ابوالفتوح رازی
«شیخ ابوالفتوح رازی» (۴۷۰ـ۵۵۲ ق)، مفسر، محدث و متکلم نامدار شیعه در قرن ششم هجری است. «روض‌الجنان و روح الجنان» او، از مهم‌ترین منابع تفاسیر شیعه به شمار مى‌آید. ابن شهرآشوب مازندرانى و شیخ منتجب‌الدین رازى، از شاگردان مبرز او هستند.
| نام کامل | ابوالفتوح حسین بن علی رازی |
| زادروز | ۴۷۰ قمرى |
| زادگاه | شهر ری |
| وفات | ۵۵۲ قمری |
| مدفن | شهر ری، حرم شاه عبدالعظیم حسنی |
|
| |
| اساتید |
على بن محمد نیشابورى رازى، ابوالوفاء مقرى رازى، ابوعلى حسن طوسى، حسن بن محمد استرآبادى، جارالله زمخشری،... |
| شاگردان |
ابن شهرآشوب مازندرانى، شیخ منتجب‌الدین رازى، عبداللّه بن حمزه طوسى، سید شریف عزّالدین شرفشاه افطسى، حسن بن ابی‌بکر بن سیار الحیروی،... |
| آثار |
روض‌الجنان و روح الجنان، مناظرۀ حسنیه، روح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب، رساله یوحنّا، منهاج المناهج، تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام،... |
زندگی‌نامه
جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد بن احمد رازى خزاعی، احتمالاً در شهر رى متولد شد. خاندان او دانشمندان متعددی پرورده است و میرزا عبدالله افندی از آنان با عنوان سلسله‌ای معروف از علمای امامیه که هریک تألیفات متعدد داشته‌اند، یاد کرده است.
جدّ اعلاى ابوالفتوح، بدیل بن ورقاء خزاعی است. همچنین فرزند بدیل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله است که به عنوان معلّم قرآن از طرف پیامبر اکرم در سال چهارم هجری به منطقۀ نجد اعزام شده بود و در فاجعۀ بئر معونه به شهادت رسید. ابوالفتوح در تفسیر آیۀ: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا...» (آل عمران/۱۶۹) با اشاره به شأن نزول آن -که در مورد شهداى بئر معونه است- نافع بن بدیل بن ورقاء را در ردیف این شهدا نامبرده و تصریح مى‌کند که: «این مرد، از پدران ماست.»
علاّمه سید محسن امین در مورد خاندان ابوالفتوح، مى‌نویسد: «وى (ابوالفتوح) و پسرش تاج الدین محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شیخ ابوبکر احمد و عموى بزرگش شیخ عبدالرحمن بن ابى بکر، همه از دانشمندان نامدار امامیه مى‌باشند. این سلسلۀ معروف در میان علماى شیعه، جایگاه ویژه‌اى داشته‌اند و تألیفات پر بار و کتاب‌هاى متعددى را از خود به یادگار گذاشته‌اند.»
قاضى نور اللّه شوشترى نیز در مورد جلالت خاندان ابوالفتوح رازى، مى‌گوید: «او از خاندان جلالت و فضیلت است و از ذریۀ بدیل بن ورقاء خزاعى، که از یاران خاص پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله بوده است. اساسا قبیلۀ خزاعه در طول تاریخ، از شیعیان خالص اهل بیت علیهم السّلام بوده‌اند.»
روشن نیست که اجداد رازی چه زمانی به ایران آمدند، ولی مهاجرت آنان احتمالاً می‌بایست در سده‌های ۱ و ۲ قمری صورت گرفته باشد، ایشان نخست در نیشابور مسکن گزیدند و جد دوم ابوالفتوح، ابوبکر احمد بن حسین بن احمد با نسبت نیشابوری خزاعی خوانده می‌شد. اقامت آنان در ری گویا در زمان همین ابوبکر احمد آغازشد. وی شاگرد سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی بوده و از آثارش الامالی، عیون الاحادیث، الروضة در فقه، السنن، المفتاح در اصول و المناسک را برشمرده‌اند.
پدر ابوالفتوح نیز، اگرچه در الفهرست منتجب‌الدین به‌طور مستقل از او نام برده نشده است، لیکن از آنجا که ابوالفتوح از وی بهرۀ علمی برده بوده، می‌توان گفت که از زمرۀ علما و دانشمندان بوده است.
از آنجا که ابوالفتوح محضر ابوعلی طوسی (زنده در ۵۱۱ ق) را به احتمال قوی در نجف درک کرده بوده است، برمی‌آید که در حدود سال ۴۸۰ ق. زاده شده باشد. این نظر آنگاه قوت می‌گیرد که بدانیم وی شاگرد عموی پدرش، ابومحمد عبدالرحمن بن احمد که نباید حداکثر سال ۵۰۰ ق. را درک کرده باشد، نیز بوده است.
چنان پیداست که ابوالفتوح بیشتر به وعظ و خطابه می‌پرداخته و بدان تعلق خاطر داشته است، چندانکه این دلبستگی تأثیر آشکاری بر سبک تفسیری او نهاده است. بنا به گزارشی که ابوالفتوح خود در روح‌الاحباب آورده و از طریق افندی به دست ما رسیده است، مجالس وعظ او، آنگاه که جوان بوده در خان علان ری قبولی عظیم نزد مردمان داشته است، چنانکه برخی به وی رشک می‌بردند و به دلیل سعایت حاسدان نزد والی شهر مدتی از وعظ محروم گردید.
ابوالفتوح در برخی از علوم متداول زمان خود استاد بود و تفسیر او بیانگر تبحر وی در نحو، قرائات، حدیث، فقه، اصول فقه و تاریخ است.
سال ۵۵۲ قمری (یا ۵۵۶) آخرین تاریخی است که دربارۀ زندگی ابوالفتوح از آن آگاهی داریم و آن از متن اجازه‌ای به دست می‌آید که برای روایت روض‌الجنان به شاگرد خود داده بوده است. ابوالفتوح را به وصیت خودش در جوار مرقد شاه عبدالعظیم حسنی در ری مدفون کردند.
از شیخ ابوالفتوح رازى دو فرزند دانشمند به یادگار ماند: تاج الدین محمّد رازى؛ که شیخ حرّ عاملى در مورد وى مى‌نویسد: استاد و پیشواى مردم، تاج الدین محمّد فرزند ابوالفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است. و دیگری، صدرالدین على رازى؛ که شیخ منتجب الدین رازی از وى به عنوان یک عالم شیعى، در کتاب الفهرست خود، نام برده است.
استادان
از جمله استادان و مشایخ ابوالفتوح رازی عبارتند از:
- على بن محمد نیشابورى رازى؛ پدر بزرگوار ابوالفتوح رازى است؛ وى داراى تألیفاتى همچون «مسائل المعدوم» و «دقایق الحقایق» مى‌باشد.
- عبدالرحمن خزاعى نیشابورى؛ وى عموى ابوالفتوح و پدید آورندۀ آثارى همچون «سفینة النجاة»، «الرضویات» و «مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
- ابوالوفاء عبدالجبار مقرى رازى، معروف به مفید رازى؛ وى در شهر رى مدرسه‌اى داشت و در سال ۴۵۵ ق. از استادش شیخ طوسى اجازۀ روایت کتاب «التبیان» را گرفت.
- ابوعلى حسن طوسى (فرزند شیخ طوسى)؛ وى یکى از استادان مبرّز ابوالفتوح است. ابوالفتوح قبل از سال ۵۰۰ ق. در عراق به محضر وى رسیده است.
- قاضى عمادالدین حسن بن محمّد استرآبادى؛ وى که قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین نیز محسوب مى‌شود.
- محمود بن عمر زمخشرى (۵۳۸-۴۶۷ ق)؛ وى استاد غیر شیعى ابوالفتوح به شمار مى‌آید. ابوالفتوح در تفسیر آیۀ: «الَّذِی جَعَلَ لَکمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا...» (سوره یس/۸۰) از زمخشرى به عنوان استاد خود یاد کرده است.
شاگردان
از جملۀ دانش اندوزان مکتب وى افراد زیر مى‌باشند:
- محمد بن شهرآشوب مازندرانى (۴۸۹-۵۸۸ ق)؛ ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خویش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابوالفتوح رازى استفاده کرده است. ابن شهرآشوب به کسب اجازۀ روایت تفسیر روض الجنان، نایل آمد.
- شیخ منتجب الدین رازى؛ منتجب الدین در «فهرست» خود، بارها از استادش تجلیل به عمل آورده است. وى در بخشى از کتاب خود استادش را چنین مى‌ستاید: «استاد و پیشواى شیعیان، ابوالفتوح حسین بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود. وى داراى آثار متعددى است که از جمله آن‌ها، تفسیر روض الجنان در تفسیر قرآن و کتاب روح الاحباب در شرح شهاب است. من هر دو کتاب را بر این استادم قرائت کرده‌ام.»
- شیخ عبداللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزۀ فقیه؛ وى از شاگردان ممتاز ابوالفتوح به شمار مى‌رود و اجازۀ روایتى از استاد خود داشته است. کتاب «الوافى بکلام المثبت و النافى» از تألیفات اوست.
- سید شریف عزّالدین شرفشاه افطسى نیشابورى؛ او داراى کتابى به نام «النظم و النثر الرائق» مى‌باشد و آرامگاهش در نجف است.
- تاج الدین محمد بن حسین، فرزند ابوالفتوح.
- صفی‌الدین ابومحمد حسن بن ابی بکر بن سیار الحیروی.
- عمادالدین ابوالفرج علی، فرزند قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله راوندی.
آثار و تألیفات
- تفسیر روض الجنان و روح الجنان؛ این کتاب که معروف‌ترین اثر شیخ ابوالفتوح رازى است از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نکات مناسب تفسیرى، ترجمه‌ى دقیق آیات، آزاد اندیشى در بهره گیرى از روایات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزینش مناسب‌ترین آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شیعه، جایگاه ویژه ای در میان تفاسیر شیعه دارد. با این که مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى‌باشد، اما در اثر زندگى و سکونت دراز مدت در ایران، در زبان فارسى تبحّر کامل یافته و این یادگار جاویدان فارسى را آفریده است.
- مناظرۀ حسنیه؛ کتابی منسوب به ابوالفتوح، شامل مناظرۀ دخترى است عالم به نام حسنیه، که در عهد هارون‌الرشید با علمای اهل تسنن در حضور خلیفه مناظره می‌کند و بر آنان چیره می‌شود.
- روح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب؛ شرحى است بر «شهاب الاخبار» از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حکم و امثال است. این کتاب یکى از مدارک بحار الانوار است.
- رساله یوحنّا؛ که از زبان فردی نصرانی به نام یوحنا اسرائیلی مصری در مسئلۀ امامت است که پس از بررسی چهار مذهب به تشیع می‌گرود.
- منهاج المناهج؛ در تحقیق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
- رسالۀ اجازه؛ که در تاریخ ۵۵۲ ق. نگارش یافته است.
- تفسیر قرآن به زبان عربى.
- تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام؛ به زبان فارسى است و ابوالفتوح در بخشى از آن، اندیشه‌هاى حسین بن منصور حلاّج را نقد کرده و در باب‌هاى دیگر، از نسبت‌هاى ناروا به شیعه جواب داده و از تشیع دفاع نموده است.
از نگاه عالمان
- شیخ منتجب الدین رازی از وی با تعبیر «الامام السعید ترجمان کلام‌الله تعالی» یاد کرده و گفته که او عالم، واعظ و مفسر دین بوده است.
- قاضى نور اللّه شوشترى در کتاب «مجالس المؤمنین» در مورد ابوالفتوح مى‌نویسد: نشانه‌هاى فضل و کمال و تلاش‌هاى نیکوى وى در تفسیر کتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و تردیدهاى مخالفین، از نکات بارزى است که در زندگى این مرد به چشم مى‌خورد و هر که تفسیر مشهور وى را ملاحظه کند، به این حقیقت پى مى‌برد.
- میرزا محمدباقر خوانسارى صاحب روضات الجنات می گوید: حسین بن على خزاعى معروف به شیخ ابوالفتوح رازى، مؤلف تفسیر مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شده‌ى تفسیر و علم کلام است. او از ماهرترین و بزرگ‌ترین علماى ادب و از راویان سرشناس علم حدیث مى‌باشد.
- میرزا حسین نورى می گوید: استاد و پیشواى مفسّرین، ترجمان کلام الهى، جمال الدین ابوالفتوح حسین بن على خزاعى رازى، مشهور به ابوالفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقیهى مفسّر، و ادیبى مطّلع بوده و در کسب علم به درجات کمال نایل شده بود.
منابع
- "ابوالفتوح رازی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- "ابوالفتوح رازی، حسین بن علی"، ویکی نور (بازیابی: ۸ اسفند ۱۳۹۵).
