نجوم السماء فی تراجم العلماء (کتاب)
معرفى اجمالى
نجوم السماء في تراجم العلماء (شرح حال علماى شيعه قرن‌هاى يازدهم و دوازدهم و سيزدهم هجرى قمرى)، اثر محمدعلى آزاد كشميرى از علماى قرن سيزدهم هجرى به زبان فارسى است.
اين كتاب توسط مير هاشم محدث تصحيح شده است.
مؤلف بيان مى‌كند كه در سال 1286 هجرى اقدام به تأليف كتاب كرده و در ذكر علما صرفا به مجتهدين اعلام و فقهاى اهل‌بيت(ع) اكتفا نكرده، بلكه به ضبط نام‌هاى «جمعى از اعيان محصلين كه در علوم عربيه و ادبيه يا فنون عقليه حكميه، يد طولى و منزلت عليا داشته‌اند» نيز پرداخته است.[۱]
خواننده اين كتاب علاوه بر اينكه به‌اختصار با شرح حال علماى شيعه در قرن‌هاى پيش‌گفته آشنا مى‌شود، به اطلاعات فرهنگى و تاريخى سودمندى نيز دست مى‌يابد كه نمايشگر دوره تاريخى مورد نظر است.[۲]
با وجودى كه تأليف اين كتاب در سال 1286 شروع شده بوده و مؤلف در 1309؛ يعنى بيست و سه سال بعد درگذشته، اما كار تأليف پايان نيافته و ميرزا محمدمهدى كشميرى - يكى از فرزندان مؤلف - كار پدر را ادامه داده و تكمله‌اى بر اين كتاب نوشته است.[۳]
ساختار
كتاب بعد از پيشگفتار مصحح به شرح حال علماى شيعه قرن‌هاى يازدهم، دوازدهم و سيزدهم مى‌پردازد و به‌طور كلى از سه «نجم» تشكيل شده است كه هركدام مربوط به يك قرن مى‌باشد.
نجم اول در احوال 269 نفر از علماى شيعه قرن يازدهم، نجم دوم در احوال 178 نفر از علماى قرن دوازدهم و نجم ثالث در احوال 83 نفر از علماى قرن سيزدهم مى‌باشد.
مؤلف، از منابع مهم بسيارى بهره برده و نام مراجع تأليف خود را مورد به مورد ذكر كرده است؛ از آن جمله‌اند:
- در منثور، تأليف على بن محمد بن حسن شهيد ثانى؛
- نقد الرجال، تأليف سيد مصطفى تفرشى؛
- أمل الآمل، تأليف محمد بن حسن حرّ عاملى؛
- مجالس المؤمنين، تأليف قاضى نوراللّه شوشترى؛
- إحقاق الحق، تأليف قاضى نوراللّه شوشترى؛
- منتخب التواريخ، تأليف عبدالقادر بن ملوك شاه بداونى؛
- لؤلؤة البحرين، تأليف شيخ يوسف بحرانى؛
- رياض الشعراء، تأليف عليقلى واله داغستانى؛
- شهاب ثاقب، تأليف دلدارعلى نقوى لكهنوى؛
- سلافة العصر، تأليف سيد على خان مدنى؛
- شذور العقيان في تراجم الأعيان، تأليف سيد اعجاز حسين كنتورى؛
- روضة المتقين، تأليف علامه محمدتقى مجلسى؛
- لوامع صاحب‌قرانى، تأليف علامه محمدتقى مجلسى؛
- تاريخ عالم‌آراى عباسى، تأليف اسكندربيگ منشى تركمان؛
- خلاصة الأثر في أعيان المائة الحادي عشر، تأليف محمد بن فضل‌اللّه بن محب‌اللّه؛
- تذكره نصرآبادى، تأليف محمدطاهر نصرآبادى؛
- تكمله (تتميم) أمل الآمل، از عبدالبنى قزوينى؛
- تاريخ فرشته، تأليف محمدقاسم استرآبادى؛
- جامع الرواة، محمد بن على اردبيلى؛
- قصص العلماء، تأليف محمد بن سليمان تنكابنى؛
- مرآة الأحوال جهان‌نما، نوشته آقا احمد بهبهانى کرمانشاهى؛
- مآثر الكرام، تأليف غلامعلى آزاد بلگرامى؛
- تحفة العالم، نوشته مير عبداللطيف خان شوشترى؛
- تذكرة المعاصرين، محمدعلى حزين لاهيجى؛
- منتهى المقال، از شيخ ابوعلى محمد حائرى؛
و...[۴]
گزارش محتوا
مؤلف، در شرح حال اشخصاص ابتدا نام شخص را آورده (كه در برخى از موارد نام پدر يا نام كتاب معروفش را نيز در عنوان متذكر شده)، سپس تاريخ تولد، وفات (در صورت دستيابى به آن تاريخ) و در ادامه خاندان، محل زندگى، آثار، اساتيد، شاگردان، جايگاه و مقام علمى، شرح قسمت‌هايى از زندگى، محل و كيفيت مرگ، محل دفن و... را ذكر كرده است.
مؤلف، در مواردى كه ضبط يك كلمه نياز به توضيح دارد، آن را توضيح داده است؛ به‌عنوان مثال، در توضيح قريه دونج، نوشته: به ضم دال مهمله و سكون واو و فتح نون قبل از جيم و در توضيح قرية الهتا، چنين نگاشته است: به فتح هاء و تاى دونقطه بالا بعد از لام و در توضيح قريه غريفه، چنين مرقوم نموده: به ضم غين معجمه و فتح را مهمله و سكون ياء دو نقطه پائين قبل از فاء[۵] و در توضيح ناين، نوشته است: بر وزن صاحب، به نون قبل از الف و كسر ياى دو نقطه پائين قبل از نون اخير.[۶]
مؤلف، صاحب مدارك كه وفاتش قبل از قرن يازدهم هجرى است را آورده است و خود چنين مى‌گويد: «صاحب المدارك را كه وفاتش قبل از مائه حادى عشر واقع شده به بعض مصالح، داخل اين رساله نموده شد»[۷]؛ هرچند مؤلف سال وفات صاحب مدارك را 1009ق ذكر كرده است[۸]؛ بنابراين او در قرن يازدهم از دنيا رفته است.
ايشان سيد حسن بن على بن شدقم حسينى مدنى كه متوفاى 998ق است را در ذيل نجم اول آورده است[۹]؛ درصورتى‌كه وفات ايشان در قرن دهم هجرى است.
مؤلف، شيخ سليمان بن على بن سليمان بن راشد بن ابى‌ظبيه بحرانى متوفاى 1101ق[۱۰]، شيخ احمد بن شيخ محمد بن يوسف مقابى متوفاى 1102[۱۱]، شيخ محمد بن ماجد بن مسعود بحرانى ماحوزى متوفاى 1105[۱۲] و سيد هاشم بن سيد سليمان متوفاى 1107ق[۱۳] را در ذيل نجم اول آورده است؛ درصورتى‌كه شيخ محمد بن حسن بن على بن محمد حر عاملى مشغرى (شيخ حر عاملى) متوفاى 1104ق[۱۴] را در ذيل نجم دوم آورده است. اين نوع روش مؤلف در نجم دوم و سوم نيز ديده مى‌شود؛ به‌عنوان نمونه ايشان در نجم دوم اشخاصى كه وفاتشان بعد از 1200ق است را در نجم دوم آورده و گروهى كه در همان تاريخ از دنيا رفته‌اند را در نجم سوم آورده است (محمدمهدى نراقى كه متوفاى 1209 و ابوعلى بن محمد بن اسماعيل كه متوفاى 1207ق است را در نجم سوم آورده[۱۵]؛ درصورتى‌كه اشخاصى مثل سيد مرتضى بن سيد محمد طباطبائى بروجردى متوفاى 1208ق[۱۶] را در نجم دوم آورده است).
كشميرى بنا به سخن مصحح در بعضى از موارد شرح حال يك نفر را در دو مدخل جداگانه آورده است.[۱۷]
وضعيت كتاب
در ابتداى كتاب فهرست محتويات و در پايان آن منابع تصحيح، فهارس و برخى از آثار مصحح آمده است.
پاورقى‌هاى كتاب به مستندسازى مطالب و ترجمه بعضى از لغات متن[۱۸] اختصاص يافته است.
پانويس
- ↑ ر.ك: مقدمه، ص24
- ↑ قره گزلى، كامران، ص132
- ↑ ر.ك: مقدمه، ص24
- ↑ ر.ك: همان، ص24-26
- ↑ ر.ك: متن كتاب، ص166
- ↑ ر.ك: متن كتاب، ص90
- ↑ مقدمه كتاب، ص24
- ↑ متن كتاب، ص5
- ↑ متن كتاب، ص42
- ↑ متن كتاب، ص164
- ↑ همان، ص165
- ↑ همان، ص166
- ↑ همان، ص168
- ↑ همان، ص175
- ↑ متن كتاب، ص342 و ص351
- ↑ همان، ص326
- ↑ مقدمه، ص27
- ↑ ص28، 32، 164 و...
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. قره گزلى، كامران، معرفى كتاب، ماهنامه پژوهشى اطلاعات حكمت و معرفت، مهر 1386، شماره 19، درج در پايگاه مجلات تخصصى نور به آدرس:
منبع
ویکی نور
