مفاتیح الاصول (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
مفاتیح الاصول.jpg
نویسنده محمد المجاهد الطباطبائي
موضوع اصول فقه شیعه
زبان عربی
تعداد جلد 1

مفاتيح الأصول

كتاب مفاتيح الأصول از مشهورترين تاليفات سيد محمد مجاهد در علم اصول است

مؤلف

سید محمد مجاهد بن سيد على صاحب الرياض بن محمدعلى بن ابى المعالى الصغير حسنى طباطبايى (متوفى 1242 قمرى).

سيد على صاحب الرياض، از اعاظم فقهاى عصر خود است. او از اجلاء شاگردان وحيد بهبهانى و خود استاد بزرگانى همچون صاحب مفتاح الكرامة، جواد بن محمد حسينى عاملى، صاحب مقابيس و صاحب مطالع می باشد. كتاب ديگر او «المناهل» در فقه، از كتابهاى فقهى مشهور مى‌باشد.

تاريخ تأليف‌

كتاب مفاتيح در سال 1226 به پايان رسيده ولى در نسخه‌اى كه در كتابخانه حاج شيخ عبدالحسين تهرانى موجود است زمان پايان يافتن كتاب را سال 1229 تعيين كرده كه شايد پاكنويس آن در سال 1229 به پايان رسيده باشد. (الذريعة، ج21، ص300)

اين كتاب در ايامى كه سيد محمد مجاهد در اصفهان بوده، تأليف شده است.

مباحث كتاب‌

مباحث كتاب به صورت كلى عبارتند از:

دلالت لفظ، مشتق، حقيقت و مجاز، صحيح و اعم، تعارض احوال، اوامر و نواهى، عام و خاص، مطلق و مقيد، بحث مفاهيم، نسخ، تأسى به پيامبر، انواع واجب (موسّع و مضيّق، تخييرى و تعيينى، كفايى و عينى)، بيان احوال كتاب و سنت، حجيت خبر واحد، راوى، شرايط عدالت، جرح و تعديل، استصحاب، خبر متواتر، حجيت علم، حجيت ظن، اجماع، ادله عقلى و قواعد و اصول شرعى (حرج، اصالت برائت، قاعدة ميسور)، اجتهاد و تقليد، استصحاب و قياس.

ويژگى مباحث‌

بحث تعارض احوال از صفحه 88 تا 98 و بحث معانى حروفى كه در علم اصول مورد نياز است، از صفحه 98 تا 107، از نوآوري هاى صاحب مفاتيح است، اگر چه بحث معانى حروف بيشتر به مباحث ادبى نزديك است. از طرف ديگر، بعضى از مباحث الفاظ، مقدمه واجب، اجتماع امر و نهى و مسأله ضد در كتاب مطرح نشده است.

مباحث مربوط به توبه كه در صفحات 412 تا 428 مطرح شده بيش از آن كه جزء مباحث اصولى باشد از مباحث اخلاقى محسوب مى‌شود. همچنين مسائل حكم حيوان حلال گوشتى كه شك در تذكيه آن هست و آيه شريفه «أحل اللّه البيع» و «أوفوا بالعقود»، صحت بيع در بيع معاطاتى و بيع فضولى و معامله صبى و بالغ، تعريف گناهان كبيره و اصرار بر گناهان صغيره از مباحث فقهى است كه در كتاب مفاتيح الأصول مطرح شده‌اند. (صفحه 534، از صفحه 537 تا 547 و صفحه 553)

مباحث مستقل در كتاب‌

بعضى از مباحث كتاب به صورت مستقل مطرح شده‌اند. اين مباحث عبارتند از: مبحث حروف از صفحه 107، اوامر و نواهى از صفحه 149، عام و خاص از صفحه 193، نسخ از صفحه 279، تأسى به نبى از صفحه 292، واجب كفايى و عينى از صفحه 322، عدالت راوى از صفحه 379، اخبار متواتر از صفحه 450، حجيت ظن از صفحه 493، اجماع و شهرت از صفحه 506، قاعده حرج و قواعد عام در بيع از صفحه 540، بحث عدالت به صورت كلى از صفحه 568، اجتهاد و تقليد از صفحه 634.

البته اين تقسيم بندى داراى قاعده خاصى نيست و هر كجا مؤلف لازم دانسته آن مبحث را از ساير قسمت ها جدا كرده است.

نواقص (افتادگى‌ها در متن)

در بعضى از صفحات كتاب قسمتى از صفحه خالى و سفيد است مثل صفحات 23، 29، 422، 540، 579، 686 كه به عنوان نمونه در صفحه 422 به نظر مى‌رسد كه عبارت كتاب ناقص باشد زيرا عبارت «و منها ما يكون حراماً» ناتمام است و دنباله آن نوشته نشده و با عبارت «السابع لاإشكال و لاشبهة في أنه إذا حصلت الندامة...» هيچ ارتباطى ندارد.

گستردگى مباحث كتاب‌

كتاب مفاتيح الأصول در نهايت گستردگى، دلائل و اقوال و فروع اصولى را مطرح نموده به حدى كه ذكر منابع و مآخذ آن بسيار دشوار است و اين نشان از وسعت اطلاعات و توان علمى بالاى مؤلف دارد. با اين حال مؤلف در نقل مآخذ احتياط كرده و در مواردى كه مستقيماً مطلبى را مشاهده نكرده اينگونه مى‌گويد: «المحكي عن الشيخ أبي جعفر الطوسي، حكاه العلامة في النهاية و ولده» و در مواردى كه مستقيماً به منابع رجوع كرده باشد اينگونه مى‌نويسد: «هو للطبرسي في مجمع البيان والمحقق والسيد عميدالدين، قال العضدي و صرح العلامة و السيد عميدالدين».

مصنف در بسيارى موارد نظريات جد و پدر بزرگوارش را بيان كرده و در تأييد مطالب علمى استفاده مى‌كند، مثل ابطال نظريه قطع به خطابات قرآنى: «ولقد أطال جدي - ره - في مقامات عديدة في إبطال هذه الدعوى بما لا مزيد عليه شكراللّه عزوجل مساعيه الجميلة» و يا اين كه در انتهاى بحث عام و خاص در تنبيه سيزدهم: «قال جدي - ره - ... و هو لجدي - قده - و والدي العلامة أعلى اللّه مقامه» و «كما أشار إليه والدي العلامة دام ظله العالي».

خصوصيات نسخه‌ها

نسخه‌اى كه به خط مؤلف نگاشته شده در دو جلد است. جلد اول از بحث دلالت لفظ تا آخر نسخ را شامل مى‌شود و جلد دوّم از تأسى به افعال پيامبر تا آخر بحث اجتهاد و تقليد را دربردارد.

اين دو جلد نزد يكى از نوادگانش بنام سيد حسن بن سيد جعفر بن على نقى بن حسن بن محمد مجاهد موجود است. (الذريعة، ج21، ص300)

نسخه‌اى نيز به خط غيرمؤلف در كتابخانه سيد محمدباقر حجت موجود است. اگر آنچه در الذريعة گفته شده صحيح باشد كه جلد دوم نسخه خطى تا آخر بحث اجتهاد و تقليد است، بنابراين مباحث استصحاب، قياس و تعادل و تراجيح در نسخه‌اى كه به خط مؤلف مى‌باشد. در ابتدا جزء كتاب نبوده و بعدها به آن اضافه شده است.

چاپ كتاب‌

كتاب مفاتيح براى اولين بار در سال 1270 با تصحيح محمدحسن بن على قمى در ايران چاپ شده و براى بار دوم در سال 1296 انتشار يافته است.

منابع

  • نرم افزار اصول فقه، مرکز نور.

متن کتاب مفاتيح الأصول

مفاتيح الأصول

منابع اصول فقه
متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین
التذکرة بأصول الفقه

شیخ مفید

(م413ق)

الذریعه

سید مرتضی

(436-335)

عدة الاصول

شیخ طوسی

(460-385)

غنیة النزوع

ابن زهره

(585-510)

تهذیب الوصول

علامه حلی

(726-648)

مبادی الوصول

علامه حلی

(726-648)

القواعد و الفوائد

شهید اول

(786-734)

تمهید القواعد

شهید ثانی

(965-911)

معالم الدین

صاحب معالم

(م1011)

زبدة الاصول

شیخ بهائی

(1030-953)

الوافیه فی الاصول

فاضل تونی

(م 1071)

الفوائد الحائریه

وحید بهبهانی

(م1206)

قوانین الاصول

میرزای قمی

(م1231)

فرائد الاصول

شیخ انصاری

(م1281)

کفایة الاصول

آخوند خراسانی

(م1329)

مفاتیح الاصول

سید محمد مجاهد

(م1342)

فوائد الاصول (نائینی)

میرزا محمدحسین نائینی

(1355-1276)

وقایة الأذهان

محمد رضا نجفی اصفهانی

(م 1362)

اصول الفقه

شيخ محمدرضا مظفر

(م 1383)

منتهی الاصول

سید محمد حسن بجنوردی

(1395-1316)

المعالم الجدیده

سید محمد باقر صدر

(1399-1355)

اصول الاستنباط

سید علی نقی حیدری

(1403-1325)

مناهج الوصول

امام خمینی

(1409-1320)

الاصول العامه

سید محمد تقی حکیم

(1346-)

شروح
شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248)
شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی
شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی

منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی