نفحات الرحمان فی تفسیر القرآن (کتاب)
«نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن» تألیف شیخ محمد نهاوندی (م، ۱۳۷۱ ق)، شامل تفسیر تمام سوره‌هاى قرآن کریم به زبان عربی و فارسی است. طرح مسائل گوناگون مرتبط با قرآن، مانند ذکر اسباب نزول و بیان ارتباط آیات و سور و نیز بهره‌گیرى از روایات اهل بیت علیهم‌السلام و مباحث کلامى، از ویژگى‌هاى این تفسیر مى‌باشد.
 | |
| نویسنده | شیخ محمد نهاوندی |
| موضوع | تفسیر قرآن/ شیعه |
| زبان | فارسی و عربی |
| تعداد جلد | ۴ |
|
| |
مؤلف
آیت الله شیخ محمد نهاوندى (۱۲۹۱-۱۳۷۱ ق) فرزند شیخ عبدالرحیم نهاوندى، عالم ربانی، فقیه، مفسر و شاعر بزرگوار شیعه و از شاگردان آخوند خراسانى، سید محمدکاظم یزدى و سید اسماعیل صدر بود.
علاوه بر تفسیر «نفحات الرحمان»، ضیاء الأبصار فى مباحث الخیار، سراج النهج فى مسائل العمرة و الحج، خلل الصّلاة و زبدة المصائب، از دیگر آثار اوست.
مرحوم حاج شیخ محمد نهاوندى، در ۲۵ ربیع الثانى سال ۱۳۷۱ قمرى (۱۳۳۱ ش) دیده از جهان فروبست و در حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) مدفون گردید.
معرفی کتاب
«تفسیر نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن»، در چهار جلد رحلى با چاپ سنگى است که شامل تفسیر تمام قرآن کریم مى باشد و حاصل تلاش و کوشش مجدّانه و مشتاقانه شیخ محمد نهاوندى است؛ زیرا این تفسیر، ابتدا با چهار سال تلاش به اتمام رسید امّا در یک آتش سوزى ناگهانى، سوخت و شیخ محمّد، با عزمى راسخ و تلاشى مجدّد به نوشتن دوباره این تفسیر گران سنگ پرداخت و آن را به نحو مطلوب تر و شایسته ترى به پایان رسانید.
این اثر، تفسیری پرمایه و استوار از آیات قرآن است و در بردارنده روایات اهل بیت (علیهم السلام) به صورتی شیوا و اثرگذار، نقل اقوال عالمان بزرگ، اشاره به حکایت داستان های قرآنی با نثری زیبا و دل نشین، پاسخ به شبهات اعتقادی و اشکال های معنایی مرتبط با آیات، چگونگی پیوست محتوایی میان آیات و سور و بیان چهل طُرفه ناب در علوم قرآنی در مقدمه آن است.
«تفسیر نفحات الرحمن» به دو زبان فارسى و عربى نگاشته شده است تا از این رهگذر استفاده و بهره‌گیرى از آن براى همگان میسر گردد.
محتوای کتاب
مفسر محترم پس از نقل آیات، ابتدا به تفسیر فارسى مى‌پردازد و آنگاه مطالب را به‌گونه مفصل به زبان عربى بیان مى‌کند. تقریباً یک چهارم مجموعه کتاب را بخش فارسى آن به خود اختصاص داده است که مى‌تواند به‌صورت مستقل چاپ و براى فارسى‌زبانان مورد استفاده قرار گیرد.
مؤلف گرانمایه، قبل از ورود به تفسیر، مباحثى از علوم قرآن را به عنوان مقدمه و با نام «طُرفه» بیان کرده است که مجموع آنها به چهل بحث مى‌رسد. اهم آن مباحث عبارتند از: اعجاز قرآن، نزول قرآن، جمع‌آورى قرآن، نام‌هاى قرآن، صیانت قرآن از تحریف، ترتیب و تقسیم‌بندى و نام‌هاى سور، محکم و متشابه و تفسیر و تأویل، حروف مقطعه، نسخ در قرآن، ظهر و بطن قرآن، رفع تناقض در آیات، برترى قرآن بر سایر کتب آسمانى، تعلیم و تعلّم، تلاوت و حفظ قرآن، برترى برخى سور و... .
مفسّر گرانقدر همانند تفسیر صافى، آیات را با بیانات تفسیرى پیوند داده و در هر یک از قسمت‌هاى آیه، به تناسب از بحثهاى دیگر استفاده کرده است. و بدین‌شکل تفسیر قرآن کریم را با بیانات تفسیرى، شأن نزول، روایات و به تناسب با ذکر مباحث فقهى و کلامى به پایان مى‌برد و در ضمن بیان این مباحث، نظرات خود را نیز بیان مى‌دارد. خاتمه کتاب نیز اشاره به منابع مورد استفاده در تفسیر مذکور دارد.
تفسیر آیات از ابتداى سوره حمد تا پایان سوره ناس به شیوه «قال - اقول» شروع شده است؛ بدین صورت که با آوردن کلمه قال، نظرات مفسرین سابق و هم عصر خود را آورده است و با آوردن کلمه اقول، پاسخ آن نظرات را بیان نموده است.
ویژگى‌هاى تفسیر
بهره‌گیرى از روایات:
استفاده گسترده شیخ محمد نهاوندى از روایات گوناگون، جلوه‌اى خاص به این تفسیر بخشیده است. وى در پیشگفتار کتاب مى‌گوید: من کوشش فراوانى را براى نقل روایات وارده از طریق عامه و خاصه نموده‌ام. بهره‌گیرى فراوان مؤلف از روایات به‌گونه‌اى است که این تفسیر را مى‌توان تفسیر روایى دانست. روایات نقل شده در این کتاب تنها روایات تفسیرى نیست بلکه به هر مناسبتى از روایات بهره برده است؛ مثلاً ذیل آیه امر به معروف و نهى از منکر روایات متعددى نقل مى‌کند که قطعاً جنبه تفسیرى نداشته و صرفاً تأکیدى بر مفهوم آیه و اهمیت و فضیلت این فریضه الهى است. هچنین از این نمونه است، روایاتى که در بیان تاریخ امم گذشته آورده است. در نقل روایات از منابع فراوانى سود جسته است که خود در خاتمه مقدمه از آنها نام برده است: ۱. جوامع الجامع ۲. بحار الانوار، ۳. وسائل الشیعة، ۴. تفسیر صافى، ۵. مفاتیح الغیب، ۶. الاتقان، ۷. اسرار التنزیل، ۸. روح البیان.
موضع‌گیرى درباره اسرائیلیات:
مرحوم نهاوندى در ارتباط با روایات و اخبار اسرائیلى به شدت موضع‌گیرى مى‌نماید و آنها را با معیار عقل و کتاب سنجیده و مردود مى‌شمارد.
توجه به شأن نزول:
یکى از مواردى را که مفسر مورد توجه قرار داده است ذکر شأن نزول‌هاى وارده است و چون شأن نزول‌ها به‌صورت روایت مى‌باشند لذا این خود بخشى از مسأله بهره‌گیرى از روایات به‌حساب مى‌آید. آنچه لازم به ذکر است، اینکه اصولاً مؤلف پس از نقل روایات در هر قسمت در صورتى‌که بین آنها تعارض و اختلافى باشد درصدد جمع بین آنها برمى‌آید و به‌گونه‌اى تخالف و تضاد بین آنها را برطرف مى‌سازد.
ارتباط سور و نظم آیات:
یکى دیگر از برجستگى‌هاى این تفسیر تلاش گسترده مفسّر، در بیان ارتباط سور و آیات است؛ امّا اینکه تا چه اندازه در این جهت موفق بوده است، مجال دیگرى مى‌طلبد. این امر ناشى از اندیشه مفسّر در این بحث است، چه اینکه در مسأله جمع‌آورى قرآن و اینکه آیا قرآن به‌صورت موجود و با همین ترتیب در زمان شخص پیامبر اکرم(ص) شکل گرفته، یا این ترتیب پس از آن‌حضرت توسط اصحاب صورت پذیرفته، دو دیدگاه وجود دارد؛ مرحوم نهاوندى(ره) از دسته اول به‌شمار مى‌رود و بحثى را در مقدمه کتاب در همین جهت به میان آورده است. بدیهى است که چنین اندیشه‌اى در عمل تأثیر به‌سزایى گذاشته و مفسر را بر این داشته است که کوشش فراوانى در جهت ارتباط سور و آیات بنماید.
توجه به مسائل کلامى:
آنجا که سخن از بحثهاى کلامى به میان مى‌آید، مفسر از این فرصت بهره جسته و به تفصیل وارد این‌گونه بحث‌ها مى‌شود و در این بین، سخنان فخر رازى را نقل و سپس درصدد ردّ آنها برمى‌آید؛ براى نمونه مى‌توان به بحث عصمت انبیا ذیل آیه: «فتلقّى آدم...» و مسأله امامت و ولایت ذیل آیه «أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولواالامر منکم...» اشاره کرد که همت مؤلف مصروف بیان نظرات و دیدگاه‌هاى مذهب شیعه گردیده است.
بیان مسائل فقهى:
نظر به اینکه بخش عمده‌اى از قرآن کریم را آیات احکام تشکیل مى‌دهد، طبیعى است که بسیارى از مفسران به تناسب به مباحث فقهى بپردازند و در این بین برخى به تفصیل و پردامنه این مباحث را دنبال کرده‌اند. مفسر گرانقدر تفسیر نفحات الرحمن در بحثهاى فقهى، ابتدا چند روایت را ذکر و سپس به استناد آنها نظر خود را بیان مى‌کند.
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور.
- "شیخ محمد نهاوندی"، پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام، نوشته على مصباح.
- سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله "تفاسیر قرن چهاردهم".
