محمد بن حسن بن ولید

«محمد بن حسن بن ولید»، شیخ قمیین و فقیه و شخصیت برجسته و چهره درخشان آنان، وى عالمى متبحر و آگاه به حالات رجال و موثوق در نزد همگان و به احتیاط در قبول حدیث ممتاز بوده است. «ابن ولید» استاد شیخ صدوق بوده است.

محمد بن ولید سرآمد فقها و از چهره هاى درخشان علماى قم بوده است. او از محمد بن حسن صفار و سعد بن عبدالله اشعرى روایت مى کند

دوران شکوفایى ابن ولید

اگرچه در کتب رجالى از تاریخ ولادت ابوجعفر محمد بن حسن بن احمد بن ولید سخنى به میان نیامده است، لیکن دوران شکوفایى وى از زمانى آغاز مى شود که ایشان پس از رحلت على ابن بابویه و ثقة الاسلام کلینى (م ۳۲۹)، در زمره بزرگترین فقها و محدثان شیعه در ایران و در شهر مقدس قم مى زیست.

با توجه به این که قم در آن روزگار مانند ایام پیشین خود، مرکز شیعه و فقها و محدثین بود و بسیارى از مشایخ فقه و حدیث در آن بسر مى بردند، با این وصف چهره پرفروغ ابن ولید در بین آن‌ها امتیازات ویژه اى داشت و سرآمد همه آن‌ها بود. ابن ولید در فقه، حدیث، علم رجال و جرح و تعدیل راویان و رجال حدیث از درخشنده ترین چهره هاى علمى شیعه بود.

مکتب فقه و حدیث او، یعنى فتوى بر اساس متون حدیث و دلالت آن بدون تمسک به علم اصول فقه - که کار فقهاى پیشین قم و على ابن بابویه بود - در اواسط سده چهارم هجرى قمرى به وى منتقل شد. بینش خاص او در جرح و تعدیل راویان و دقت فراوانش در عدم نقل روایت از روایتگران ضعیف در قم، زبانزد اهل فقه و حدیث بود.

ابن ولید در نظر عالمان

شیخ صدوق از شاگردان ابن ولید برای این شخصیت بزرگ و گرانمایه، اعتماد و وثوق بسیار بالایى قائل بوده و در علم حدیث از او تبعیت کرده و با تعبیراتى از قبیل «شیخنا» یا «شیخنا الاستاد» یاد نموده است.

شیخ طوسى درباره او مى گوید: «محمد بن حسن بن ولید قمى دانشمندى جلیل القدر، آگاه به رجال و مورد اطمینان مى باشد. او در علوم گوناگون کتاب هاى زیادى دارد که از جمله کتاب الجامع، التفسیر و غیر این‌ها است. روایات و کتب وى را ابن ابى جید براى ما نقل کرده و نیز جماعتى از علما از فرزندش احمد بن محمد بن حسن و جماعتى دیگر از علما هم آن‌ها را از ابوجعفر بن بابویه (شیخ صدوق) به ما اطلاع داده اند».

شیخ طوسى در کتاب ارزشمند رجال خود نیز از این فقیه والامقام نام برده و مى گوید: «محمد بن حسن بن احمد بن ولید قمى دانشمندى جلیل القدر است و استادى آگاه به فقه و ثقه.

نجاشى، (م ۴۵۰ ق) در کتاب رجال خود از این فقیه گرانقدر و استاد مشایخ قم، اطلاع بیشترى به دست مى دهد و وى را «ثقة ثقة، عین و مسکون الیه» توصیف کرده و مى گوید: «ابوجعفر محمد بن حسن بن احمد بن ولید، پیشواى علماى قم، بزرگ فقیه آن‌ها، پیشرو و از چهره هاى درخشان آنان بود. او در قم مى زیست ولى اصالت او از قم نبود. دانشمندى بود معتمد و شخصى مورد اطمینان، سرشناس و مورد اتفاق همه. او کتاب‌هایى دارد از جمله: تفسیر قرآن و الجامع. ابوالحسین على بن احمد بن محمد بن طاهر از وى به ما خبر داد. اجازه ابن ولید به او که مشتمل بر کتاب ها و احادیث اوست، را دیده ام. ابوجعفر محمد بن حسن بن ولید در سال ۳۴۳ ق. وفات یافت».

علامه حلى در کتاب رجالى خود در ترجمان وى، سخن نجاشى را به صورت مختصر نقل کرده و حتى از خود چیزى بر آن نیفزوده است.

علامه شوشترى در کتاب قاموس الرجال به نقل از ابن داود مى گوید: «ابن داود در رجال خود در فصل «کسى که دوبار توثیق شده» گفته است: ابن غضائرى ابن ولید را دو مرتبه توثیق کرده است».

شیخ ابوطالب تجلیل تبریزى در کتاب معجم الثقات در فصل اول (توثیقات وارده در مورد تک‌تک راویان و تعیین طبقه آن‌ها)، تحت عنوان کسانى که توثیق ویژه دارند (الموثوقون بالخصوص)، ضمن تلفیقى از عبارات شیخ در فهرست و رجال، نجاشى در رجال و علامه در خلاصه، از ابن ولید سخن به میان مى آورد و او را جزو طبقه نهم راویان برمى شمرد.

آیت الله خویى در کتاب معجم الرجال خود مى گوید: «شیخ صدوق در کتب خود از محمد بن حسن بن ولید بسیار روایت مى کند و در مشیخه، قریب به ۱۴۰ مرتبه از او نام برده است»... ابن ولید قمى مانند احمد بن محمد بن عیسى و شاگرد نامدارش شیخ صدوق و بسیارى از مشایخ قم در نقل روایت بسیار احتیاط مى کرده و نسبت به پذیرش حدیث و رجال آن دقت و احتیاط بیش از حدى داشته است؛ به گونه اى که هر روایت و راوى را که او مى پسندید، نزد علما و محدثین قم دیگر از آن گفتگویى به میان نمى آمد و مى پذیرفتند».

استادان ابن ولید

ابن ولید از فقهاى بزرگ قم بهره ها جسته و شاگرد برازنده آنان بوده است. اینک به شاخص ترین اساتید وى اشاره خواهیم کرد:

۱- سعد بن عبدالله الاشعرى القمى: (م، ۳۰۱ ق)

سعد بن عبدالله اشعرى بزرگ طائفه اشعرى، فقیه آن‌ها و چهره برترشان مى باشد. او امام حسن عسکرى علیه‌السلام را ملاقات کرده است؛ برخى کتابهاى او عبارت است از: «کتاب الرحمة، کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه و...».

۲- محمد بن حسن بن فروخ الصفار:

نجاشى در مورد محمد بن حسن بن صفار شخصى مورد اطمینان (در نقل روایت) و مقدم بر دیگران است. کتاب‌هاى او عبارتند از: الصلاة؛ کتاب الوضوء؛ کتاب الجنائز؛ کتاب الرد على الغلاة؛ کتاب التقیه؛ و بصائرالدرجات.

۳- حسن بن مُتّیل دقاق:

نجاشى درباره حسن بن متیل مى نویسد: «او از چهره هاى وجیه اصحاب ماست و کثیرالحدیث مى باشد و کتاب نوادر از اوست».

۴- عبدالله بن جعفر حمیرى:

یکى دیگر از اساتید ابن ولید، عبدالله بن جعفر حمیرى است. عبدالله بن جعفر بن الحسین بن مالک بن جامع حمیرى، ابوالعباس قمى، استاد علماى قم و از چهره هاى درخشان علم و دانش، در سال دویست و نود و اندى وارد کوفه شد. وى ثقه و از اصحاب امام حسن عسکرى علیه‌السلام است. اهل کوفه از وى روایات زیادى شنیده اند. وى کتاب‌هاى زیادى تصنیف کرد که برخى از آن‌ها عبارت است از:

کتاب الامامه؛ الدلائل؛ العظمة والتوحید؛ کتاب الغیبة والحیرة؛ قرب الاسناد الى الرضا؛ قرب الاسناد الى الجواد؛ و قرب الاسناد الى الصاحب و... بسیارى از اصحاب ما از وى خبر داده اند از جمله: حسین بن عبیدالله غضائرى (م ۴۱۱ ق). شیخ ابوطالب تبریزى نیز با نقل مختصرى از عبارت نجاشى، در فصل «کسانى که با تتبع در کتب شیعه صراحتاً توثیق نشده اند» از وى نام مى برد.

شاگردان ابن ولید

گروهى از مفاخر محدثین و فقهاى اواسط سده چهارم هجرى از شاگردان او به شمار مى آیند که برخى از آن‌ها عبارتند از:

۱- شیخ صدوق محمد بن بابویه (م ۳۸۱ ق):

یکى از شاگردان نامى و بلندآوازه ابن ولید، محمد بن بابویه است که در واقع باید از بزرگترین افتخارات ابن ولید، داشتن شاگردى این چنین با عظمت باشد. محمد بن بابویه معروف به «ابن بابویه» و «شیخ صدوق»، نامى ترین دانشمند گرانمایه، بزرگوار، فقیه و محدث عالى مقدار شیعه در نیمه دوم سال چهارم هجرى است. به راستى که باید او را یکى از استوانه هاى شریعت دانست. پدر عالى مقدارش، على بن بابویه مى باشد که او نیز به «ابن بابویه» معروف است؛ ولى هرگاه «ابن بابویه» به طور مطلق در السنه علما و متکلمین به کار رود، مقصود فرزند ایشان یعنى محمد بن بابویه است، همان طور که در کتب فقه و حدیث، هر دو را «صدوقین» مى گویند؛ البته اگر «شیخ صدوق» نیز گفته مى شود منظور همین فرزند او است. شرح ولادت این دانشمند جلیل القدر این گونه است که:

بعد از سال ۳۰۵ ق که نایب دوم امام زمان علیه‌السلام، یعنى عثمان بن سعید عمرى پس از حدود پنجاه سال نیابت حضرت، بدرود حیات گفت و شیخ اجل، حسین بن روح نوبختى افتخار نائب سومى حضرت را پیدا کردند و واسطه بین امام زمان علیه‌السلام و شیعیان آن حضرت شدند، پدر بزرگوار محمد بن بابویه که در آن عصر پیشواى علماى قم بود، وارد بغداد شد. او چون تا آن زمان صاحب فرزندى نشده بود، از این نظر رنج مى برد؛ لذا فرصت را غنیمت شمرد و با تسلیم نامه اى به حسین بن روح از او خواست تا هنگام تشرف به محضر آقا امام زمان علیه‌السلام، نامه را به آن وجود عزیز و مقدس تقدیم دارد. وى در آن نامه اشتیاق خود را به داشتن پسرى ابراز داشته و از حضرت خواسته بود، براى او دعا کند تا خداوند پسرى به وى عطا فرماید. جواب امام علیه‌السلام هم به وى رسید که: «...ما براى تو دعا کردیم و بزودى خداوند پسرى (و به روایتى، پسرانى) فقیه و پاک سرشت، به تو روزى خواهد کرد...». اسناد و طُرُق این روایت چندان محکم و معتبر است که جاى تردید براى هیچ کس باقى نمى گذارد.

شیخ طوسى از قول خود شیخ صدوق نقل مى کند: «بسیار اتفاق مى افتاد، وقتى ابوجعفر محمد بن على اسود مرا مى دید که به مجلس درس استادم، محمد بن حسن بن ولید رضى الله عنه رفت و آمد مى کنم و اشتیاق زیادى به کتب علمى و حفظ حدیث دارم، مى گفت: «جاى شگفتى نیست که چنین میل و رغبتى به علم دارى؛ زیرا تو با دعاى امام زمان علیه‌السلام متولد شده اى».

از این فقیه و محدث ارزشمند، نزدیک به سیصد اثر گرانبها به جاى مانده است که برخى از آن‌ها عبارتند از: کتاب توحید؛ کتاب نبوت؛ کتاب وصیة على علیه‌السلام؛ کتاب مقنع در فقه؛ خصال؛ امالى؛ دعائم الاسلام؛ مختصر تفسیر قرآن؛ من لایحضره الفقیه؛ کتاب مدینة العلم و... . معروفترین و بزرگترین اثر وى که در دسترس است «من لایحضره الفقیه» مى باشد که آن را در سال ۳۷۲ در روستاى ایلاق از توابع بلخ تصنیف کرده است. این فقیه بزرگوار پس از هفتاد و اندى سال زندگانى درخشان و پرافتخار و مسافرت هاى طولانى در بلاد اسلامى، سرانجام در شهر رى به سال ۳۸۱ ق، چشم از جهان فروبست و بسراى ابدى شتافت. آرامگاهش در شهر رى به نام ابن بابویه، مشهور و زیارتگاه مردم مسلمان و عاشقان علم و حدیث مى باشد. روحش شاد و راهش پررهرو باد.

۲- هارون بن موسى تلّعُکبُرى:

یکى از اعاظم مشایخ حدیث در اواسط سده چهارم، هارون بن موسى تلعکبرى است. ایشان از اهالى «تلّ عکبرا»، واقع در نزدیکى بغداد و استاد شیخ مفید مى باشد.

وى در سلسله بسیارى از رجال حدیث، جاى دارد و جمعى از مفاخر فقها و علماى ما، از شاگردان او بوده اند. شیخ طوسى در کتاب رجال خود از وى این گونه یاد مى کند: «ابومحمد هارون بن موسى تلّعکبرى، دانشمندى جلیل القدر، بلندمرتبه، واسع الروایه و بى‌نظیر است. وى تمام اصول و مصنفات (علماى شیعه) را روایت کرده است. او در سال ۳۸۵ رحلت کرد. عده اى از استادان ما از او به ما خبر داده اند».

نجاشى درباره او مى گوید: «هارون بن موسى بن احمد بن سعید بن سعید ابومحمد تلعکبرى از بنى شیبان در میان علماى ما چهره اى درخشان و دانشمندى موثق و مورد اعتماد بود و جاى گفتگو نداشت. از جمله کتاب هاى او یکى الجامع فى علوم الدین است».

علامه حلى هم با توثیق او، همان عبارات شیخ و نجاشى را درباره وى نقل مى کند.

مرحوم میرزا عبدالله افندى در ترجمان وى مى نویسد: «عالم فاضل کامل، فقیه در علم حدیث، معروف به تلّعکبرى از معاصرین شیخ صدوق رحمة اللّه علیه، شیخ مفید رحمة اللّه علیه و امثال این دو بزرگوار مى باشد. وى از کشى، کلینى، پدر شیخ صدوق، محمد بن القاسم الغلابى، محمد بن حسن بن ولید، حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندى و گروه زیادى از علماء روایت مى کند. او فرزند فاضلى هم به نام محمد بن ابى محمد هارون دارد. به همین جهت کنیه این فقیه والامقام، ابومحمد مى باشد. (نجاشى مى گوید که او فرزند دیگرى هم به نام ابوجعفر دارد)».

مرحوم خویى در معجم رجال حدیث مى گوید: «ابى محمد در بسیارى از روایات با عنوان هارون بن موسى واقع شده است. او از على بن محمد بن همام بن سهیل روایت مى کند و جعفر بن محمد بن قولویه در کتاب کامل الزیارات باب ۷۵، «فیمن اغتسل فى الفرات و زار الحسین» از وى روایت کرده است».

همان طور که در عبارات شیخ در رجال (ص ۵۱۶) گذشت، این دانشمند نامى بزرگوار در سال ۳۸۵ رحلت کرد.

۳- محمد بن احمد بن داود معروف به ابن داود قمى:(م ۳۶۸ ق)

ابوالحسین محمد بن احمد بن داود قمى، معروف به ابن داود قمى مانند معاصرین خود یکى از مفاخر فقهاء و دانشمندان صاحب نام قم و استاد مشایخ بغداد در عصر خود به شمار مى رود و از معاصرین ابن قولویه، شیخ صدوق و دیگران در اواسط سده چهارم است. او در عصر خود پیشواى علماى قم بوده و دانشمندان قم او را بر دیگران مقدم مى داشتند.

شیخ طوسى در فهرست از وى این گونه یاد مى کند: «ابوالحسین محمد بن احمد بن داود قمى صاحب کتابهایى است که از جمله آن‌ها کتاب مزار، که بزرگ و نیکوست، کتاب ذخائر که وى آن را گرد آورده و این نیز کتابى نیکوست، کتاب ممدوحین و مذمومین و غیر این‌ها مى باشد. کتاب ها و روایات او را شیخ مفید رحمة الله علیه و حسین بن عبیدالله عضائرى و احمد بن عبدون از وى به ما خبر داده اند».

نجاشى درباره او مى نویسد: «ابوالحسین محمد بن احمد بن داود، پیشواى طایفه شیعه و دانشمند نامدار آن‌ها، در عصر خویش پیشواى علماى قم و فقیه بزرگ آن‌ها بود. حسین بن عبیدالله عضائرى مى گفت: در حفظ و فقه و شناخت حدیث کسى را مانند او ندیده است. او به بغداد آمد و در آنجا اقامت گزید. وى حدیث کرد و کتاب هایى تصنیف نمود». و سپس بعضى از کتب او را نام مى برد که بنابر اختصار ذکر آن‌ها در این نوشتار نمى گنجد.

برخى از شاگردان برجسته او عبارتند از: شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان؛ حسین بن عبیدالله غضائرى؛ احمد بن عبدون (م ۴۲۳ ق)؛ ابوغالب زرارى (م ۳۶۸ ق)؛ ابوالعباس احمد بن نوح سیرافى و فرزندش احمد بن محمد بن احمد بن داود و... .

۴- جعفر بن محمد بن قولویه قمى معروف به ابن قولویه:(م ۳۶۸ ق)

جعفر بن محمد بن قولویه نیز از محدثین بزرگ و فقهاى پرافتخار پیشین ما و از استادان نامدار شیخ مفید است که تصنیفات گرانقدرى را در فقه و حدیث دارد.

شیخ طوسى در فهرست پس از توثیق او به برخى از تصانیفش که درباره تعدادى از ابواب فقهى و کتب فقه است، اشاره مى کند. از جمله: مداوات الجسد لحیات الابد؛ الجمعة والجماعة؛ کتاب الفطرة؛ کتاب الصرف؛ کتاب الرضاع؛ جامع الزیارات و فهرست کتب و اصولى که خود او روایت کرده است. روایات و فهرست کتب او را جماعتى از علماى ما از جمله شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائرى، احمد بن عبدون و دیگران از وى (ابن قولویه) براى ما نقل کرده اند.

نجاشى درباره او چنین مى نویسد: «ابوالقاسم جعفر بن محمد بن موسى بن قولویه، از برگزیدگان شاگردان سعد بن عبدالله اشعرى بود. ابوالقاسم خود از دانشمندان موثق و بزرگ ما در فقه و حدیث است. او از پدر و برادرش و سعد بن عبدالله روایت کرده و گفته است: جز چهار حدیث از سعد بن عبدالله نشنیدم. استاد ما ابوعبداللّه (شیخ مفید)، فقه را بر وى قرائت کرد و از او آموختنى‌هایى آموخت. مردم (علما) هر چه درباره خوبى فقه او بگویند، بالاتر از آن است. او کتاب‌هایى نیکو دارد از جمله: (کتاب هایى که در فهرست شیخ بیان شده هم در رجال نجاشى آمده است)... کتاب قیام اللیل؛ کتاب الصداق؛ کتاب بیان حل الحیوان من محرمه؛ کتاب قسمة الزکاة، کتاب العفیفة؛ کتاب النوادر و...».

نجاشى در ادامه مى گوید: «من بیشتر این کتاب ها را بر استادمان ابى عبدالله (شیخ مفید) رحمة الله علیه و حسین بن عبیدالله غضائرى رحمة اللّه علیه قرائت کردم».

علامه حلى نیز در ضمن یادکردى از وى مى گوید: «پدرش ملقب به «مَسْلَمَه» بود، او استاد شیخ مفید است و شیخ مفید علم و حدیث را از وى فراگرفت. هر چه مردم از خوبى وثاقت و فقه درباره او بگویند، وى بالاتر از آن است. او تصانیفى دارد که ما آن‌ها را در کتاب بزرگمان ذکر کرده ایم. او در سال ۳۶۹ ق، وفات یافت».

۵- حسین بن على بن بابویه برادر کوچکتر شیخ صدوق:

وى دانشمندى عظیم‌الشأن و فقیهى پاک سرشت مى باشد که یادگار خاندانى بزرگ و صاحب افتخار است. نجاشى مى گوید: «ابوعبدالله، حسین بن على بن بابویه قمى، دانشمندى موثق است. او از پدرش با اجازه روایت کرده است، کتاب‌هایى دارد که برخى از آن‌ها عبارتند از: کتاب توحید؛ نفى تشبیه (خدواند به مخلوقات)؛ و کتاب‌هایى که براى صاحب بن عباد، تألیف کرده است. کتب او را حسین بن عبیدالله غضائرى براى ما نقل کرده است».

علامه حلى نیز او را دانشمندى موثق و کثیرالروایه مى داند.

شیخ حر عاملى مى نویسد: «او برادر محمد صدوق، رئیس محدثین و ثقه اى بزرگوار و عظیم‌الشأن است و از پدرش و برادرش روایت مى کند، کتاب‌هایى دارد. از جمله: رد بر واقفه، کتابى که براى صاحب بن عباد تألیف کرده است و غیر این‌ها. شیخ منتجب الدین رازى از وى و فرزندش حسن و نوه اش (حسین بن حسن) نام برده و مى گوید: همگى در زمره فقهاى شایسته مى باشند».

در پایان، تذکر این نکته لازم است که به ظاهر وى نیز مانند برادر بزرگوارش، محمد بن بابویه با دعاى امام زمان علیه‌السلام متولد شده است.

۶- احمد بن محمد بن ولید فرزند ابن ولید:

یکى از شاگردان این عالم بزرگ و جلیل‌القدر که از خرمن علم وى خوشه ها چیده و بهره ها برده است، احمد بن محمد بن حسن بن ولید (از اساتید شیخ مفید)، فرزند او است.

مرحوم اردبیلى در کتاب رجالى خود درباره او مى نویسد: «احمد بن محمد بن حسن بن ولید از مشایخ معتبر است و علامه رحمة الله علیه بسیارى از روایات را که نام وى در طریق آن وجود دارد، صحیح مى داند به گونه اى که حتى احتمال غفلت و اشتباه در آن نمى رود. در ادامه مى گوید: تا به حال ندیده ام و از هیچ کس نشنیده ام که در ثقة بودن وى تأمل کند».

محدث عالی قدر و نامى، شیخ حر عاملى از او این گونه یاد مى کند: «احمد بن محمد بن حسن از اساتید شیخ مفید است و شهید ثانى در درایه (الرعایة فى علم الدرایة، ص ۳۷۰) او را توثیق کرده و علامه (خلاصة الاقوال، ص ۲۷۶) و سایر علماى ما، حدیث او را صحیح مى دانند. پرواضح است که او خود از مشایخ اجازه است».

عالم فاضل، شیخ محمدتقى مجلسى مى گوید: «وى استاد شیخ مفید بوده و حدیثش صحیح مى باشد چون از مشایخ اجازه است».

مرحوم خویى در معجم الرجال خود درباره وى مى گوید: «ابوالحسن احمد بن محمد بن حسن بن ولید، با همین عنوان در اسناد بسیارى از روایات که تقریباً به ۷۰ مورد مى رسد، واقع شده است. او تمام این روایات را از پدرش نقل مى کند. شیخ مفید به جز یک روایت که آن را از حسین بن عبیدالله روایت کرده، تمام این روایات را از او نقل کرده است».

مؤلف معجم الثقات در فصل «الموثوقون بالخصوص» مى گوید: «احمد بن محمد بن ولید ثقة است. این را شهید ثانى در درایه گفته و علامه به صحت روایتى که سندش مشتمل بر او است، حکم کرده است».

محمدعلى ساروى نیز در کتاب رجالى خود احمد بن محمد بن الحسن بن ولید را از مشایخ صاحب اعتبار مى داند.

شیخ طوسى در التهذیب، الاستبصار و سایر کتاب هاى خود از پدرش (محمد بن حسن بن احمد) و نیز با واسطه شیخ مفید روایات زیادى از وى نقل کرده است (به ویژه در جلد ۱ تهذیب، کتاب الطهارة). متأسفانه در کتب گوناگون رجالى از این شخصیت برجسته اطلاعاتى (اعم از: ولادت، وفات، دوران زندگانى و...) بیشتر از آنچه بیان شد، وجود ندارد.

البته محمد بن حسن بن ولید شاگردان برجسته دیگرى نیز داشته است؛ مانند: على بن احمد بن محمد بن طاهر (اشعرى) معروف به «ابن ابى جید»؛ اما به جهت پرهیز از طولانى شدن مطالب، از ذکر نام و یاد آن‌ها خوددارى نمودیم.

البته باید دانست که دانشمند دیگرى هم عصر و هم‌نام با وى در قم بوده است که در بعضى از استادان و شاگردان هم با وى مشترک مى باشد و با این که او نیز از علما و محدثین بزرگ قم بوده ولى در رتبه و منزلت به پایه وى نمى رسد. شیخ طوسى در رجال خود باب «کسانى که از ائمه اطهار علیهم‌السلام روایت نکرده اند» از او نام مى برد و مى نویسد: محمد بن حسن (و لیس بابن ولید) او ابن ولید نیست ولى نظیر اوست و از تمامى مشایخ وى روایت کرده است؛ از سعد بن عبدالله، عبدالله بن جعفر حمیرى (ذکر این‌ها قبلاً گذشت)، محمد بن احمد بن یحیى و دیگران. هارون بن موسى تلّعکبرى هم با اجازه او روایت مى کند.

وفات ابن ولید

این عالم گرانقدر سرانجام پس از عمرى تلاش و کوشش فراوان در مسیر خدمت به اسلام و خصوصاً تشیع علوى و تربیت شاگردانى صاحب نام و پرافتخار در سال ۳۴۳ ق بدرود حیات گفت و بسراى ابدى شتافت.

گزیده روایات

در پایان این نوشتار براى «تیمّن و تبرک» به دو روایت از روایاتى که از ناحیه وى نقل شده است، اشاره مى کنیم:

۱- محمد بن حسن بن احمد بن ولید با چند واسطه از «محمد بن مسلم» و او از قول امام باقر علیه‌السلام نقل مى کند که امام باقر علیه‌السلام فرمودند: شیعیان ما را به زیارت قبر امام حسین علیه‌السلام امر کنید که به درستى به زیارت قبر حسین علیه‌السلام آمدن، سبب فزونى در روزى، طولانى شدن عمر و برطرف شدن بلایا و حوادث ناگوار مى شود. و زیارت قبر حسین علیه‌السلام بر هر مؤمنى که بر امامت او از جانب خداوند اقرار کند، واجب است.

۲- محمد بن حسن بن احمد بن ولید با چند واسطه از «ابوبصیر» این گونه نقل مى کند: ابوبصیر گفت: بعد از آن که به سن پیرى رسیده بودم و در حالى که نفس نفس مى زدم (به سختى نفس مى کشیدم) به محضر امام صادق علیه‌السلام آمدم. امام فرمود: «سبب این گونه نفس زدن از چیست؟» گفتم: «فدایت شوم؛ سنم زیاد گشته و استخوانم فرسوده و مرگم نزدیک است با این که من نمى دانم در قیامت چه جایگاهى خواهم داشت؟» امام علیه‌السلام فرمود: «یا ابا محمد (ابوبصیر)، آیا تو هم (که از شیعیان ما هستى) این گونه سخن مى گویى؟» عرض کردم: «فدایت شوم، چرا این گونه سخن نگویم؟» حضرت فرمود: «مگر نمى دانى که خداوند جوانان شما را گرامى مى دارد و از پیران حیا مى کند؟» عرض کردم: «جانم به فدایت؛ آقا، چگونه خداوند جوانان را اکرام مى کند و از پیران حیا مى کند؟»

امام علیه‌السلام فرمود: «اکرام مى کند جوانان شما را از عذاب کردن (عذابشان نخواهد کرد) و پیران را شرم دارد از این که آن‌ها را محاسبه کند. آیا شادمان شدى؟» (ابوبصیر مى گوید:) عرض کردم: «فدایت شوم قدرى بیشتر توضیح بده چون به ما (از جانب دشمنانمان) نسبتى داده شده که به واسطه آن، کمرهاى ما شکسته و دل‌هاى ما مرده و فرمانروایانشان با تمسک به روایتى که از فقیهانشان نقل مى کنند، ریختن خون ما را حلال مى شمارند». امام علیه‌السلام فرمود: آیا مقصودت از آنچه به شما نسبت مى دهند، رافضه است؟» عرض کردم: «بله». سپس امام علیه‌السلام فرمود: «نه، به خدا قسم ایشان شما را به این اسم ننامیده اند بلکه خداوند شماها را به این نام خوانده است. مگر نمى دانى که ۷۰ مرد از بنى اسرائیل با فرعون بودند و به دین وى گرویدند ولى وقتى که گمراهى فرعون و راستى و هدایت موسى برایشان روشن شد به موسى ملحق شدند و از لشکر فرعون خارج شدند و با توجه به این که در لشکر موسى از حیث عبادت و تلاش و کوشش (و جهاد در راه خدا)، برتر از این ۷۰ نفر هم بودند ولیکن خداوند به موسى وحى کرد: اسم این افراد که از لشکر فرعون خارج شدند (رفضوا) را در تورات به نام «رافضه» ثبت کن. سپس من نیز این نام را به آنان نسبت دادم. سپس خداوند این اسم را ذخیره کرد تا این که شما را بدان «رافضه» نامیده است. چون شما از آئین فرعون و هامان و لشکریان این دو خارج شدید و از محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله پیروى نمودید...». (تا آخر روایت که بسیار جالب و مفصل است).

منابع

• ابوالقاسم لطيف‌زاده دامغانى، ستارگان حرم، جلد7.
• سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف.
• ستارگان حرم، شماره8، محمد بن حسن بن ولید قمی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 26 فروردین 1393.