى و کتابخانه‌اى گسترده‌اى بود، ایشان پس از بازدید سراسرى از تمام کتابخانه‌هاى مهم ایران و مطالعه و بررسى مجموعه کتب چاپى و خطی و منابع دست‌اول موجود در ایران، جهت جمع‌آورى اسناد و مدارک و اطلاعات بیشتر تصمیم به سفرهاى علمى خارج از کشور گرفت؛ لذا با مسافرت به کشورهایى از سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا، از اقیانوس هند تا اقیانوس اطلس در جستجوى ناشناخته‌ها به مطالعات کتابخانه‌اى و میدانى طاقت‌فرسایى دست زد. این سفرهاى علمى و تحقیقاتى از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۷۰ شمسى به طول انجامید. در سال ۱۳۴۴ پس از سفر عتبات عالیات در اسفندماه عازم حجاز شد و در حرمین شریفین در کتابخانه‌هاى مکه و مدینه به مطالعه و تحقیق پرداخت. پس از بازگشت از این سفر، در زمستان ۱۳۴۵ شمسى به هندوستان رفت و سپس از کتابخانه‌هاى پاکستان و افغانستان بهره برد. وى مجدداً در سال ۱۳۴۸ شمسى عازم شبه‌قاره هند شد و مطالعات و تحقیقات خود را پى گرفت. در سال ۱۳۵۳ شمسى پس از انجام مناسک حج به کشورهاى یمن، مصر، سوریه و لبنان سفر کرد و از کتابخانه‌هاى مهم این کشورها بازدید کرد.
علامه عطاردى همچنین در سال ۱۳۵۴ شمسى عازم اروپا شد و از کشورهاى انگلستان، فرانسه، بلژیک، آلمان و سپس ترکیه دیدن کرد و از کتابخانه‌هاى آن کشورها نیز بهره‌هاى علمى لازم را بدست‌آورد. در سال ۱۳۵۹ شمسى براى سومین مرتبه سفر کوتاهى به هندوستان انجام داد و پس‌ازآن در سال ۱۳۶۰ شمسى عازم آن شبه‌قاره شده و به مدت سه سال در آن دیار اقامت نمود و چندین مجلد از تألیفات خویش را به‌چاپ رساند. ره‌آورد سفرهاى متعدد ایشان به شبه‌قاره هند در کتاب «سیرى در کتابخانه‌هاى هند و پاکستان» منعکس شده است. در سال ۱۳۶۶ شمسى با سفر به روسیه از کتابخانه‌هاى مسکو و سن‌پترزبورگ دیدن نمود و پس‌ازآن عازم ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان شد و از کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگى و آثار تاریخى این کشورها بازدید کرد. سرانجام در سال ۱۳۷۰ شمسى سفرهاى علمى و تحقیقاتى علامه عطاردى با کوله‌بارى از اسناد و مدارک و اطلاعات ذى‌قیمت میدانى و کتابخانه‌اى به پایان رسید و ایشان به تنظیم و تدوین و تألیف ره‌توشه‌هاى خودپرداخت؛ درحالى‌که طى این سى سال، تألیفات متعددى را به دنیاى دین و دانش عرضه کرده بود. در کتاب روایت عشق که در سال ۱۳۸۷ به چاپ رسید، ایشان شرح نسبتاً جامعى از زندگى، سفرهاى علمى و تحقیقاتى، آثار و تألیفات خویش را به نگارش درآورده است.
تأسیس مرکز فرهنگى خراسان:
علامه عطاردى جهت تجمیع، حفظ و تداوم نشر آثار، تألیفات و تحقیقات خویش، به فکر ایجاد مؤسسه فرهنگى و تحقیقاتى مستقلى برآمد؛ لذا بامطالعه‌اى همه‌جانبه و مشورت با علما، فضلا و اهل تحقیق، در سال ۱۳۸۴ شمسى به‌انجام این مهم موفق گردید؛ بنابراین در تهران مؤسسه‌اى بنام "مرکز فرهنگى خراسان" تأسیس و کتابخانه شخصى خود را به آنجا منتقل کرد. ایشان مرکز فوق را به‌همراه کتابخانه و کلیه تألیفات خود وقف آستان قدس رضوى نمود و جهت اداره آن هیئت‌امنایى را تعیین نمود و تا زمانى که در قید حیات بود خود اداره و نظارت بر آن را عهده‌دار بود. هم‌اکنون نیز این مرکز تحت نظارت هیئت متولیان اداره مى‌شود. اهداف مرکز فرهنگى خراسان به‌طور مبسوط و به‌وضوح در وقف‌نامه آن مکتوب قیدشده است. مأموریت اصلى مرکز فوق تحقق اهداف طرح عظیم "فرهنگ خراسان" است که ایشان حدود نیم‌قرن از عمر گران‌بهاى خویش را در ایران و جهان صرف مطالعات میدانى و کتابخانه‌اى درباره آن نمود و کلیه آثارش در ذیل همین عنوان شکل گرفت.
آثار و تألیفات
آثار عزیزالله عطاردی از نظر موضوعى به چهار حوزه تقسيم مى‌گردد: حديث، تاريخ، جغرافيا و ادبيات. همچنين كارهاى ايشان را از لحاظ موضوعى مى‌توان در موارد زير دسته‌بندى كرد: الف. تأليف و پژوهش در ۲۸ عنوان، ب. تصحيح در ۹ عنوان، ج. ترجمه در ۹ عنوان، د. فهرست نگارى در ۳ عنوان.
- مسند الامام امیرالمؤمنین(ع)، ۲۵ جلد
- مسند فاطمة الزهراء(عليهاالسلام)
- مسند الامام المجتبی(ع)
- مسند الامام الشهید ابی‌عبد‌الله الحسین بن علی علیهما‌السلام، ۳ جلد
- مسندالامام السجاد(ع)، ۲ جلد
- مسند الامام الباقر علیه السلام، ۶ جلد
- مسند الامام الصادق علیه السلام، ۲۲ جلد
- مسندالامام الکاظم(ع)، ۳ جلد
- مسندالامام الرضا(ع)
- مسندالامام الجواد(ع)
- مسندالامام الهادی(ع)
- مسندالامام العسکری(ع)
- اخبار الامام المهدی(ع)
- کتاب ماروی عنهما (الباقر و الصادق)(ع)
- کتاب ماروی حسن احدهما (الباقر و الصادق)(ع)
- کتاب المضمرات و المرفوعات
- رجال العروس، ۴ جلد
- غریب الحدیث، ۴ جلد
- معجم البلاد و الامکنه
- مصادر تاج العروس
- اخبار هارون الرشید
- اخبار المامون
- تاریخ خراسان، در بیست و پنج هزار عنوان
- تاریخ بجستان، در یک هزار عنوان
- دعبل الخزاعی شاعر اهل البیت
- موسوعة الشیعة الامامیه
- اللغات الفارسیه فی الحدیث و الادب العربی
- الشریف الرضی مؤلف نهج البلاغه
- اللغات الفارسیه فی تاج العروس
- العطار دیون فی الحدیث و التاریخ و الادب
آثار وی به زبان فارسی:
- اخبار و آثار امام رضا(ع)، ۲ جلد
- روایان امام رضا(ع)
- ادعیه و زیارات مرویه از امام رضا(ع)
- تاریخ آستان قدس رضوی، ۲ جلد
- جوامع الحکم یا سخنان کوتاه امام رضا(ع)
- فهرست راویان و یاران امام رضا(ع)
- تاریخ مشهد مقدس
- فرزندان و برادران امام کاظم(ع)
- امیرالمؤمنین و نهج‌البلاغة
- اجازات نهج‌البلاغة
- مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام
- فرهنگ خراسان، در ۲۰ بخش و ۵۰ جلد
- فرهنگ سیستان
- جغرافیای خراسان
- زندگی سیده نفسیه
- فهرست تفسیر گازر
- خراسان، نهج‌البلاغة و شاهنامه
- پاسخ به شبهات وارده درباره نهج‌البلاغة
- سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان
- مخطوطات فارسی در مدینه منوره
- آثار علمای خراسان در کتابخانه‌های جهان
- گردآورندگان سخنان علی قبل از سید رضی
- تاریخ فرهنگی و سیاسی خبوشان
- فرهنگ جغرافیایی شاهنامه
- حکمت و ادب در شاهنامه
- خداشناسی و دین در شاهنامه
- لغات عربی در شاهنامه
- زن در شاهنامه
- سفرنامه عطاردی
- مشایخ حدیث در جماران طرشت (درشت) و کلین
- شعرای تهران از قرن هفتم تا قرن دوازدهم
- شرحی بر روضةالانوار سروش اصفهانی در مصائب کربلا
آثار ترجمه‌ای وی به زبان فارسی:
- ترجمه مقتل الحسین، تأليف سید عبدالرزاق مقرم
- ترجمه زندگانی زید شهید، سید عبدالرزاق مقرم
- ترجمه زندگانی امام سجاد، سید عبدالرزاق مقرم
- ترجمه اعلام الوری، تأليف شیخ طبرسی
- ترجمه کتاب الغارات، تأليف ابراهیم بن محمد ثقفی
- ترجمه کتاب مشکوة الانوار، تأليف علی بن حسن طبرسی
- ترجمه جلد پانزده بحارالانوار، تأليف علامه مجلسی، ۲ جلد
- ترجمه کتاب الارض و التربه الحسینیه
- ترجمه النصایح الکافیه، تأليف محمد بن عقیلی حضرمی
- ترجمه مواعظ شیخ صدوق
آثار تصحیحی وی به زبان فارسی:
- تصحیح متون علمی، ادبی و تاریخی
- تصحیح و مقابله نهج‌البلاغة با نسخه‌های قرن پنجم و قرن ششم
- تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة، تأليف قطب الدین راوندی
- تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة، تأليف قطب‌الدین کیذری بیهقی
- تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة از علی بن ناصر سرخسی
- تصحیح و مقابله شرح نهج‌البلاغة، از اعلام قرن ششم هجری
- تصحیح و مقابله کتاب التدوین فی اخبار قزوین، تأليف رافعی قزوینی
- تصحیح و مقابله کلمات مکنونه، تأليف فیض کاشانی
- تصحیح کتاب اشراق السیاحه، یا جغرافیای خراسان از جواد خراسانی
- تصحیح جغرافیای نیمروز تأليف مهندس ذوالفقار کرمانی
- تصحیح تقریرات خواجه رشید‌الدین فضل‌الله به قلم علامه حلی
- مقدمه چاپ استناد نهج‌البلاغة، تأليف امتیاز علی خان عرشی هندی
وفات
مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی سرانجام در سوم مرداد ۱۳۹۳ (مصادف با ۲۷ ماه رمضان ۱۴۳۵ ق) در تهران در سن ۸۶ سالگی درگذشت. پیکر او به مشهد منتقل گردید و پس تشییع، بنا به وصیتش در کنار مقبره شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان در جوار حرم امام رضا (علیه السلام) به خاک سپرده شد.
منابع
- نرم‌افزار عطارد خراسان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "عزیزالله عطاردی"، پایگاه ویکی نور.
- "مسندنویسی که عمرش را صرف ترویج معارف اهل‌بیت(ع) کرد"، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
