سید محمدحسین شهرستانی
آیت الله العظمی سید محمدحسین شهرستانی (۱۲۵۵-۱۳۱۵ ق)، از فقها و مراجع بزرگ شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان فاضل اردکانی بود. او بعد از وفات استادش بر کرسی تدریس و مرجعیت تقلید تکیه زد و مورد توجه عموم قرار گرفت. شهرستانی کتاب‌های زیادی در علوم مختلفی چون علم کلام، تفسیر، فقه، اصول، فلسفه، منطق و علوم غریبه تألیف نمود. از مهم‌ترین فعالیتهای اجتماعی ایشان، مقابله با فرقه شیخیه و دفاع از عقاید امامیه بود و چندین کتاب از جمله «تنبیه الانام علی مفاسد ارشاد العوام» در نقد این فرقه نوشت.
 | |
| نام کامل | سید محمدحسین حسینی مرعشی شهرستانی |
| زادروز | ۱۲۵۵ قمری |
| زادگاه | کرمانشاه |
| وفات | ۱۳۱۵ قمری |
| مدفن | کربلا، حرم امام حسین |
|
| |
| اساتید |
فاضل اردکانی، شیخ مرتضی انصاری، میرزا باقر یزدی، میرزا غلام هروی،... |
| شاگردان |
سید علی شهرستانی، موسی حائری قرمیسینی، سید شمس‌الدین محمود مرعشی، غلامعلی مرندی، محمدحسن بن حماد جناجی... |
| آثار |
غایة المسئول و نهایة المامول، شوارع الاعلام فی شرح شرائع الاسلام، اشک روان بر امیر کاروان، الحجة البالغة فی غیبة النعمة السابغة، تذکرة النفس،... |
محتویات
ولادت و خاندان
سید محمدحسین حسینی مرعشی در روز پانزدهم شوال ۱۲۵۵ قمری در کرمانشاه به دنیا آمد. نسب وی با ۳۱ واسطه به امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسد.
جدش سید محمدحسین حسینی مرعشی صاحب «معادن التحقیق» از عالمان کربلا بود که بعد از ازدواج با دختر میرزا محمدمهدی موسوی شهرستانی (فقیه کربلا) به «شهرستانی» معروف شد. و پدرش، فقیه گرانقدر سید محمدعلی شهرستانی (متوفای ۱۲۸۷ قمری) از شاگردان سید محمد مجاهد است که آثار ارزشمندی مانند الاجماعیات، الکشکول و شرح تبصره، به یادگار گذاشته است.
تحصیل و استادان
سید محمدحسین از هفت سالگی مشغول به تحصیل شد. او مقدمات را در کرمانشاه گذراند و در مدتی کوتاه، قرآن را حفظ کرد. او در زمان تحصیل، کتاب صمدیه و الفیه را ـ که از کتب درسی حوزه‌های علمیه است ـ از حفظ کرد و بر کتاب الفیه شرحی نوشت. تحصیل و حفظ این کتب در حالی بود که سیزده بهار از عمرش بیشتر نگذشته بود. او دوره مقدمات را توانست در عرض سه سال به پایان برساند.
بعد از آن، سید محمدحسین به کربلا رفت و در حوزه درسی پدر بزرگوار خود شرکت کرد و در سال ۱۲۸۲ قمری توانست از پدر اجازه روایت بگیرد. برخی از اساتید او عبارتند از:
- محمدحسین فاضل اردکانی؛ شهرستانی با این که یکی از کوچک‌ترین شاگردان این استاد بود، استاد به او احترام زیاد می‌گذاشت و تا او در درس حاضر نمی‌شد، درس را شروع نمی‌کرد. فاضل اردکانی در شعبان سال ۱۲۸۷ قمری اجازه روایتی برای شهرستانی صادر کرده است. شهرستانی، استاد خود فاضل اردکانی را بر دیگر اساتید ترجیح می‌داد و با این که او شاگرد شیخ انصاری نیز بوده است، فاضل اردکانی را از شیخ انصاری اعلم می‌دانست.
- سید معزالدین حسینی قزوینی حلی (متوفای ۱۳۰۰ قمری) از دیگر کسانی است که در سال ۱۲۹۲ قمری به شهرستانی اجازه روایت داده است.
- میرزا باقر یزدی، او استاد سید شهرستانی در هیئت و نجوم بود.
- میرزا غلام هروی، استاد حساب و هندسه و عروض شهرستانی بود.
- شیخ انصاری، مؤلف کتاب نجوم السماء، شیخ انصاری را به عنوان یکی از اساتید سید محمدحسین شهرستانی معرفی کرده است و گوید از او اجازه داشته است. این مطلب در جای دیگری نیامده است و خود شهرستانی نیز در آثار خود بدان اشاره‌ای نمی‌کند. اگر گفته نجوم السماء صحیح باشد با توجه به این که شیخ انصاری در سال ۱۲۸۱ قمری وفات کرده است، باید استفاده از محضر او پیش از این تاریخ باشد.
تدریس و شاگردان
سید محمدحسین شهرستانی از همان ابتدا مورد توجه طلاب علوم دینی قرار گرفت و بسیاری از طلاب در دروس او حاضر می‌شدند. از جمله کسانی که در دروس او شرکت می‌کردند، می‌توان به این افراد اشاره کرد:
- سید علی شهرستانی (۱۳۴۴ قمری): او فرزند سید محمدحسین شهرستانی است و در دروس کلام و حکمت و حساب و هیئت پدرش شرکت کرد.
- شیخ موسی حائری قرمیسینی (حدود ۱۳۴۰ قمری) صاحب کتاب الاجازات: شهرستانی بر کتاب الطهاره او تقریظی نوشته است. قرمیسینی در رثای استادش مرثیه‌ای سروده است. آقا بزرگ تهرانی از طریق او از شهرستانی روایت می‌کند.
- سید شمس‌الدین محمود مرعشی، پدر آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
- غلامعلی مرندی (متوفای حدود ۱۳۴۵ قمری)
- شیخ محمدحسن بن حماد جناجی (۱۳۴۴ قمری) که وزیر معارف عراق بوده است.
- شیخ عباس قزوینی
- سید حشمتعلی بن حاج جماعتعلی (۱۳۵۳ قمری)
- سبط الحسین الجائسی بن رمضان علی لکنهوی (۱۳۷۴ قمری)
- شیخ کاظم بن صادق معروف به شیخ کاظم هر (۱۳۳۳ قمری).
آثار و تألیفات
سید محمدحسین شهرستانی آثار زیادی از خود به جا گذاشته است. ایشان از کثرت آثار به «شیخ بهایی» زمان معروف بود. در مقدمه کتاب «اشک روان بر امیر کاروان» به مناسبت صدمین سالگرد درگذشت شهرستانی، صد اثر از او را بر شمرده است. این آثار در موضوعات فقهی، اصولی، اعتقادی، تفسیری، حدیثی، شعر، ریاضیات، هیئت جدید و قدیم، علوم غریبه، اخلاق و مناجات است. در این جا در هر موضوع مهم‌ترین آثار او را بر می‌شماریم.
اصول فقه:
- العناصر در حاشیه بر قوانین الاصول
- اصل الاصول در تلخیص الفصول
- تحقیق الادلة
- حجیة المظنة
- دلیل الانسداد
- غایة المسئول و نهایة المامول فی علم الاصول: این کتاب که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های شهرستانی است، در واقع تقریرات درس استادش فاضل اردکانی است.
فقه:
- سبیل الرشاد شرح بر «نجاة العباد» صاحب جواهر که به فارسی است و تا بحث تیمّم نوشته است.
- شوارع الاعلام فی شرح شرائع الاسلام، که تا کتاب حج در سه مجلد نوشته شده است.
- هدایة المسترشد فی شرح کفایة المقتصد
- رسالة فی الید و انها سبب الضمان
- الدر النضید فی نکاح الاماء و العبید، که در رابطه با اجرای قانون آزادی بردگان در حکومت عثمانی نوشته شده است.
- النور المبین فی احکام الدین، که رساله عملی فارسی او در طهارت و نماز و زکات است و در سال ۱۳۱۲ نوشته است. میرزای شیرازی در ابتدای این کتاب، رجوع به او را اجازه داده است.
- الشرح المبین، در جواب رساله المتن المتین؛ تاج العلماء سید علی محمد نقوی رساله‌ای نوشت در این که دود، روزه را باطل نمی‌کند و نام آن را المتن المتین گذاشت. او به هنگام مسافرت به عتبات، آن را به فاضل اردکانی عرضه کرد. شهرستانی در رد این رساله، الشرح المبین نگاشت و تاج العلماء در جواب، رساله التعلیق الانیق نوشت.
تاریخ:
- اشک روان بر امیر کاروان: این کتاب، ترجمه «الخصائص الحسینیه» شیخ جعفر شوشتری است. او این کتاب را بعد از بازگشت از سفر مشهد و در تهران نوشته است. شهرستانی در این کتاب، ضمن ترجمه، گاه مطلب کتاب را اصلاح یا تکمیل می‌کند و در مواردی مطلب را توضیح می‌دهد و گاهی نیز اشکالی مطرح و بدان پاسخ می‌دهد و گاهی نیز بر مطلب کتاب اشکال و می‌کند. نام اصلی این کتاب، «دمع العین علی خصائص الحسین» است، ولی با نام اشک روان بر امیر کاروان با تحقیق مناسب به چاپ رسیده است.
- تاریخ الشهرستانی
کلام و اعتقاد:
- الحجة البالغة فی غیبة النعمة السابغة، در اثبات وجود امام زمان
- جنة النعیم و الصراط المستقیم فی الامامة
- الآیات المحکمات فی دفع الشبهات
- نورالمبین فی اصول الدین
- رساله در اثبات عدم تحریف قرآن
- تنبیه الانام علی مفاسد ارشاد العوام، او در این کتاب، صد مطلب از مطالب انحرافی کتاب «ارشاد العوام» را برشمرده است.
- المراصد علی شرح الفوائد، که رد بر کتاب «شرح فوائد» شیخ احمد احسائی است.
- سبیل النجاة و طریق النجاة، دو کتاب او در رد نصارا است.
- آیات بینات، در ردّ دهریین.
صرف و نحو:
علوم غریبه:
- رساله در علم کف‌شناسی
- رساله در علم کتف و شانه‌بینی
- رساله در رمل به فارسی و عربی
- الطریق در رمل
- اصطلاحات الجفر
هیئت و نجوم:
- مطالع البروج در هیئت قدیم
- نجم السماء در هیئت جدید
- الموائد در سیارات سبع و اورانوس و نپتون که به فارسی نوشته شده است.
- مختصر فارسی هیئت خواجه نصیر
- اللباب فی الاسطرلاب
شعر و ادب:
- نان و دوغ، در قبال «نان و حلوا» اثر شیخ بهایی نوشته است. این کتاب در ۵۶ صفحه به چاپ رسیده است.
- خوان نعمت، در بیان نعمت‌های الهی که به چاپ رسیده است.
- تخمیس غدیریه ملا مسیحا فسائی
- عسل مصفّی، در مواعظ
تألیفات دیگر:
- تلویح الاشارة در تلخیص «شرح الزیارة»
- التوحید
- زوائد الفوائد
- الموائد فی المتفرقات من الفوائد: به صورت کشکول است و مطالب گرانقدری در آن آمده است. بنا به نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب نزد فرزند مؤلف میرزا علی شهرستانی بوده است که در هنگام سفر حج، در دست او از بین رفته است.
- الصحیفة الحسینیة فی ادعیة سید الشهداء
- خیرة الطیور فی التفأل
- تذکرة النفس در مناجات و مراقبات
- الکرامات، در کراماتی که در نجف و کربلا و سرداب مقدس رخ داده است.
- صنعت جرثقیل
- صنعت المتحرک الدائم الحرکة
- شرح الحدید در شیمی جدید
- الخطّ در انواع خطوط
- البرزخیه در تفسیر آیات مربوط به عالم برزخ
- الاربعون حدیثا مع الشرح و البیان
- شرح حدیث «من حفظ علی امتی اربعین حدیثا» در درایة الحدیث
- غایة التقریب یا مهذب التهذیب، که ارجوزه‌ای در منطق تهذیب است و در ۲۸۷ بیت است. این کتاب در سال ۱۳۷۴ قمری به نام منظومة التهذیب در ۳۲ صفحه به چاپ رسیده است.
فعالیتهای اجتماعی
سید محمدحسین شهرستانی بعد از وفات استادش فاضل اردکانی و در سال ۱۳۰۵ قمری برای زیارت امام رضا (علیه‌السلام)، عازم مشهد مقدس شد. در بازگشت از این سفر به تهران رفت و در آنجا مورد استقبال پر شور مردم و رجال دولتی قرار گرفت. ملا علی کنی که بزرگ علمای تهران بود نهایت تجلیل و تکریم از شهرستانی می‌کند و اقامه نماز جماعت خود را در مدرسه مروی بر عهده ایشان می‌گذارد. او به غیر از امامت جماعت، در مدرسه میرزا حسین خان صدر قزوینی، تدریس می‌کرد.
سید محمدحسین بعد از چندی اقامت در تهران به کربلا بازگشت و به تدریس و تالیف و ارشاد و رسیدگی به حوائج مردم پرداخت. وی به غیر از این سفر، سفری به بیت‌الله الحرام نیز داشته و گزارش سفر خود را در سفرنامه حجاز آورده است. آقا بزرگ تهرانی این کتاب را در کتابخانه آل شهرستانی در کربلا دیده است.
مبارزه با انحرافات اعتقادی:
شیخیه، یکی از گروه‌هایی است که بعضی اعتقادات انحرافی دارند. یکی از انحرافات این گروه که به دست حاج محمد کریم خان کرمانی (متوفای ۱۲۸۸قمری) بنیان گذاشته شد، اعتقاد به رکن رابع است. به گفته او انسان علاوه بر اعتقاد به خدا و رسول باید به رکن رابع هم معتقد باشد و مصداق رکن رابع در نظر او، خودش است. شیخیه برای بیان اعتقادات خود از فلسفه بسیار استفاده می‌کردند و کسانی که اطلاعات اندکی از فلسفه داشتند، به راحتی فریب این گروه می‌خوردند.
عالمان و فلاسفه معاصر حاج محمد کریم خان به منظور جلوگیری از انحراف مردم، با او مناظراتی داشتند. سید محمدحسین شهرستانی که در کلام و فلسفه اطلاعات وسیعی داشت، به راحتی توانست اشتباهات فلسفی و اعتقادی و برداشت‌های حدیثی آنان را به دست آورد. او به منظور جلوگیری از رواج شیخیه، همگام با دیگر عالمان، به رد شیخیه و حاج محمد کریم خان کرمانی پرداخت و مبانی اعتقادی و فلسفی آنان را نقد کرد. او چند کتاب در رد این گروه نوشته است. «تنبیه الانام علی مفاسد ارشاد العوام» یکی از این کتاب‌ها است. او در این کتاب، صد مطلب از مطالب انحرافی کتاب «ارشاد العوام» را برشمرده است و بعد از بیان این صد مورد، متذکر می‌شود که مطالب انحرافی این کتاب بسیار بیشتر از این تعداد است. او این کتاب را در سال ۱۲۹۴ قمری نوشت. کتاب دیگر او در رد شیخیه، «تریاق فاروق» در فرق بین شیخیه و متشرعه است که آن را در سال ۱۳۰۱ قمری نوشت.
علامه شهرستانی در رد شیخ احمد احسائی که شیخیه خود را به او منسوب می‌کنند نیز کتبی نوشته است. از جمله کتاب «المراصد علی شرح الفوائد» که رد بر کتاب «شرح فوائد» شیخ احمد احسائی است. او به غیر از مبارزه با شیخیه، به رد نصارا نیز پرداخته است. کتاب «سبیل النجاة» و «طریق النجاة» دو کتاب او در رد نصارا است. وی در رد دهریین نیز کتابی با عنوان «آیات بینات» نوشت.
از نگاه عالمان
- شیخ مرتضی حائری (قدس‌سره)، درباره ایشان می‌نویسد: «از طرف مادر، از احفاد وحید بهبهانی است و از لحاظ حدّت ذهن و قوت هوش و حافظه و سرعت انتقال، ممتاز بوده است و از مراجع تقلید و علمای بنام در آغاز سده چهارده بوده است».
- آقا بزرگ تهرانی درباره او می‌نویسد: «از اعاظم علما و بزرگان علمای دین در زمان خود در کربلا بود».
- شیخ عباس قمی درباره او می‌گوید: «عالم فاضل جلیل محقق مدقق بی‌بدیل سید سند و رکن معتمد میرزا محمدحسین شهرستانی حائری صاحب تالیفات برتر.»
- محمدعلی مدرس می گوید: «از اکابر علمای امامیه اوایل قرن حاضر چهاردهم هجرت می‌باشد که حاوی فروع و اصول، جامع معقول و منقول، فقیه حکیم محقق مدقق ادیب شاعر ماهر اصولی، در فطانت و کثرت حافظه و حدت ذهن ممتاز، در کربلای معلی رییس مذهبی و مرجع تقلید جمعی وافر از شیعه بود».
- آیت‌الله مرعشی نجفی نیز درباره او می‌نویسد: «علامه در فنون مختلف» و او را اعجوبه روزگار در احاطه به فنون مختلف می‌خواند.
وفات
مرحوم سید محمدحسین شهرستانی در روز پنج شنبه ۳ شوال ۱۳۱۵ قمری در کربلا از دنیا رفت و پیکر مطهرش در ایوان متصل به قبور شهدای کربلا در حرم امام حسین (علیه السلام) و در بقعه آل شهرستانی به خاک سپرده شد.
منابع
- سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «سید محمدحسین شهرستانی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۸/۸.
آرشیو عکس و تصویر
سید محمدحسین حسینی مرعشی شهرستانی
سید محمدحسین حسینی مرعشی شهرستانی در بین سادات شهرستانی
ترجمه کتاب الخصایص‌الحسینیه (آیت الله جعفر شوشتری) توسط سید محمدحسین حسینی مرعشی شهرستانی
.jpg)
.jpg)
.jpg)
