نزاری قهستانی
«حکیم سعدالدین نزاری قُهستانی بیرجندی» (720-650 ق)، صوفى و شاعر ایرانی -متخلّص به «نزارى»- در قرن هشتم قمری است. نزاری در ابتدا پيرو مذهب اسماعيليه بوده، ولی سرانجام به تشیع روی می‌آورد. وی علاوه بر دیوان قصاید و غزلیات، چند مثنوی از جمله دستورنامه، سفرنامه و ادب‌نامه دارد.
محتویات
زندگی‌نامه
سعدالدين بن شمس الدين قُهستانی در سال 645 هجری در روستای فوداج از توابع بيرجند در ناحيه قُهستان چشم به جهان گشود.
نزاری دوران كودكی و نوجوانی را تحت تربيت پدر خود گذراند. پس از این كه تحصیلات مقدماتى را در بیرجند و قائن به پایان رسانید به مطالعه ادبیات و علوم متداول زمان به ویژه فلسفه در قهستان پرداخت. او به مطالعات وسيع پرداخت و تنها به دروس تعليمی مكتب و مدرسه قانع نشد.
او از جوانى به خدمات دیوانی روى آورد. در 678 ق. از تون به آذربایجان، اران، گرجستان، ارمنستان و باكو رفت. در طى این سفرها در تبریز با شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینى ملاقات كرد و او را مدح گفت. این مسافرت دو سال به طول انجامید و نزارى عاقبت به قهستان بازگشت و ساكن شد. وى در این مدت علاوه بر شمس الدین محمد بعضى از رجال سیستان و خراسان و خصوصاً سلاطین كرت را نیز ستود. وى دوباره پس از چند سال دورى به خدمت امراى این خاندان پیوست، اما معاندان نزارى ملوك كرت را علیه او برانگیختند تا جایى كه معزول و اموالش مصادره شد.
نزاری اگرچه در ابتدا پيرو اسماعيليه و از مریدان "المصطفی لدین اﷲ معروف به نزار" خلیفه فاطمی مصر بوده -و تخلص خود را از نام او گرفته است-، ولی در سنين سالمندی به تشیع دوازده امامی و طريقت تصوف روی می آورد.
امير كمال الدين حسين گازرگاهی در كتاب «مجالس العشّاق» راجع به دو ملاقات ميان سعدی و نزاری سخن مي‌گويد كه اولين ملاقات در شیراز و دومين ملاقات در هنگام مسافرت سعدی به بيرجند روی داده است؛ البته اين ملاقات‌ها مورد تأييد برخی محققان قرار نگرفته است.
حکیم نزارى سالهاى آخر عمر را در انزوا و درويش‌منشانه گذرانید و به شغل كشاورزى پرداخت. او زندگی سختی را پشت‌سر گذراند و سرانجام در سال 720 و یا 699 قمری (721 شمسى) در شهر بيرجند درگذشت، و در مقبره‌ای در قبرستان قدیم بیرجند به خاک سپرده شد.
آثار نزاری
كليه آثار نزاری به شعر بوده و اثری به نثر از او به‌جای نمانده است. وی دارای پنج مثنوی بوده كه از جهت تاريخ سُرايش آنها به ترتيب زير قابل شمارش است:
- سفرنامه (بر وزن مثنوی معنوی) اين منظومه در شرح سفر دو ساله نزارى به سال 678 هجری قمری به اصفهان است و شامل 1200 بیت مى باشد.
- ادب‌نامه (بر وزن شاهنامه فردوسی) که داراى دوازده باب است و در 50 سالگى به سال 695 هجری قمری تنظیم کرده است.
- مناظره روز و شب (بر وزن حديقه سنائی غزنوی) که در سال 699 ق. سروده و شامل 550 بیت است.
- ازهر و مزهر (بر وزن خسرونامه عطار نیشابوری و خسرو و شیرین نظامی گنجوی) که بلندترين مثنوی او و شامل 10000 بیت و در سال 700 ق. سروده است.
- دستورنامه (بر وزن اسكندرنامه نظامی گنجوی) که مشهورترین و كوتاه‌ترين مثنوى نزارى مى باشد و در اوایل سال 689 ( 710 شمسى) سروده است.
آثار ادبی دیگر حکیم نزاری عبارتند از:
- تذكره مونس الاحرار،
- دیوان شعر، مشتمل بر قصاید، غزلیات، مقطعات، رباعیات، مناجات، و چند تركیب بند قریب بیست هزار بیت.
شعر نزاری
شعرهای نزاری در تاريخ ادبيات ايران دارای اهميّت است. نزارى زبان شعر و تعبیرات و اصطلاحات صوفیان را براى پنهان داشتن عقاید اسماعيلي خود برگزید. در آثار و اشعار او به ادبيات و نام‌هاي شاعراني چون: فردوسی، نظامی گنجوی، خیام نیشابوری، سوزنی سمرقندی، سنايی غزنوی، عطار نیشابوری و... برمي‌خوريم.
برخى از اشعار حکیم حکایت از اعتقاد او به مشرب باطنیان دارد. او معتقد است که اعتقاد به امامت و پیروى از اهل بیت (علیهم السلام) را از پدر خویش آموخته است.
حق ازین پیش که در پیروى اهل البیت * معتقد کرد به اثبات امامت پدرم
نزارى پیوسته مورد حسادت حسودان و معاندان و متعصبان زمان خود بوده و اغلب او را به ملحدین نسبت مى داده اند. درحالى که هر غزل او تیغى برّان در برابر ملالت گران دوران و یاوه سرایان زمان بوده است. او در برابر چنین نسبتهائى این گونه می سراید:
چرا ملحد همى خوانى کسى را کو به صد برهان * ز قرآن و خبر کرده است اثبات مسلمانى
تو خواهى ملحدم خوان خواه مشرک * اگر ناحق نداند، حق علیم است
بسیارى از شعرا و نویسندگان از آن جمله جامی -شاعر و عارف نامدار سده نهم- برخى از اشعار حافظ را متأثر از اشعار حکیم نزارى مى دانند و یا به عبارت دیگر معتقدند که حافظ از شیوه نزارى پیروى کرده است.
منابع
- تاریخ ادبیات در ایران، ذبیح‌الله صفا، ج2.
- اثرآفرینان، انجمن مفاخر فرهنگی، ج6، ص34.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
