توقیفی بودن سوره های قرآن
منظور از توقیفی بودن سوره های قرآن این است که ترتیب سوره ها در مصحف را از سوی خدا و وحی شده به پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله بدانیم. در این مورد بین عالمان مسلمان اختلاف نظرهایی وجود دارد عده ای آن را توقیفی می دانند و عده ای مخالف با این نظر هستند و عده ای برخی را توقیفی می دانند.
دیدگاه ها در مورد توقیفی بودن سوره های قرآن
درباره گردآورى و تنظيم سوره ها كه آيا توقيفى است و با اشاره پيامبر صورت گرفته است و يا اجتهادى است و پس از رحلت آن حضرت، اختلاف نظر وجود دارد و درباره آن سه ديدگاه ارائه شده است:
- الف. توقيفى و مستند به پيامبر است.
- ب. اجتهادى و مستند به صحابه است.
- ج. در بخشى وحيانى و در بخشى ديگر اجتهادى است.
الف. توقيفى بودن ترتيب سوره ها
بسيارى بر اين عقيده اند كه ترتيب كنونى سوره هاى قرآن به ارشاد پيامبر صلی الله علیه و آله مى باشد و اين ترتيب در زمان رسول اكرم صلی الله علیه و آله وجود داشته است. از جمله اين افراد در اهل سنت ابن انبارى، كرمانى، طيبى، ابوجعفر نحّاس، ابن حصار و ابن حجر مى باشند و از متاخرین و معاصرین می توان آلوسى، شيخ محمود شلتوت، زرقانى و صبحى صالح را نام برد.
در بین دانشمندان شیعه نیز چه در گذشته و چه در حال بر جمع قرآن در زمان پيامبر صلی الله علیه و آله تأكيد كرده اند كه از ميان آنها اشخاص ذيل را مى توان نام برد:
سید مرتضی، شيخ صدوق، امين الاسلام طبرسى، فتح الله كاشانى، سيد ابن طاووس، شيخ حر عاملى، علامه شرف الدين، آيت الله خويى، محمدتقى شريعتى، علامه سيد مرتضى عسكرى، آيت الله حسن زاده آملى، دكتر محمدحسين على الصغير، سيد جعفر مرتضى عاملى و على كورانى.
ب.اجتهادى بودن ترتيب سوره ها
گروهى از دانشمندان گذشته و حال، معتقدند كه پيامبر صلی الله علیه و آله در حالى وفات يافت كه قرآن بر جريده هاى نخل، تخته سنگ ها، استخوان ها، تكه چرم ها و كاغذ و در سينه هاى مردم به صورت پراكنده بود و گرچه آيات در ضمن سوره ها مرتب بودند و سوره ها نيز نام داشتند اما قرآن به صورت مصحف و كتاب مدوّن وجود نداشت و ترتيبى نظام دار ميان سوره هاى آن نبود و اين كار در دوران هاى بعد انجام گرفت. بدين صورت كه نخست در دوران خلافت ابوبكر، آيات قرآن به وسيله زيد بن ثابت در ضمن سوره ها به صورت صحيفه هايى نوشته شدند و سپس در زمان عثمان سوره ها نيز نظم و ترتيب يافتند. البته بنابر نظر شيعه پيش از همه اين اقدامات حضرت امير علیه السلام قرآنى گردآورده بودند كه مورد پذيرش حكومت واقع نشد.
سيوطى و زركشى برآنند كه بيشتر دانشمندان علوم قرآنى ترتيب موجود سوره ها را به اجتهاد صحابه مى دانند، اما آلوسى نظر اكثريت علما را بر توقيفى بودن مى داند. به هر حال، توقيفى بودن ترتيب سوره ها در ميان دانشمندان معاصر طرفداران بيشترى دارد.
ج. وحيانى بودن ترتيب برخى سوره ها
گروهى از دانشمندان، رأى ميانه اى را در ترتيب سوره ها اتخاذ كرده و ترتيب آنها را در بخشى توقيفى و در بخشى اجتهادى مى دانند. اين گروه در تعيين اين حجم اختلاف نظر دارند؛ بيهقى ترتيب تمامى سوره ها را توقيفى مى داند مگر در دو سوره انفال و براءت.
دليل وى در اين استناد روايتى است كه پرسش ابن عباس از عثمان و پاسخ وى را در اين باره حكايت مى كند كه چرا وى ميان انفال كه از مثانى و براءت كه مئين است، جمع كرده.
ابن عطيه نيز به اين نظر گرايش دارد كه ترتيب بسيارى از سوره ها در زمان حيات پيامبر صلی الله علیه و آله معلوم بوده مانند (سبع طوال)، (حواميم) و (مفصلات) و ترتيب سوره هاى ديگر و تنظيم آنها بر عهده مسلمانان نهاده شده بود.
ابوجعفر زيبر نيز نظرى مانند ابن عطيه دارد اما حجم بيشترى از سوره ها را مرتب مى داند و مى گويد: موارد اختلاف اندك هستند.
جلال الدين سيوطى نيز از جمله كسانى است كه رأى ميانه را انتخاب كرده اند؛ وى در كتاب (تناسق الدرر فى تناسب السور) اصل تقديم سوره هاى (طوال) بر (مئين)، (مئين) بر (مثانى) و (مثانى) بر (مفصلات) را به طور قطع، توقيفى مى داند كه در آن مى توان ادعاى اجماع كرد و اختلاف را منحصر در ترتيب سوره هاى اين اقسام چهارگانه مى داند.
او مى نويسد: (كسى از من در اين نظر پيشى نگرفته و دو امر مرا به اين نظر واداشت:
- 1. احاديثى كه دلالت بر توقيفى بودن مى كنند و حديث پرسش ابن عباس از عثمان.
- 2. اتفاق تمامى مصاحف در اين جهت كه نخست سوره هاى طولانى سپس مثانى و پس از آن مفصل را ذكر كرده اند و اختلافشان فقط در ترتيب سوره هاى هر گروه است.)
سيوطى پس از تحرير محل نزاع مى نويسد: (نظرى كه من اختيار مى كنم، همان نظرى است كه بيهقى گفته است كه ترتيب تمامى سوره ها توقيفى است مگر انفال و براءت).
دلائل دال بر توقیفی بودن ترتیب سوره ها
علامه حسن زاده در کتاب فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب دلایل متعددی برای توقیفی بودن سوره ها برمی شمارد که برخی از آنها بدین قرار است:
- 1. ذکر کلمه سوره در آیات قرآن:
اگر كار جمع آورى و ترتيب سوره‌هاى قرآن در زمان پيغمبر صورت نگرفته باشد و چنانچه عده بسيار اندكى بدون دقت و رسيدن به كنه مطلب پنداشته‌اند بعد از درگذشت آن جناب صحابه آن را بر اساس نظر خود مرتب كرده باشند، ديگر فرموده خداوند:
- «فأتوا بسوره».
- «بعشر سور»
- و مانند اين دو آيه مفهومى نداشت.
- 2. شناخته بودن عده ای به عنوان جمع آوری کنندگان قرآن در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:
اسامی اشخاصى كه در زمان پيغمبر قرآن را جمع‌آورى كرده بودند در کتابهای معتبر قدماء مذکور است به عنوان نمونه ابن النديم در الفهرست (صفحه 41 چاپ مصر، در فن سوم از مقاله نخست) گويد: در دوران زندگى پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله اين افراد قرآن را جمع‌آورى كرده بودند:
- على ابن ابى طالب عليه السلام.
- سعد فرزند عبيد بن نعمان بن عمرو بن زيد
- ابو الدرداء، عويمر فرزند زيد است.
- ابو زيد؛ ثابت بن زيد بن نعمان.
- ابىّ ابن كعب بن قيس بن مالك بن امرى‌ء القيس.
- عبيد بن معاويه.
- زيد بن ثابت بن ضحّاك.
- 3. روایات دال بر ختم قرآن توسط صحابه در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:
نسائى به سند صحيحى از عبداللّه بن عمر روايت كرده كه گفت: «قرآن را جمع‌آورى كردم و هر شب آن را از اول تا به آخر مى‌خواندم، به رسول خدا صلى الله عليه و آله خبر رسيد، به من فرمود: «آن را در يك ماه بخوان...».
- 4. روایات دال بر عرضه قرآن توسط صحابه قرآن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:
روایات زیادی وجود دارد كه گروهى از صحابه قرآن را چندين مرتبه بر آن حضرت خوانده بودند كه از ايشان است على بن ابى طالب عليه السلام و عبداللّه بن مسعود و زيد بن ثابت و ابىّ بن كعب و ديگران.
- 5. شدت اهتمام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:
شدّت اهتمام پيامبر خدا در محافظت قرآن و دور نگهداشتن آن از اجتهاد هر فردى و بكاربردن ذوق و سليقه در آن و عنايت آن حضرت به پاسدارى از آن امری نیست که بتوان از نظر دور نمود، چنانچه فرمودند: «من دو چيز گرانبها در ميان شما مى‌گذارم (قرآن) كتاب خدا و اهل بيتم...».
- 6. روایات دال بر عرضه قرآن به جبرئیل توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:
مسلمين روايت كرده‌اند كه جبرئيل در هر سال يكبار قرآن را بر او عرضه مى‌كرد و در آخرين سال زندگيش دو بار.
منابع
- حسن حسن زاده آملى، قرآن هرگز تحريف نشده (ترجمه فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب)، مترجم: شاهرودی، قيام، قم، 1376 ش، چاپ سوم، ص46 تا 52.
- حسن خرقانی، وحیانی بودن ساختار قرآن، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، پاييز و زمستان 1378، شماره 19 و 20 در دسترس در دانشنامه موضوعی قران، بازیابی: 8 بهمن 1392.
