نهایة الدرایة (کتاب)


نویسنده	محمدحسین غروی اصفهانی
موضوع	اصول فقه شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۳
مصحح	مهدی احدی امیركلائی

نهایة الدرایة

«نهایة الدرایة فی شرح الکفایة» تألیف محمدحسین غروی اصفهانی (م، ۱۳۶۱ ق)، کتابی است با موضوع اصول فقه که در شرح کتاب ارزشمند «کفایة الاصول» اثر آخوند خراسانی نوشته شده است.

محتویات

۱ مؤلف
۲ معرفی کتاب
۳ محتوای کتاب
۴ رمزها و كنايات
۵ منابع

مؤلف

آیت الله محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی (۱۳۶۱-۱۲۹۶ ق)، فقیه اصولی و عالم بزرگ شیعه در قرن ۱۴ هجری بود. او از علمای بزرگی چون آخوند خراسانی، آقا رضا همدانی، سید محمد طباطبایی فشارکی و محمدباقر اصطهباناتی شیرازی بهره برد و خود استاد بزرگانی از جمله: سید محمد حجت کوه کمری، سید محمدهادی میلانی، سید ابوالقاسم خویی، محمدتقی بهجت فومنی، علامه طباطبایى بشمار می رفت.

مکتب علمی علامه غروی اصفهانی را چه در علم اصول و فقه و چه در حکمت و فلسفه باید از مکتب های بسیار پربرکت شیعه به حساب آورد.

برخی از تألیفات او عبارتند از: الاجتهاد والتقلید والعداله، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، حاشیه بر مکاسب، تحفة ‌الحکیم، حاشیه بر اسفار، الاصول علی النهج الحدیث.

معرفی کتاب

«نهایة الدرایة» شرحی است بر کفایة الاصول از آیت الله خراسانی. اين كتاب به حاشيه كمپانى بر «كفايه» نیز معروف است. كتاب داراى متنى سنگين و فشرده است و مملو از نظريات بزرگان فلسفه اسلامى نظير صدرالمتألهين، شيخ الرئيس ابوعلى سينا و حاج ملاهادی سبزواری مى‌باشد.

مباحث عقلى كتاب نظير موضوع علم اصول، طلب و اراده، بحث ضد، بحث وضع، معنى حروف، تبديل امتثال، حسن و قبح عقلى و به خصوص مبحث مشتق، آميخته‌اى از اصول و فلسفه است. از طرفى، بحث حجيّت ظن داراى مباحث كلامى وسيعى است. مؤلف در ابتداى ورود اين طور مى‌فرمايد: «لابأس بعطف عنان الكلام إلى بيان حقيقة الأحكام العقلية المتداولة في الكتب الكلامية والأصولية».

در ادامه نيز نظريات شيخ الرئيس، مرحوم لاهيجى، علامه قطب الدين و ديگر بزرگان را در حدود يازده صفحه از كتاب مطرح نموده است. اين نحوه مطرح كردن بحث‌هاى فلسفى نشان از ذوق فلسفى و كلامى مصنف براى بررسى مباحث اصولى دارد.

به دليل احاطه‌اى كه مؤلف بر حواشى و تعليقات استادش آخوند خراسانى بر «رسائل» داشته، محققين در بسيارى موارد از تعليقات ايشان براى تبيين مطالب «كفايه» استفاده مى‌كنند.

تأليف كتاب «نهاية الدراية» در دوازدهم شعبان 1332 قمرى به پايان رسيده است. البته قسمتى از متن «نهاية الدراية» در زمان حيات مرحوم آخوند خراسانى نوشته شده، زيرا در عبارت هاى مؤلف پس از نام آخوند لفظ «أدام اللّه أيامّه» و «مُدّ ظلّه» و نظاير آن آمده است. اين عبارات در تمام جلد اول و تا صفحه 22 جلد دوم كتاب ديده مى‌شود، اما از آن صفحه به بعد و در جلد سوم نيز عبارت «قدّس سرّه» پس از نام آخوند وجود دارد.

بنا به گفته فرزند آيت الله غروى، جلد اول كتاب مسوّده (چرك نويس) ايشان بوده است نه پاكنويس، و شايد به همين دليل است كه بعدها حواشى به آن اضافه شده و غلط هاى آن تصحيح شده است. ضمنا بايد توجه داشت كه بسيارى از حواشى كتاب از متن دقيق‌تر است و شايد به دليل همين دقت متن و حواشى است كه معدود افرادى به تدريس آن اهتمام مى‌ورزند و يا در كتاب هاى خود كمتر به نظريات ايشان متعرض شده‌اند.

محتوای کتاب

كتاب «نهاية الدراية» تا قبل از حواشى جزء اوّل - كه در جلد سوم به چاپ رسيده است -، شرح «كفاية الأصول» آخوند خراسانى است، اما از اين قسمت به بعد و همين طور مباحث قاعده فراغ و تجاوز، اصالة الصحة و قاعده يَد، نظريات مؤلف است. در اين قسمت‌ها، مؤلف علاوه بر مآخذ قبل، از نظريات میرزای نائينى و آقا رضا همدانی -صاحب تعليقه بر رسائل- نيز استفاده كرده كه نشان از تحقيقات جديد مؤلف دارد.

«نهاية الدراية» در سه مجلد انتشار يافته است:

جلد اول، شامل مباحث موضوع علم اصول تا مجمل و مبين است.
جلد دوم، شامل مباحث حجيت قطع، برائت، اشتغال و قاعده لاضرر است.
جلد سوم، مباحث استصحاب، تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقليد، قاعده فراغ و تجاوز، اصالة الصحة و قاعده يد را دربردارد.

در جلد اول، مؤلف مكررا نظريات میرزا حبیب الله رشتی، صاحب «بدايع الأفكار» را مطرح كرده و بررسى مى‌نمايد و با توجه به دشوارى متن «بدايع الأفكار» و نظريات مطرح شده در آن، اين جلد از كتاب نيز داراى متن علمى‌تر و پيچيده‌ترى است.

همچنین در اين جلد، علاوه بر نظريات ميرزاى رشتى، از نظريات صاحب فصول، شیخ محمدتقی اصفهانی، صاحب هداية المسترشدين (به تعبير مؤلف، صاحب حاشيه بر معالم)، شيخ على نهاوندى صاحب «تشريح الأصول» و ديگر بزرگان مطرح و بررسى مى‌شود، اما در جلد دوم و سوم، به جز در بحث اقل و اكثر ارتباطى، نظريات اين بزرگان به ندرت مطرح شده و فقط به نظريات شيخ انصاری و آخوند خراسانى بسنده شده است.

از ديگر نكاتى كه در جلد اول رعايت شده آن است كه عموم منابعى كه اسامى آنها به كنايه در متن ذكر شده به وسيله حواشى مشخص شده‌اند، اما در جلد دوم و به خصوص قسمت برائت، نام صاحبان مآخذ مشخص نشده و به صورت كنايه ذكر شده‌اند.

رمزها و كنايات

در كتاب نهاية الدراية از بعضى بزرگان و كتاب هاى آنان به صورت كنايه نام برده شده كه به اسامى بعضى از آنان اشاره مى‌شود:

بعض أجلة العصر، ملا على نهاوندى نجفى (متوفى 1322 قمرى) صاحب تشريح الأصول است.
بعض أكابر فن المعقول يا صدرالمحققين، ملاصدرا است (متوفى 1050 قمرى).
بعض الأعاظم فی تقريراته بحث شيخنا العلاّمة الأنصاری، میرزا محمدحسن آشتیانی (متوفى 1312 قمرى) صاحب بحرالفوائد است.
بعض المحققين، شیخ محمدتقی اصفهانی (متوفى 1250 قمرى) صاحب هداية المسترشدين است.
بعض المدققين من عصرنا، شيخ محمدهادى تهرانى (متوفى 1321 قمرى) صاحب محجة العلماء است.
بعض الأعلام ممن قارب عصرنا، ميرزا حبيب الله رشتى (متوفى 1312 قمرى) صاحب بدايع الأفكار است.
بعض أعلام العصر، میرزا محمدحسن شیرازی (متوفى 1313 قمرى) صاحب تلخيص تقريرات شيخ انصارى است.