سید صدرالدین صدر

آیت الله العظمی سید محمدعلی صدر (۱۳۷۳ - ۱۲۹۹ ق) ملقب به صدرالدین صدر، فرزند آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر، از فقیهان و مراجع بزرگ شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان آخوند خراسانی است. وی در فقه، اصول، رجال، تفسیر و شعر مهارت داشت و صاحب آثار علمی متعددی در این علوم بود.

نام کامل	سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر
زادروز	۱۲۹۹ قمری
زادگاه	کاظمین
وفات	۱۳۷۳ قمری
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه
اساتید	آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی، میرزا محمدحسین نائینی، شیخ عبد الکریم حائری یزدی،...
آثار	المهدی فی احوال الحجة المنتظر، خلاصة الفصول فی علم الاصول، رسالة الحقوق، التاریخ الاسلامی، حاشیه بر العروة الوثقی،...

خاندان

خاندان صدر شاخه‌ای از خاندان شرف‌الدین و شرف‌الدین شاخه‌ای خاندان نورالدین است. این خاندان تا سال‌ها در جبل عامل لبنان می‌زیستند و از این رو به عاملی مشهورند. این خاندان از نوادگان امام موسی کاظم علیه اسلام و از خاندان‌های مشهور مذهبی در ایران، عراق و لبنان است.

لقب صدر برای این خاندان به جهت انتساب به سید صدرالدین موسوی عاملی اصفهانی است که به سبب شهرت علمی و به ویژه فقهی وی، فرزندانش همه به صدر معروف شدند. چون در اصفهان زندگی می‌کرد، برخی از فرزندانش به صدر اصفهانی مشهور شدند. برخی نیز به جهت مهاجرت او در کودکی از سرزمین جبل عامل به عراق، به صدرزاده یا صدرعاملی معروف شدند. چندین تن از عالمان خاندان صدر به صدرالدین ملقب‌اند.

وجه تسمیه

جایگاه ممتاز دینی، علمی و حوزوی سید صدرالدین عاملی موجب شد تا اغلب فرزندان، نوادگان، احفاد و اعقاب پسری اش با اقتباس از نام او، "صدر"، "صدر عاملی"، "صدر جبل عاملی"، "صدر اصفهانی"، "صدر کاظمینی" یا "صدرزاده" نامیده شوند . شاخه هایی نیز البته بعدها به "عاملی"، "خادم الشریعه" و "مستجاب الدعواتی" شهرت یافتند.

جایگاه آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر در خاندان صدر

ولادت و خاندان

سید صدرالدین صدر در سال ۱۲۹۹ هـ.ق در کاظمین به دنیا آمد. خانواده صدر، یکی از خاندان های پرثمر و اصیل در اسلام می باشد که اصل و تبار به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسانند و در کشورهای ایران، لبنان، عراق، فلسطین، مصر، یمن، عربستان، اردن و دیگر مناطق اسلامی، رجال علمی نامی و شخصیت های بزرگ سیاسی و اجتماعی و سادات جلیل القدر فراوانی را دارند رجالی مانند:

مصلح بزرگ، آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین صاحب المراجعات و الفصول المهمه، و آیت الله سید حسن صدر صاحب تاسیس الشیعه لفنون الاسلام، و متفکر بزرگ، امام موسی صدر. پدر عالیقدر ایشان، آیت الله سید اسماعیل صدر، یکی از اکابر علما و فقهای نامی کاظمین بود که بعدها به کربلا مهاجرت نمود.

تحصیل و اساتید

سید صدرالدین صدر مقدمات علوم را در کاظمین از محضر پدر عالمش سید اسماعیل صدر و اساتید ادب روز تلمذ نمود. آن گاه در سال ۱۳۲۸ ه.ق به قصد تکمیل معلومات و تهذیب نفس، عازم نجف اشرف گردید و در حوزه درس آیت الله آخوند خراسانی صاحب کفایة الاصول (م، ۱۳۲۹ ه.ق) و دیگر بزرگان مانند درس آیت الله طباطبایی یزدی، صاحب عروة الوثقی (م، ۱۳۳۷) و آیت الله میرزای نائینی شرکت جست.

آنگاه در سال ۱۳۳۹ پس از درگذشت والد بزرگوارش به قصد زیارت ثامن الحجج امام رضا علیه السلام عازم ایران گشت و نزدیک ده سال در مشهد مقدس به ارشاد و اصلاح امور مسلمین پرداخت، و در اثر استقبال طلاب و محصلین، مشغول تدریس شد و پس از چند سال اقامت در ایران، در سال ۱۳۴۴ به نجف اشرف بازگشت و ملازم درس آیت الله نائینی گردید، و در سال ۱۳۴۹ ه.ق به ایران بازگشته و بنا به درخواست و علاقه مرحوم آیت الله حائری، مؤسس حوزه علمیه در قم اقامت گزید و به عنوان یکی از اساتید و مدرسین مسلم حوزه، مشغول تدریس فقه و اصول گردید، و بیشتر به تربیت و تعلیم طلاب پرداخت.

وی به حدی توجه خاص مرحوم حائری را به خود جلب نمود که او را یکی از دو وصی مورد اعتماد خود قرار داد، که پس از رحلت مؤسس عالیقدر حوزه، با همکاری آیات عظام: سید محمد حجت کوه کمری و سید محمدتقی خوانساری به حفظ و نگهداری و حراست از ارزش های حوزه علمیه قم پرداخت و در تثبیت و ابقای آن کوشید، به حدی که در سخت ترین و سیاه ترین ایام با فداکاری لازم و ایثار بی سابقه، دوران فترت را پشت سر گذاشته و حوزه را به دست زعیم عالیقدر، آیت الله بروجردی سپردند.

آثار و تألیفات

از مرحوم آیت الله صدر آثار و تألیفات متعددی بجا مانده است که شامل فقه، اصول، تاریخ، ادب، کلام، عقاید، حدیث و اخلاق می باشد، از جمله:

یکی از آثار آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر

1. المهدی فی احوال الحجة المنتظر عجل الله تعالی فرجه شریف، اثبات وجود امام زمان از طریق اخبار عامه.
2. خلاصة الفصول فی علم الاصول، و آن تلخیص فصول شیخ محمدحسین اصفهانی می باشد که در دو جز قرار دارد، از دومی آن در سال ۱۳۶۳ فراغت پیدا کرده اند.
3. رسالة الحقوق، رساله نفیسه ای است که بارها به چاپ رسیده است، نخستین بار در سال ۱۳۲۹ آنچنان که در الذریعه معرفی شده است.
4. التاریخ الاسلامی، تاریخ فشرده ای است که در سال ۱۳۳۰ دو جلد آن به چاپ رسیده است.
5. حاشیه بر العروة الوثقی که در حواشی «وسیلة النجاة» آیت الله اصفهانی به چاپ رسیده است.

دیگر آثار ایشان مخطوط می باشد:

1. منظومه ای در حج.
2. منظومه ای در صوم.
3. رساله ای در حکم ماء الغساله.
4. رساله ای در تقیه.
5. رساله ای در حج.
6. رساله ای در امر به معروف و نهی از منکر.
7. رساله ای در نکاح و ازدواج.
8. حاشیه کفایة الاصول خراسانی.
9. حاشیه وسیلة النجاة فارسی.
10. رساله ای در ردّ شبهات وهابی ها.
11. رساله ای در اثبات عدم تحریف کتاب.
12. ندا محمد در اخبار خاصه و عامه (۱۲ مجلد).
13. مدینة العلم فی اخبار اهل البیت علیهم السلام.
14. دیوان شعر (۶ مجلد) و دیگر آثار و تألیفات.

مرجعیت

پس از رحلت آیت الله مؤسس مردم به سید صدرالدین صدر و همکار عزیز و بزرگوارشان، آیت الله حجت مراجعه نمودند و از آن ها درخواست رساله کردند. با این که رساله عملیه ایشان چاپ گردید و ایشان جزو زعمای علم و یکی از مراجع دین و از بزرگ مدرسان حوزه علمیه قم قرار گرفتند، ایشان درس اصول و فقه را تدریس نمودند که در جلسه درس او نزدیک به ۴۰۰ نفر از طلاب و فضلا می نشستند.

در تشویق آنان، شیوه ها و اسلوب های خاصی بکار می گرفتند، به حدی که توانستند تعدادی از بزرگان و رجال حوزه علمیه قم را تربیت و آماده سازند. ابوالزوجه بزرگوار ایشان، مرحوم آیت الله العظمی حاج آقا حسین قمی تقلید از ایشان را اجازه داد و احتیاطات خویش را به ایشان ارجاع داد. کسانی که آیت الله قمی را می شناسند، و شدت ورع و پرهیزگاری او را می دانند، بهتر می دانند که او کمتر به کسی اطمینان و اعتماد می ورزید، و هیچ‌گاه به سرعت و سادگی تصمیم نمی گرفت، مادام که اساس و پایه ای پیدا نمی شد، سخنی به زبان نمی آورد و حقیقتی را مورد تایید قرار نمی داد».

ویژگی‌های اخلاقی

آیت الله صدر، از طبع بلند، نیت پاک، اخلاص کامل در عمل و سعه صدر برخوردار بود و در امر دین و پیشرفت آن و در رسیدگی به امور مسلمین، به ویژه مستضعفان و دردمندان فوق العاده ساعی و کوشا و دارای همت بلندی بود. او دارای ذوق خاص و شور و شوق فراوان به ادبیات عرب بود، و اشعار و سروده‌هایی نیز داشت که حاکی از عمق تبحر ایشان در آن مقوله می باشد.

او در کنار حاشیه بر کفایةالاصول و کتاب تاریخ اسلام، اشعار و قصاید آموزنده و سازنده در مراثی و مدایح اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را داشت و شعر و ادب او نشان می دهد که او کوچکترین اعتنایی به مقامات ظاهری و وابستگی های دنیوی و مظاهر اعتباری ندارد. او مرثیه ای در رثای حضرت زهرا سلام الله علیها به عربی سروده است که حاکی از سوز دل عمیق و جانکاه او می باشد.

«ایشان با خصوصیات ویژه ای از دیگر معاصرین تمایز پیدا می کردند و این یک امر عجیب و غریبی نیست، چون ایشان از یک بیت بزرگ برخاسته اند، پدر، جد و برادران همگی دارای چنین خصوصیات و امتیازاتی بودند. او فقیه متضلع، ادیب بارع، ورع و پرهیزگار و متقی بود، بیشتر به دنبال اصلاح امور و ایجاد الفت بودند هنگامی که در مشهد بودند، اختلاف و پراکندگی بین مردم به وجود آمده بود، به حدی که به صفوف علما نیز سرایت نموده بود. مرحوم آیت الله صدر تنها فردی بودند که توانستند آن اختلافات را به وحدت تبدیل نمایند و صفوف رجال دین را متحد سازند و عوامل اختلاف را از بین بردارند... او بسیار متواضع و خاکی بود، با توده مردم می نشست به هر که می رسید سلام می گفت در مسکن و لباس و شئون زندگی شان و اعتبار ظاهری را رعایت نمی نمود، بلکه با سادگی و بساطت خود را ممتاز می ساخت. او همیشه این چنین بود، تا روزی که مرجع تقلید مسلمین گردید، و یکی از اکابر علما و مدرسین حوزه قرار گرفتند باز عادت و شیوه کار او عوض نشد، و اخلاق و رفتارش تغییر پیدا نکرد. روی همین امتیازات اخلاقی بود که او در قلوب مردم از موقعیت و منزلت خاصی برخوردار بود، و یکی از عوامل این اقبال و توجه مردم، کتمان و پوشیده نگهداشتن اعمال و کارهای نیک و شایسته خود بود، مگر آن اعمالی که خود به خود ظهور و شهود داشتند، مانند تاسیس مدارس و تشیید مساجد و روشن ساختن برخی از اماکن مقدسه و تقدیم شهریه به طلاب و دیگر خدمات ایشان باقیات صالحات فراوانی در مشهد و قم از خود به یادگار گذاشتند که خیلی ها نمی دانند. ایشان مردم را دوست می داشتند و در درد و آلام آنان متالم و متاثر می شدند به مشکلات و شکایات آنان گوش فرامی دادند و در پی حل و بازگشودن آن ها بودند سعی داشتند از نزدیکترین راهها و بهترین شیوه ها در حل مشکلات آنان سهیم باشند. من ایشان را از دهها سال پیش از طریق والد بزرگوار و پسرعموی گرانقدرش سید حسن صدر که با ایشان و خاندان صدر محکمترین روابط را دارم، می شناختم من چیزی را از او و درباره او نشنیده ام که موجب عیب و تعییر وی بوده باشد از این رو ایشان در نظر حقیر یکی از آن رجال کم نظیری هستند که زیبنده است تاریخ یاد و اعمال ایشان را مخلد و جاویدان در سینه خود ثبت و ضبط نماید».

وفات

مرحوم سید صدرالدین صدر، سرانجام پس از عمری تلاش و مجاهده در راه اسلام، در اثر مرض قلبی در روز شنبه ۱۹ ربیع الثانی سال ۱۳۷۳ ه.ق در قم دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهر ایشان پس از اقامه نماز توسط آیت الله بروجردی، در بالای سر رواق حرم حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) کنار قبر استاد و مؤسس حوزه علمیه قم، آیت الله حائری مدفون گردید.

منابع

• فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، صفحه ۴۳۲.
• محمد رضایی، سید صدرالدین صدر، قله تواضع، مجله فرهنگ کوثر، تیر ۱۳۷۷، شماره ۱۶.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  از راست: سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، مهدی بروجردی و سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر

• 

  از راست: سید علی موسوی صدر، سیده بتول موسوی صدر، سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر و سید موسی موسوی صدر

• 

  از راست: سید موسی موسوی صدر، سید رضا موسوی صدر و سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر

• 

  1. سید حسین طباطبایی قمی، سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر 2. سید مهدی حسینی شیرازی

• 

  خاندان و ذریه سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر

• 

  ردیف وسط از راست: ناشناس، راضی آل یاسین، سید علی موسوی صدر، سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر و سید محمدجواد موسوی صدر و ناشناس

• 

  قبر سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها