معارج نهج البلاغة (کتاب)
| |
| نویسنده | علی بن زید بیهقی |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقیق | محمدتقى دانش‌پژوه |
|
| |
کتاب «معارج نهج‌البلاغه» تألیف علی بن زید بیهقی (م، ۵۶۵ ق)، از شرح‌هاى اولیه بر کتاب شریف «نهج‌البلاغه» مى‌باشد. بیهقى سخنان امام علی علیه‌السلام را از ابعاد مختلفی بررسى کرده و در این کتاب، بحث‌هاى ادبى، فقهى، نجومى، طبى و فلسفى آمده است.
معرفی کتاب
ابوالحسن علی بیهقى (فرید خراسان) کتاب «معارج نهج‌البلاغه» را - که شرحى کوتاه و فشرده بر کتاب نهج‌البلاغه است - به درخواست برخى از بزرگان نوشته است. او در بند ۱۵ شرح از این یاد مى‌کند که یکى از افاضل و دوستان مرا به شرح الفاظ نهج‌البلاغه خواند و من گفتم: «بهارم به کرانه آمده است و به پایان پاییز رسیده‌ام و مرا توانى براى این پیکار نیست.» و در بند ۱۶ مى‌گوید: «پیش از این امام سعید جمال‌المحقّقین، ابوالقاسم على بن حسن حونقى نیشابورى شرح این کتاب را از من درخواست کرده بود؛ اما زمانه مرا از این کار بازداشت». همچنین در بند ۱۷ از این یاد مى‌کند که: «پس از او - یعنى پس از درگذشت حونقى - فاضلى از افاضل زمان از من خواست که نهج‌البلاغه را شرح کنم. او مرا به این کار برانگیخت و من آهنگ اتمام آن کردم».
به گفته مؤلف، هیچ کس پیش از او این کتاب را چنین شرح نکرده است. وى علت این کار را چنین توضیح مى‌دهد: «آن که در علم اصول توانمند بود در علم لغت و امثال دستش به جایى نمى‌رسید، آن که در این دو کامل بود از اصول علم طب و حکمت و اخلاق خبر نداشت، آن که در همه این علوم و آداب کامل بود در تاریخ و ایام العرب توانمندى چندانى نداشت، آن که در همه این‌ها کامل بود به درستى انتساب این کتاب به امیرمؤمنان علیه‌السّلام عقیده‌مند نبود، و آن که همه این عوامل نزد او فراهم بود به گنج پنهان و نشناخته این کتاب نمى‌رسید؛ که توفیق خداوندى گنجى است، پنهان که به هر کس خواهد دهد.»
بیهقی در آغاز و انجام کتاب، نهج‌البلاغه را ستوده و پیداست که او با اینکه خود حنفى مذهب است، آن را بسیار پسندیده است.
بیهقی کتاب «معارج نهج‌البلاغه» را به سال (۵۵۲ ق) تألیف کرده است. او - چنانکه آقاى دانش پژوه در مقدمه خود مى‌آورد - این کار را در دو بخش به انجام رسانده: بخش نخست را در نهم ربیع الثانی (۵۵۲ ق) و بخش دوم را در سیزدهم جمادى الاول (۵۵۲ ق) به پایان رسانده است. مؤلف چنانکه خود در بند ۲۱ مى‌آورد، این کتاب را به کتابخانه ابوالحسن على بن محمد بن یحیى بن هبةالله حسینى هدیه کرده است.
محتوای کتاب
کتاب «معارج نهج‌البلاغه»، شامل مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف، شرح خطبه کتاب، سه باب و فصلى در تتمّه مى‌باشد.
مقدمه مصحح، به مؤلف این اثر پرداخته است و این مقدمه را بر خلاف متن که عربى مى‌باشد، فارسى آورده است. محمدتقى دانش‌پژوه در این مقدمه، افزون بر اطلاعاتى درخور توجه درباره نهج‌البلاغه و شروح آن و همچنین مؤلف و احوال و آثار او، نمایه‌اى از موضوعات و اعلام و فهرست واژگان شرح شده در «معارج» در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. مقدمه بیهقى نیز در انگیزه تألیف و چگونگى انجام ایشان مى‌باشد و در آن به کتاب نهج‌البلاغه و مؤلف آن نیز اشاره شده است.
بیهقى پس از ذکر چند بند که مقدمه‌هاى مؤلف را تشکیل مى‌دهد، به نقل چند شعر در فضیلت نهج‌البلاغه، پس از آن به بیان مسائلى چند در فصاحت و بلاغت، بیان صحت استناد نهج‌البلاغه، و وجه تسمیه و توضیح نام نهج‌البلاغه مى‌پردازد و پس از این‌ها به شرح مى‌پردازد.
مؤلف در بخش اول، به شرح خطبه نهج‌البلاغه پرداخته است و باب اول کتاب به شرح خطبه‌ها و باب دوم، به شرح نامه‌ها و در باب سوم کلمات قصار ایشان شرح داده شده است. در بحث آخر کتاب نیز مؤلف درباره چگونگى شرح خود و استفاده از چه علومى و سختى‌هاى این شرح به طور خلاصه سخن رانده است.
در این کتاب، بحث‌هاى ادبى، فقهى، نجومى، طبى و فلسفى آمده است و بیهقى سخنان امام علی علیه السلام را از هر رهگذر بررسى کرده است. وجهه غالب این کتاب، لغوى و ادبى و تا حدّى نیز آمیخته به مباحث کلامى و حکمى است.
بیهقی شرح خود را به صورت بند بند -شامل ۲۲۲۱ بند- مى‌آورد و در هر بندى مسأله‌اى خاص را برمى‌شمرد. او چنانکه خود یادآور شده، در پى شرح مشکلات نهج‌البلاغه از دو رهگذر منقول و معقول بر پایه دو مذهب احتمالاً سنى و شیعى بوده است.
روش مؤلف در این شرح، تا اندازه‌اى سنجشى است و از سخنان دیگران هم گواه آورده است. او در این کار به اقوال عالمان لغت و ادب، شعر شاعران و سخن بزرگان استشهاد یا استناد مى‌کند. مؤلف خود را وامدار «وبرى خوارزمى» مى‌داند و حدود ۷۰ بند از شرح خود را از وبرى نقل مى‌کند و او را در این مى‌ستاید.
منابع
- نرم افزار دانشنامه علوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
