فهرست شرح های نهج البلاغه

شرح های نهج البلاغه به ترتیب قرن تالیف

نام کتاب	نام مولف	قرن	زبان	توضیحات
شرح نهج البلاغه	تاج الاسلام سید ضیاءالدین ابوالرضا فضل الله بن علی راوندی	ششم	عربی	راوندی در سفر خود به نجف، نسخه اصل نهج البلاغه را ملاحظه نموده و از روی آن نسخه ای برای خود نوشته و در ربیع الاول 511 به پایان رسانیده و پس از اتمام نسخه آن را قرائت، مقابله و تعلیقاتی بر آن نوشته و کلمات و جملات دشوار آن را شرح کرده، که به عنوان اولین شرح بر نهج البلاغه قلمداد شده است. نسخه ای از نهج البلاغه در دست است که محمدصادق بن محمد شفیع یزدی در 1132 از روی ابوالفتوح احمدبن ابی عبدالله بلکوبن ابی طالب آوی از روی نسخه سیدفضل الله راوندی تحریر نموده و حواشی راوندی در آن نقل شده است.
معارج نهج البلاغة	على بن زيد البيهقى فريد خراسانى	ششم	عربی	اين اثر يكى از شرح‌هاى اوليه بر نهج‌البلاغه است كه به رشته تحرير در آمده و در سه جلد توسط حجه الاسلام محمود مرعشی انتشار یافته است.
اعلام نهج البلاغه	سید سند علی بن ناصر حسینی سرخسی	ششم	عربی	شاید از عنوان کتاب در بادی امر چنین به نظر برسد که مولف در این کتاب به معرفی و شرح حال اعلام و شخصیت هایی که در نهج البلاغه از آن ها نام برده شده می پردازد در حالی که این گونه نیست بلکه این کتاب به شرح و توضیح برخی کلمات و فرمایشات که نیاز به تفسیر و توضیح داشته می پردازد.
شرح نهج البلاغه وبری	احمدبن محمد وبری خوارزمی	ششم	عربی	نویسنده نظرش فقط شرح مشکلات نهج البلاغه بوده است. از این شرح، بیهقی در معارج نهج البلاغه و قطب الدین کیدری در حدائق الحقائق و ابن عتایقی در شرح خود بر نهج البلاغه، نقل نموده اند. ولی اصل این شرح در حوادث ایام از بین رفته و به دست ما نرسیده است.
منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه	قطب‌الدين ابوالحسين سعيد بن هبة اللَّه راوندى	ششم	عربى	تأليف اين كتاب در اواخر شعبان 556ق، پايان پذيرفته است.
حدايق الحقايق فى شرح نهج البلاغه	قطب‌الدين كيدرى بيهقى	ششم	عربى	این اثر كه در آخر شعبان سال 576 ه.ق نوشته شده است.
مصباح السالکین یا شرح نهج‌البلاغة	ابن ميثم بحرانى	هفتم	عربى	این شرح جنبه فلسفى - عرفانى دارد كه در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظيم گشته است. لازم به تذکر است که وی پس از نگارش این شرح، آن را تلخیص نموده و آن را اختیار مصباح السالکین نامیده است.
شرح المائة کلمة یا منهاج العارفین	ابن ميثم بحرانى	هفتم	عربى	این کتاب به شرح صد کلمه (حکمت) از سخنان امیرالمومنین علیه السلام اختصاص دارد و در آن از امیر المومنین شخصیت عارفانه کامل ارائه کرده است.
اختیار مصباح السالکین	ابن ميثم بحرانى	هفتم	عربى	این شرح خلاصه شرح بزرگ ابن میثم است که به اشاره عطاءالملک جوینی برای فرزندانش نظام الدین محمد و مظفرالدین علی تالیف گردیده است.
شرح نهج البلاغه	سید رضی الدین ابن طاووس	هفتم	عربی	متاسفانه این شرح از بین رفته و در دسترس نیست.
شرح نهج‌البلاغة لابن ابى‌الحديد	ابوحامد، عبدالحميد بن هبة الله بن ابى‌الحديد	هفتم	عربى	در بیست جلد در چاپهای مختلف انتشار یافته و می توان آن را دائرة المعارف سودمندی نامید و بسیاری از آثار تاریخی و معارف اسلامی را در آن یافت و مورد قبول مسلمين هم واقع گشته است.
شرح نهج البلاغه	فخر رازی، محمد بن عمر طبری شافعی	ششم و هفتم	عربی
شرح نهج البلاغه	شارح قرن هشتم	هشتم	عربى	این شرح که مشتمل بر خطبه های 3 تا 51 می باشد توسط عزیز الله عطاردی تصحیح و به چاپ رسیده است.
الديباج الوضي في الكشف عن أسرار كلام الوصي	يحيى بن حمزه	هشتم	عربى	اين كتاب شرحى است، سه جلدى بر كتاب نهج‌البلاغه اميرالمؤمنين.
مختصر شرح نهج‌البلاغه	علامه جمال الدین ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر حلی	هشتم	عربى	نظرات کتابشناسان در مورد این شرح متفاوت است اما نسخه ای از آن با تحقیق شیخ عزیزالله عطاردی باعنوان "شرح نهج البلاغه شارح محقق من اعلام القرن الثامن" در سال 1375 ه.ش در 530 صفحه منتشر شده است که محقق، انتساب آن را به علامه حلی یقینی نمی داند.
شرح نهج البلاغه	سعدالدین مسعود بن عمر بن عبدالله تفتازانی شافعی	هشتم	عربی	در دانشنامه جهان اسلام این کتاب را در زمره کتابهائی که به تفتازانی نسبت داده می شود، آورده است.
شرح ابن عتایقی	کمال الدین عبدالرحمن بن محمدبن ابراهیم عتایقی حلی مشهور به ابن عتایقی	هشتم	عربى	ابن عتایقی شرح خودش را در چهار جلد تالیف نموده و جلد سوم آن را در 786 ه.ق به پایان رسانیده است. او شرحش را از سه شرح ابن میثم و ابن ابی الحدید و قطب الدین کیدری گزینش نموده و در مواردی نظرات ابن ابی الحدید را نقد نموده است.
شرح الهی اردبیلی «منهج الفصاحة »	کمال الدین حسین بن شرف الدین عبدالحق اردبیلی متخلص به الهی	دهم	فارسی	الهی چهار اثر درباره نهج البلاغه تالیف نموده که عبارتند از: 1- شرح کبیر نهج البلاغه که آن را "منهج الفصاحه فی شرح نهج البلاغه" نامیده و به شاه اسماعیل صفوی تقدیم نموده است. تاکنون نسخه ای از این شرح شناسایی نشده است. و آن چه در فهارس به نام منهج الفصاحه الهی اردبیلی، معرفی شده تلخیص این کتاب بوده نه اصل آن. 2- نهج الفصاحه یا منتخب منهج الفصاحة، الهی اردبیلی بعد از نگارش شرح کبیر خود بر نهج البلاغه، چون همت مردمان را از مطالعه آن به سبب تفصیلش قاصر دید، آن را به نام شاه طهماسب صفوی تلخیص و "نهج الفصاحه" نامید. از این شرح نسخه های متعددی در دست است و در فهارس با نام "منهج الفصاحه" معرفی شده است. این شرح به پارسی است و تاکنون به چاپ نرسیده است. 3- ترجمه نهج البلاغه، ترجمه روانی است از نهج البلاغه و گویا اولین ترجمه فارسی نهج البلاغه است. این ترجمه به صورت چاپ سنگی به چاپ رسیده است. 4- شرح و ترجمه کنایات و استعارات منهج الفصاحه، الهی اردبیلی این رساله را به درخواست سیدجلال الدین احمد مشهور به صفار مشهدی طوسی، نگاشته و در آن استعارات و تمثیلات به کار رفته در شرح کبیرش "منهج الفصاحه" را تفسیر نموده است. نسخه ای از بخش آغازین این کتاب در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود.
تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین	ملا فتح الله کاشانی	دهم	فارسی	شرح به صورت مزجی صورت گرفته و اغلب جنبه ادبی و لغوی دارد. از این شرح نسخ متعددی در دست است و اخیرا دوبار به صورت زیبا (بار اول در سه جلد و بار دوم در دو جلد) منتشر شده است . این شرح شباهت زیادی با ترجمه الهی اردبیلی دارد و در موارد متعددی کلمات و الفاظ عین هم هستند.
ترجمه و شرح نهج‌البلاغه آملى	عزالدين جعفر بن شمس‌الدين آملى	یازدهم	فارسی	شرح و ترجمه 16 خطبه اول كتاب نهج‌البلاغه است.
شرح روغنی قزوینی	مولی محمد صالح بن محمدباقر روغنی قزوینی	یازدهم	فارسی	شرح مزجی است بر نهج البلاغه که به جهت مزجی بودن آن گاهی از آن با نام ترجمه نهج البلاغه نیز یاد می شود .این شرح یکی از بهترین شروح فارسی است شارح در شرح جمله ها و عبارت ها، پژوهشی ژرف و شایسته داشته و آیات و اخبار و اشعار بزرگان عرب و عجم را استشهاد آورده است.
منهاج‌الولايه فى شرح نهج‌البلاغه	ملا عبدالباقى صوفى تبريزى	یازدهم	عربى و فارسی	اين كتاب به دوازده موضوع مهم در نهج‌البلاغه با نثر فارسى روان و آميخته به عربى پرداخته كه در دو جلد ارائه شده است. این شرح ترکیبی است: عرفان، ادب، اخبار، روایات، حکمت، و کلام و اخلاق به وفور در این شرح دیده می شوداو بر حسب مورد از اقوال بزرگان اهل معرفت بهره می جوید. از شرح عبدالباقی به شدت بوی عرفان شیعی استشمام می شود.
بهجة الحدائق و حدائق الحقائق	این دو شرح از آثارسیدعلاءالدین محمد گلستانه اصفهانی	دوازدهم	عربی	بهجة الحدائق، شرحی مختصر - اما کامل - بر نهج البلاغه بوده و دربردارنده توضیحاتی پیرامون عبارات دشوار نهج البلاغه است. حدائق الحقائق فی شرح کلمات کلام الله الناطق: شرحی مفصل - اما ناتمام - بوده که تنها تا خطبه 13 نهج البلاغه را شرح داده، از این شرح سه مجلد باقی مانده و سرنوشت باقی مجلدات نامعلوم است. گلستانه شرح سومی نیز بر نهج البلاغه نگاشته که آن شرح مفصل خطبه همام است. او تمامی این شرح را در فصل بیست ونهم کتابش «روضة العرفاء فی شرح الاسماءالحسنی» درج نموده است. هیچکدام از شروح گلستانه به چاپ نرسیده و نسخ متعددی از آنها در دست است.
شرح نهج‌البلاغة المقتطف من بحارالأنوار للعلامة المجلسي	یه اهتمام على انصاريان	دوازدهم	عربی	حاوى شرح احاديث «نهج‌البلاغة» در «بحار الانوار» است.
ارشاد المومنین الی معرفة نهج البلاغة المبین	سید یحیی بن ابراهیم حجاف	دوازدهم	عربی	این شرح بر اساس نسخه ابن ابی الحدید نوشته شده است. مولف که از بزرگان شیعه زیدیه است با استفاده از منابع و مصادر کلامی و تاريخى زيديه حاشيه و نقدى بر شرح نهج‌البلاغه ابن ابى‌الحديد نوشته و برخى از آراء و ديدگاه‌هاى وى را نقد و رد كرده است. و لذا اين شرح را مى‌توان همان شرح ابن ابى‌الحديد دانست با اضافاتى كه مؤلف از خود و ديگران در ذيل سخنان امام نقل كرده است.
شرح نهج‌البلاغه نواب لاهيجى	ميرزا محمدباقر لاهيجى بن محمد، مشهور به نوّاب	سیزدهم	فارسی - عربی	شرح و ترجمه مفصلی است که مولف جلد اول آن را در سال 1225 و جلد دوم را در سال 1226 به پایان رسانیده است.
الدرة النجفية فی شرح نهج البلاغه الحیدریه	آیت الله شهید میرزا ابراهيم بن حسین دنبلی خويى	چهاردهم	عربى	جلد اول اين شرح در سال 1273ق. در دهه دوم صفر و جلد دوم آن را در جمادى‌الاول 1291ق. به پايان رسيده است. شرح وی گزیده ای از شرح ابن میثم بحرانی است.
آداب الملوک	میرزا محمد رفیع تبریزی	چهاردهم	فارسی	شرح فرمان نامه امیرالمومنین علی علیه اسلام به مالک اشتر که به هنگام واگذاری حکومت مصر به وی صادر شد.
مفتاح السعادة فى شرح نهج‌البلاغه	محمدتقى نقوى قائنى خراسانى	چهاردهم	عربى	شرحى ادبى بر كتاب نهج‌البلاغه است.
منهاج البراعة في شرح نهج‌البلاغة	ميرزا حبيب الله هاشم خويى، معروف به امين الرعايا	چهاردهم	عربی	اين شرح از گستره معلومات ادبى، روايى، قرآنى، تاريخى نويسنده حكايت مى‌كند. به علت ناتمام ماندن شرح مرحوم خويى، به دلیل وفات ايشان در سال 1324ق، استاد حسن حسن‌زاده آملى، با نگارش تكلمه‌اى در پنج مجلد و مرحوم استاد محقق محمدباقر كمره‌اى نيز با نگارش دو مجلد ديگر به همان سبك و سياق اين شرح ناتمام را به اتمام رسانده‌اند؛ در نتيجه، دوره كامل شرح، داراى بيست و يك جلد بوده كه محصول تلاش اين سه عالم فرزانه است.
شرح حكم نهج‌البلاغه	شيخ عباس قمى	چهاردهم	عربى	شرحى است بر حكمت‌هاى نهج‌البلاغه اميرالمومنين (ع).
بهج‌الصباغة في شرح نهج‌البلاغة	شيخ محمدتقى تسترى (شوشترى)	چهاردهم	عربی	این شرح نخستین شرح موضوعی مفصل بر نهج البلاغه است که در 60 فصل طراحی و تدوین شده است. هریک از این موضوعات دارای زیر موضوعات متعدد می باشد. از ویژگی های برجسته این کتاب معرفی نسخه های گوناگون نهج البلاغه و اشاره به اشتباهات، تصحیف ها و تنظیم های مختلف این نسخه ها و بالاخره داوری درباره میزان اعتبار این نسخه ها است. این کتاب در 14 جلد به چاپ رسیده است.
شرح نهج‌البلاغة	احمد مدرس وحيد	پانزدهم	عربى - فارسی	يكى از شروح مفصل خطبه‌هاى نهج‌البلاغه است. مؤلف در گزارش خطبه‌هاى نهج‌البلاغه به طور كامل از لحاظ اسانيد حديثى و روايى، لغات، اعراب و معانى هر خطبه را مورد بررسى و شرح قرار داده است.
نهج‌البلاغه منظوم	محمدعلى انصارى	پانزدهم	فارسى	كتاب در ده جلد تالیف شده است كه جلد اول آن مقدمه كتاب محسوب مى‌شود. مؤلف در بيان مطالب كتاب، بعد از آوردن متن عربى و ترجمه آن به نظم مطالب هر بخش را ذكر كرده است.
فى ظلال نهج‌البلاغه	محمدجواد مغنيه	پانزدهم	عربی	شرح كتاب شريف نهج‌البلاغه است كه در 4 جلد براى نخستين بار در سال (1972 م) به سرمايه دارالعلم للملايين بيروت چاپ شده است و با زبانى ساده و شيوه‌اى كارآمد مى‌باشد.
ترجمه و شرح نهج‌البلاغه	مصطفى زمانى	پانزدهم	فارسی
شرح نهج البلاغه	محمد عبده	پانزدهم	فارسی	شارح از علمای معاصر اهل سنت و مفتی اسبق مصر و از شاگردان سید جمال الدین اسدآبادی است در پی آشنائی با نهج البلاغه توسط سید و ترغیب او، به تامل در مضامین و معارف آن کوشید این کتاب را به جامعه مصر معرفی کند. این شرح از شرح های نسبتا مختصر و بسیار مفید است.
ترجمه و شرح نهج‌البلاغه امام على(ع)	على اكبر ميرزايى	پانزدهم	فارسى	ترجمه كتاب شريف نهج‌البلاغه به همراه شرحى مختصر.
صفوة شروح نهج‌البلاغة	اركان التميمى	پانزدهم	عربی	مجموعه‌اى از سه شرح برگزيده نهج‌البلاغه: «شرح نهج‌البلاغه ابن ابي الحديد»، «شرح نهج‌البلاغه شيخ محمد عبده» و «تعليقات صبحى صالح» است.
پرتوی از نهج‌البلاغه	محمود طالقانى	پانزدهم	فارسی	مترجم، متن اصلى را در بالاى صفحه و ترجمه را در ذيل آن قرار داده است. این شرح فقط قسمت هائی از خطبه های نهج البلاغه را در بر دارد.
ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن‌ميثم	قربانعلى محمدى مقدم و على‌اصغر نوايى يحيى‌زاده	پانزدهم	فارسی	در پنج مجلد منتشر شده است.
ترجمه و تفسير نهج‌البلاغه	علامه جعفرى	پانزدهم	فارسى	اين اثر در ميان شرح‌هاى متعددى كه در عصر حاضر بر نهج‌البلاغه نگاشته شده، يكى از مهم‌ترين شروح به شمار مى‌رود. استاد جعفری به علت نوع بینش عمیق و همه جانبه ای که داشت کوشید در این تفسیر ابعاد مختلف فلسفی، کلامی، عرفانی، فقهی، جامعه شناسی، فلسفه سیاسی، فلسفه حقوقی و روان شناختی کلام مولی امیر المومنین را دریابد. توجه به همین ابعاد است که شرح استاد را از سایر شروح گذشته و معاصر متمایز می گرداند.
ترجمه و شرح نهج‌البلاغة فيض‌الاسلام	سيد على نقى فيض‌الاسلام	پانزدهم	فارسى	ترجمه همراه با شرح مختصری از بیانات امیرالمومنین (ع).
توضيح نهج‌البلاغه	سيد محمدحسینى شيرازى	پانزدهم	عربى	توضيح و شرح كتاب شريف نهج‌البلاغه كه در كربلا به رشته تألیف در آمده است.
سخنان على(ع) از نهج البلاغه	فضل الله كمپانى	پانزدهم	فارسی - عربی	ترجمه و توضيح مختصرى از كتاب نهج البلاغه است.
شرح نهج‌البلاغة	سيد عباس على موسوى	پانزدهم	عربى	کتابی است در پنج جلد که توسط یکی از نويسندگان معاصر لبنانى به رشته تحرير در آمده است.
شرح نهج‌البلاغه	سيد محمد كاظم قزوينى حائری	پانزدهم	عربى	در دو مجلد در سال 1337و1339 توسط مطبعة النعمان در نجف اشرف به چاپ رسیده و جلد اول شامل خطبه های 1 تا 13 و جلد دوم شامل ادامه خطبه 13 تا خطبه 35 می باشد.
شرح نهج‌البلاغة	على محمد على دخيل	پانزدهم	عربى	اين اثر در سى و هشت حلقه و سه جلد تدوين شده است و يكى از شروح مفصل بر كتاب شريف نهج‌البلاغه مى‌باشد كه به چاپ رسيده است.
سخن آشنا شرح عرفانی اخلاقی نهج البلاغه	استاد حسین شفیعی	پانزدهم	فارسی	درسهای عارف حکیم استاد حسین شفیعی که توسط شاگردان ایشان جمع آوری شده و در چهار جلد منتشر شده است. این شرح آمیخته با آیات قرآن کریم، احادیث ائمه اطهار، اشعار بزرگان شعر و ادب، حکایت ها و داستانهای آموزنده بوده و بیشتر به شرح بخش هایی از نهج البلاغه که جنبه اخلاقی و تربیتی دارد پرداخته است.
درسهایی از نهج البلاغه	آیت الله منتظری	پانزدهم	فارسی	این شرح در اصل به صورت درس برای طالبان نهج البلاغه بیان می شد و سرانجام در ده مجلد چاپ شده و شرحی است از هر جهت جامع و قابل استفاده.
شرح گزیده ای از خطبه های نهج البلاغه	محمد فولادگر	پانزدهم	فارسی	استاد بزرگوار در خانه خود نهج البلاغه تفسیر می نمایند که نگارش یافته و چاپ شده است.
نهج‌البلاغه همراه با شرح شيخ محمد عبده	على‌اصغر فقيهى	پانزدهم	عربى – فارسى	اين كتاب ترجمه نهج‌البلاغه عبده است.
پیام امام شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه	آیت الله مکارم شیرازی	پانزدهم	فارسی	نكات بارزى كه در كتاب لحاظ شده است: ترجمه و تفسير تمام جمله‌ها با بيان روان. تفسير تمام واژه‌ها و ريشه‌يابى واژه‌ها. بيان شأن ورودها و مسائل تاريخى مربوط به خطبه‌ها و نامه‌ها. تحليلهاى لازم روى بحثهاى مختلف عقيدتى، اخلاقى، اجتماعى، سياسى و.... نكات اضافى كه مى‌تواند مكمّل بحث‌ها بوده باشد و خوانندگان را از مراجعه به كتب ديگر بى‌نياز سازد.
شرح نهج البلاغه	آیت الله جوادی آملی	پانزدهم	فارسی	این کتاب شامل تفسیر خطبه های حضرت علی (ع) است و به صورت خاص دسته بندی موضوعی شده و دارای جامعیتی است که بیانگر سلسه اقدامات حضرت امیر (ع) بوده و بر اساس نیاز جامعه امروز طبقه بندی و تدوین شده است.

منابع

• مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، مجله قبسات، شماره 19،در دسترس درسایت حوزه بازیابی:18 فروردین 97.
• فهرست شرح های نهج البلاغه، ویکی شیعه بازیابی:20فروردین97.
• ویکی نور بازیابی:17اسفند96.
• سید محمد باقر کتابی، کلید گشایش نهج البلاغه، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ اول، 1394.
• حسین شفیعی، سخن آشنا (شرح عرفانی ، اخلافی نهج البلاغه)، اصفهان،کانون پژوهش،چاپ اول،1390.
• شرح روغنی قزوینی ،در دسترس درمرکز جهانی اطلاع رسانی ال البیتبازیابی:28فروردین97.
• ارشاد المومنین الی معرفة نهج البلاغة المبین و تنبیه الغافلین، در دسترس در، دانشنامه اسلامیبازیابی:23فروردین97.
• همشهری آنلاین، سه شنبه،22 اسفند91.
• سعدالدین مسعود بن عمر بن عبدالله تفتازانی شافعی، در دسترس در ویکی پدیا،بازیابی:26فروردین97.
• نرم افزار منهج النور.
• محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، پائیز86، شماره4، ازصفحه 129 تا 163،در دسترس در پرتال جامع علوم انسانی:، بازیابی: 30 اردیبهشت 97.